Ǵylymmen aınalysatyn adamdardyń qarapaıym adamdardan aıtarlyqtaı aıyrmashylyǵy joq. Olar da basqalar sekildi ǵylymı jańalyqty ashý barysynda san túrli qıyndyqqa ushyrap, qatelesip jatady. Sondaı-aq ǵylymmen aınalysý erikkenniń ermegi emes, ol – naǵyz professıonaldy mamandyq. Basqa salalardaǵy sekildi ǵylym áleminde de ózekti máseleler bar. «Olar qandaı máseleler?», «Ǵalymdar neden qınalyp júr?» degen suraqtarǵa tómende jaýap beretin bolamyz.
Qarjy máselesi
Aqsha – ǵylym salasyndaǵy kez kelgen adamnyń ózekti máseleleriniń biri. Sebebi ǵylymmen aınalysý shyǵynǵa ushyratady – zerthanaǵa qajetti qural–saımandar, assıstenterdiń jalaqysy, áleýmettik jelidegi pýblıkaııalar, saıahat. Bul – professıonaldy ǵalymdardyