Jólek mańaıynda kóptegen batyrlardyń esimderi halyq aýzynda osy ýaqytqa sheıin aıtylyp keledi
Táýelsizdik alǵannan bergi jyldary ishinde elimizdiń tarıhy jańasha jazylyp keledi. Ásirese esimderi umytylyp kelgen el qorǵaǵan batyrlardy halyqqa pash etip, qazaqty myń óldi dep aıtyp qoımaı, endi sol myńdardy tiriltý máselesin oılanyp, kópshilikke jarııalap kelemiz. Mysaly Syr boıynda kóptegen tarıhı oryndar, qorǵandar, qalalar bolǵan. Sol tarıhı qorǵandardyń biri – Jólek bekinisi.
Jólek – HIH ǵasyrdyń I jartysynda Syrdarııanyń oń jaǵasynda, qazirgi Qyzylorda oblysy Shıeli aýdanynyń Báıgequm temirjol stansasynyń mańynda salynǵan qorǵan. Qoqan hany Omardyń tusynda (1809-1822 jj) Syrdarııanyń tómengi aǵysy boıyn jaýlap alý maqsatynda turǵyzylǵan. Reseı áskerleriniń shabýylynan soń, 1856 jyly beıbit turǵyndar qorǵandy tastap ketýge májbúr boldy. Jólekti Reseı áskerleri 1861 jyly jaýlap aldy. Sol jyly Syrdarııanyń oń jaq jaǵalaýynan, qorǵannan 1,5 shaqyrymdaı jerden №3 flotılııa, poshta bólimi, taǵy basqa qurylystar boı kóterdi.
Osy kezderi orystyń zertteýshisi A.K. Geınstiń «Dnevnık 1866 goda. Pýteshestvıe v Týrkestan» eńbeginde: «22-go avgýsta. K vecherý my stalı podezjat k ýkreplenııý Djýlek. Chem blıje my podezjalı k nemý, tem gýe ı chae stanovılsıa djıngıl. Fazanov zdes bylo neveroıatno bolshoe kolıchestvo, ı, konechno, v nekotoryh nashıh derevnıah mojno vstretıt menshe kýr, chem zdes fazanov.
Vıd Djýleka ızdaleka ochen krasıv. Iz seredıny ýkreplenııa podnımaetsıa vysokaıa bashnıa krasıvenkoı erkvı ı protıagıvaetsıa nevysokıı, no horosho soderjannyı val. Okolo ýkreplenııa vıdneetsıa gýstoı sad, ostavshıısıa ot kokandskıh vremen. Soglasno praktıcheskomý vkýsý azıatev, etot sad sostoıt ız osın ı tala — derevev, godnyh na postroıkı» degen derekter keltiriledi.
Bul atalǵan eńbekte IH ǵasyrdaǵy Jólek qorǵanynyń kórinisi óte jaqsy kórsetilgen. 160 jyl buryn Jólektiń qandaı sulý tabıǵaty bolǵan?! Tań qalamyn.
Jólek mańaıynda kóptegen batyrlardyń esimderi halyq aýzynda osy ýaqytqa sheıin aıtylyp keledi. Qazaqta «Arýaq syılaǵan el arymaıdy», «Óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy» degendeı óte jaqsy tárbıeli mańyzy bar naqyl sózder bar. Sol sııaqty batyr babalarymyzdyń attary óshpesin dep, ol kisilerdiń kıeli esimderin, erlikterin atap óteıin.
Shıeli óńirindegi Jólek mańaıynda Syrymbet batyr jatyr. Syrymbet batyrdyń tegi – Uly júz, Alban. Batyr babamyz HVII ǵasyrda ómir súrgen. Syrymbet batyrdyń beıiti – qazirgi Qyzylorda oblysy Shıeli aýdany Jólek aýylynyń mańaıynda, Qypshaqtyń Qózeı atalyǵynan shyqqan Jýǵy áýlıeniń qasynda ornalasqan. Keıin urpaqtary batyr babasyna belgi ornatady (1). Áıgili alban Raıymbek batyr Syrymbet batyrdyń shóberesi bolyp keledi. Bul kisiniń eli negizi qazirgi Almaty oblysynda qonystanǵan ǵoı. Batyr Syr boıynda jaýgershilik zamanda qaza bolýy múmkin.
Qasıetti Jólek jerinde Kenesary hannyń batyr uly Taıshyq sultan da HIH ǵasyrdyń II jartysynda qaza bolady.
Endi kelesi Jólek manaıynda ómir súrgen Syr boıynyń batyrlaryn tanystyraıyn: Qojamsúgir batyr, áýlıe
Tegi – Qypshaq-Qara-Tory-Tuıaqty atalyǵynan.
Qojamsúgir batyr qazirgi Qyzylorda oblysynyń Shıeli óńiri men Arqa óńirinde HVII ǵasyrdyń II jartysy, HVIII ǵasyrdyń I jartysynda ómir súrgen. Batyr babamyzdyń beıiti – qazirgi Qyzylorda oblysy Janaqorǵan aýdany Horasan babanyń mańaıynda jatyr.
Qojamsúgir batyrdyń beıiti Qojamsúgir batyr – qazaq-jońǵar soǵysyna qatysqan aıtýly er. Batyr týraly derekter az bolyp otyr. Bul kisiniń babasy Tory batyr bolǵan, demek Qojamsúgir batyr Tory batyrǵa shóbere bolyp keledi.
1994 jyly shyqqan J. Beısenbaıulynyń basqarýymen «Ana tili» baspasynan shyqqan Qazaq shejiresinde Torydan Álpeıis týady, odan Tuıaqty, Qoıbar týady. Qoıbardan Qojamsúgir týady dep kórsetilgen. Biraq Qojamsúgir batyrdyń tikeleı urpaǵy, Qyzylorda qalasynyń turǵyny Ormaǵanbetuly Sezbek aqsaqal atalarynan qalǵan shejireni qarap, Qoıbar atty babamyz bolǵan emes dep otyr.
Qojamsúgir batyrdyń ákesi Álpeıisuly Túıishkemen nemere baýyr bolatyn Qulpeıisuly «Kókmuryn» Qudaımendi batyr bolady. Bul kiside elinde áıgili batyr bolǵan, elde ol kisini «Kókmuryn» dep atap ketken eken. Qojamsúgirdiń etjaqyn baýyrlary, ıaǵnı shóbere baýyrlary Qutym batyr Botyqarauly, Abasuly Shaǵyr batyr, Bazarqul batyr, onyń balasy Malaı batyr Syr boıynyń erjúrek erleri edi. Osyndaı óńkeı batyrlar áýletinen shyqqan soń, Qojamsúgir batyr da namysyn jaýǵa taptatpaǵan, bul kisiniń shóberesi Keńshimuly Meńdiqul bı bolǵan. Al uly Qul batyr qazaq elin jaýdan qorǵaǵan arqaly batyr bolǵan. Meńdiqul bı – HVIII ǵasyrdyń II jartysynda jáne HIH ǵasyrdyń I jartysynda ómir súrgen.
Jaqap batyr
Tegi – Qypshaq – Qara – Tory – Shashty (Kenjeǵul)
– Baısary atalyǵynan. Jaqap batyr qazirgi Qyzylorda oblysynyń Shıeli aýdanynda HIH ǵasyrdyń I jartysynda ómir súrgen. Jaqap batyr aǵaıyn baýyrlarymen Qoqan handyǵynyń ozbyrlyǵyna qarsy shyqqan. Batyr babamyzdyń baýyrlary elge qadirmendi batyrlar bolǵan.
Birinshisi – Baısary Shashty Qypshaq Ótep batyr. Ekinshisi – Baısary Shashty Qypshaq Júzbaı batyr.
HIH ǵasyrdyń birinshi jartysynda Qoqan handyǵy qazirgi Qyzylorda oblysynyń Janaqorǵan, Shıeli aýdandaryn basyp alǵany belgili. Bir kúnderi Qoqan begi Syr boıynda alym-salyǵyn kúsheıtip jiberedi. Sonda Syr boıynyń qazaqtary bul alym-salyqqa qarsy bolady. Aıryqsha qarsy bolǵany: Qypshaqtyń Torynyń Shashty Baısarysy men Qypshaqtyń Torynyń Kózeı rýlary. Bul oqıǵany estigen Qoqannyń begi Túrkistan shaharynan qarsylyqty basýǵa 500 áskerin jiberedi. Qoqan áskerin beri shyqqanyn estigen Baısary men Kózeı rýlary Arqaǵa qaraı kóshedi. Maıshynyń tusyna kelgen kezde (bul qazirgi Janaqorǵan men Shıeli aýdandarynyń soltústik jaǵy, eli joq aýmaǵy) qoqandyqtar qýyp jetedi. Sonda Ótep batyr: «Maldyń barlyǵyn tastap, jan saýǵalaıyq», – dep aıtady. Biraq Jaqap batyr oǵan kelispeı: «Bala-shaǵamyzdy, maldy alǵa jiberip, ózimiz Jalǵyzaǵash Qaramurynda urys qabyldaıyq», – deıdi. Barlyǵy bul sheshimge qosylady.
Ol kezdiń rásimi boıynsha urys jekpe-jekten bastalýy kerek. Qoqandyqtar ózderiniń senimdiligin synaý úshin jáne jergilikti rýlarǵa jik salý úshin Qypshaqtyń Shashty Janazar batyryn shyǵarady. Janazar batyr (1818/22-1881/85) bul kezde jasy kelgen kisi eken. Birlesken Tory Baısary men Tory Kózeı rýlary óz jaǵynan Baısary Júzbaı batyrdy shyǵarady. Júzbaı batyr – 18 jastaǵy jigit, kúshti naızager eken, naızamen urǵanda ańdy qulatatyn bolǵan. Qoqandyqtardyń ózderi alysyraq bolyp, aldyńǵy shegine jergilikti jaqtastaryn qoıǵan. Onyń ústine joldan sharshaǵan qoqandyqtar urysty kelesi kúnge qaldyrýdy sheshedi, óıtkeni keshki ýaqyt bolyp qaldy. Janazar batyr Júzbaı batyrmen jekpe-jekke shyǵady. Biraq «urysqandaı» bolady. Janazar batyr óziniń qazaǵyn, óziniń atalas inisin qalaı shapsyn?! Jekpe-jektiń arasynda Janazar batyr qoqandyqtardyń jáne onyń jaqtastarynyń qaı jerde ornalasqanyn aıtady. Sol kezdegi soǵys tártibi boıynsha áskerdiń úlken týy bolady. Ol tý eń sońǵy jaǵdaıda túsirilýi tıis, ıaǵnı jeńilistiń belgisi. Janazar batyrdyń tý ustaýshy qoqandyqtardyń qasynda jergilikti senimdi jigitteri bolǵan. Sondyqtan Shashty Janazar batyr: «Alǵashqy urysty sender bastańdar, keshke qaldyrmańdar», – deıdi.
Urys bastalady. Jaqap, Ótep batyrlardyń áskerleri qoqandyqtardyń aldyńǵy sheginde turǵan qoqandyqtardyń qyzmetinde júrgen jergilikti qazaqtardyń jasaqtaryna urys salady. Kelisim boıynsha tý ustaǵan qoqandyqty Janazar batyrdyń jigitteri óltirip, týdy qulatady. Sosyn jergilikti jasaqtar úreı taratady. Sol úreımen túni boıy qoqandyqtar keıin sheginýge májbúr bolady. Jaqap batyr qoqandyqtarǵa qyzmet jasaıtyn, jergilikti Qypshaq Torynyń Tuıaqtysy Tursynbaı batyr-datqaǵa (1788/98-1853) óte óshikkenge uqsaıdy. Tursynbaı datqanyń belgili bir kózge túsetin uzyn sáldesi bolatyn, sol shapqan kezde jelbireıtin kórinedi. Urystyń alǵashqy sátterden bastap-aq Jaqap batyr: «Qalsha qaıda eken?» – dep Tursynbaı datqany izdeıdi. Urystardyń barysynda jergilikti áskerlerdiń bir bóligi qoqandyqtarmen, ekinshi bóligi olardan bólek qashady. Budan keıin urys toqtaıdy. Jaýdyń beti qaıtqannan keıin jeńimpaz Tory Qypshaqtyn Shashty Baısarysy men Tory Qypshaqtyń Kózeı rýlary qaýipten qutylyp, Arqaǵa qaraı qashady. Baısary men Kózeı rýlary jaıbaraqat Arqaǵa kóship bara jatady, biraq «qulaýyz» (ósek) taraıdy. Jaqap batyrdyń qulaǵyna da jetedi. Kózeı Dosbol bıdiń Jaqap batyr «Qalsha qaıda eken?» – dep jaýǵa shapqan kezde onyń nazaryn basqa jaqqa bólip jiberedi. Kózeı Dosbol bı (1800-1890) Tursynbaı datqa qoqandyqtardan bólek qashqanyn kórgen, biraq Jaqap batyrǵa qoqandyqtardyń sońynan qashty dep basqa jaqty siltegen edi. Jaqap batyr estisimen Kózeı Dosbol bıge qatty renjıdi de, Baısary elin Syr boıyna keıin qaıtarady. Al, Kózeı rýy Arqaǵa Naıman Sandybaıuly Erden batyrdyń bolystyǵyna keledi. Bunda 2-3 jyl turady da keıin Syr boıyna qaıtyp keledi (2).
Syr boıynyń ataqty batyrlary Jaqap pen Ótepti Syr súleıleriniń biri Mánsúr Bekejanov (1875-1933) 1912 jyly Imanjúsipke jazǵan hatynda:
«Bar edi Ótep, Jaqap – jaqynyńnan,
Ermek, Túıme, Keńbaı bar ata ulynan.
Janazar – Shaǵyr Qypshaq bir júzbasy,
Qazaqtyń naıza ustaǵan batyrynan», – dep jyrlaǵan (3).
Endi Jaqap batyrdyń urpaqtaryna kelsek. Jaqap batyrdyń nemeresi Áýez aqsaqal Uly Otan soǵysyna qatysqan, «Túrkistan legıonynda» bolǵan. Áýezden Seısultan, odan 1964 jyly Baǵdat týady. Áýezov Baǵdat qazirgi Qyzylorda oblysy Shıeli aýdanynyń Alǵabas aýylynda turady.
Júzbaı batyrdyń urpaǵy 1929 jylǵy Muhambetjan qazy (buryn sovhoz dırektory bolǵan) osy Shıeli aýdanynyń Alǵabas aýylynda turady. Osy aýylda Shámed Qaldybaev degen shejireshi aqsaqal osy atalǵan batyrlar týraly bilýi kerek.
Shashty ata (Kenjeǵul) beıiti
Taǵy bir aıtatyn jaıt, osy atalǵan Shashty Qypshaqtyń Baısary atalyǵynyń batyrlarymen aǵaıyn bolyp keletin Shashty Qypshaq Aıdarǵazy atalyǵynan shyqqan Qashqyn batyr HIH ǵasyrda qazirgi Qyzylorda oblysynyń Shıeli aýdanynda ómir súrgen.
Keńbaı Jantoqaıuly batyr, mergen
Tegi Qypshaq – Qara – Tory – Shashty (Kenjeǵul) – Boshaı – Kóbes atalyǵynan.
Keńbaı batyr qazirgi Qyzylorda oblysynyń Shıeli óńirinde HIH ǵasyrda ómir súrgen.
Keńbaı batyr Syr eliniń azattyǵy úshin kúresken. Batyr babamyz – ataqty mergen bolǵan kisi. Urpaq-urpaqtan ańyz bolyp kele jatqan derek boıynsha, bir kúni Qoqan hany Keńbaı batyrdyń mergendigin synaıyn dep ózine shaqyrady. Tarıhtan belgili, Qoqan handyǵynyń keıbir handary, áskerbasylary, bekteri qypshaq rýynan shyqqan. Keńbaı batyr Qoqan hanynyń shaqyrýyn qabyl etip, qasyna bir myqty mergen jigitti serik qylyp Qoqan eline attanady. Ókinishtisi, batyrdyń qasyndaǵy serigi, mergen jigittiń esimi, tegi umytylyp qalǵan. Shaqyrylǵan jerge kelgende Keńbaı batyr hanǵa jaqyndaı bergende attyń ústinde turyp shıti myltyǵymen hannyń taqııasynyń shoshaǵyn atyp túsiredi. Han qoryqqanynan qulap qalady. Sonda Keńbaı batyrdyń qasyndaǵy serigi hannyń etiginiń taǵasyn atyp túsiredi. Sol kezde hannyń nókerleri Keńbaı batyrdy atyp óltiredi. Al, batyrdyń serigi qashyp qutylady (4). Aýyzeki derek boıynsha osyndaı málimet qalǵan, urpaqtary da osy derekti moıyndap tur.
Syr súleıi Mánsúr Bekejanov (1875-1933) 1912 jyly Imanjúsipke jazǵan hatynda Keńbaı batyr esimi atalady.
Ájibaı Qarpyquly – (1791-1866) batyr, bı, datqa
Tegi – Orta júz. Qypshaq – Qara –Tory – Shashty (Kenjeǵul) – Boshaı atalyǵynan.
Ájibaı batyr qazirgi Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany óńirimen Arqa bettegi Ulytaý, Yrǵyz, Torǵaı óńirlerinde ómir súrgen. Batyrdyń beıiti – qazirgi Qyzylorda oblysy Shıeli aýdanynyń Maılytoǵaı aýylynan 6 shaqyrym jerdegi Itaıaq kóliniń qasynda ornalasqan.
Ájibaı batyr da Syr eliniń azattyǵy úshin atqa qonǵan. El aýzynan alynǵan derek boıynsha Ájibaı iri, nasatty, erjúrek, sulý kisi bolǵan eken. Bul kisiniń iriligi sonshama, elýinshi ólshem aıaq-kıim, kebis kıetin bolǵan eken (5). Ájibaıdyń aty 1808-1809 jyldary shyǵa bastady. Bul kezde Qoqan bıleýshileriniń Syr boıy halqyna tizesi qatty batyp turǵan kezi.
Bir kúni 16-17 jastaǵy Ájibaı Jólektegi naǵashysyna qydyryp barady. Túrkistannyń begi elden alym-salyq jınaı kelip, Jólekte jatady. Bektiń ozbyrlyǵynyń asqany sonsha, ár kún saıyn qara marqa qozynyń etin pisirtip jep jatady. Bul qorlyqqa shydamaǵan Ájibaı bir táýekelge bel baılap, «Malym – janymnyń sadaǵasy» degendeı, naǵashylaryna: «Sender ýaıymdamańdar, bul qorlyq ıá órshıtin bolsyn, ıá óshetin bolsyn, meni qyz etip kıindirip daıyndańdar», – deıdi. Mejeli ýaqytta bektiń shabarmandary «qyzdy» alyp, bekke tabys etedi. Kesh túsip, ekeýi serýenge shyǵady. Qydyryp ońashaǵa shyqqan soń Ájibaı batyr bektiń dybysyn shyǵarmaı, qanjardy alqymyna taıap turyp: «Bek, ımanyńdy úıire ber, kápir óliminde ketpe, kóp asqanǵa bir tosqan bar», – degende bek Ájibaıǵa jalyna bastaıdy: «Kim bolsań da meniń janymdy qı, endi bul is qaıtalanbaıdy, meniń de saǵan bir kómegim tıer», – deıdi. Sonda bek ýádesinde turyp, keıingi bir Jólektiń juma bazarynda jınalǵan buqara aldynda Ájibaıdy «tóbe bı» etip saılaıdy (6).
Ájibaı batyr 1822-1825 jyldary aǵa sultan Sandybaıuly Erdenniń kómekshisi bolady.
Ájibaı batyr beıiti
Batyr babamyz – Kenesary Qasymuly bastaǵan qazaq halqynyń ult-azattyq kóterilisin qoldaýshy jáne oǵan belsene qatysýshy. Kenesary Orynbor jáne Batys Sibir gýbernatorlyqtarynyń jerine turaqtaı almaı, ońtústikke qaraı oıysqanda, Reseı úkimetiniń qysymy men quǵynyna ushyraǵan Ájibaıdyń eli de Saryarqadan Syr boıynyń Qoqan handyǵyna qaraǵan Shıeli qystaǵynyń mańyna kóship barǵan. Ájibaıdy Qoqan hany óz rýynyń datqasy etip bekitken (7).
1861 jyldyń 11 men 25 maýsymnyń aralyǵynda orys patshasynyń tikeleı nusqaýymen Orynbor men Omby gýbernııalarynda turatyn Kishi júz ben Orta júzdiń 189 bedeldi ókili shaqyrylyp, qatań shekaralyq tártip jóninde sezd ashady. Osy sezge qatysqan Ájibaı batyr týraly: «Qypshaqtyń belgili bıi, Kenesary men Syr boıyna kóshken eldiń bir bóligine Aqmeshit bekinisi qulaǵanǵa (1853j) deıin datqa bolǵan Ájibaı Qarpyqov» dep kórsetilgen (6).
Omby oblystyq memlekettik arhıvinde saqtalǵan qujattarda: «1862 jyly qazan aıynda Sarysý boıyn jaılaıtyn Kishi júz rýlary men Ulytaýdyń batys bókterin mekendegen qypshaqtardyń arasyndaǵy mal daýyn sheshýge Ájibaıdyń erekshe yqpaly bolǵandyǵy» atap kórsetilgen (7).
Batyr babamyz 75 jasynda qaıtys bolypty. Syr boıynyń ataqty aqyny Budabaı Qabyluly (1830-1890) Ájibaıdyń qazasyna:
«Elý segiz jasyńda Shalqydyń shalqar teńizdeı.
Elý toǵyz jasyńda, Kózge tústiń semizdeı.
Ájibaı-Torǵaı atandyń, Birge týǵan egizdeı.
Alashtan aldyń alǵysty, Atańa nálet degizbeı.
Ádilettiligiń jaıyldy, Naýsharýan salǵan negizdeı», – dep kóńil aıtypty (8).
Baqytjan AHMETBEK,
Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıteti «Qorqyttaný jáne ólke tarıhy» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi men derek kózder:
1. Baqytjan Ahmetbektiń derek qorynan, Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany, Jólek aýylynyń ákimi Begimbet degen kisiniń deregin, osy aýyldyń túlegi Qyzylorda Gýmanıtarlyq Ýnıversıtetiniń oqytýshysy 1975 j.t. Sáýle Altynbekovadan aldym.(2009 j).
2. Baqytjan Ahmetbektiń derek qorynan, Qyzylorda qalasynyń turǵyny, Qorqyt ata atyndaǵy QMÝ oqytýshysy Sátbaı Dastan degen kisiden alynǵan derek.
3. M.Baıdildaev. M.Maǵaýın. Bes ǵasyr jyrlaıdy: HV ǵasyrdan HH ǵasyrdyń bas kezine deıingi qazaq aqyn-jyraýlarynyń shyǵarmalary. 2 t. Almaty: Jazýshy, 1989 j, 406, 326, 409 b.
b. 4. Baqytjan Ahmetbektiń derek qorynan, Qyzylorda qalasynyń turǵyny, Qorqyt ata atyndaǵy QMÝ oqytýshysy, Keńbaı batyrdyń shóberesi Asqarov Alpysbaı Asqarulynyń dereginen alynǵan maǵlýmat.
5. Baqytjan Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany, Maılytoǵaı aýylynyń turǵyny Abasılov Baqyt degen kisiniń aýyz-eki dereginen alynǵan maǵlýmat.
6. «Shashtylar» Shejire. Almaty. Qaınar, 2002 j, 54,55, 216 bb.
7. QUE. 1 t.«Qazaq enıklopedııasynyń Bas redakııasy». Almaty. 1998 j, 643 b.
8.«Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t. Almaty, Jazýshy, 1989 j, 333,334 bb.
"history."kz
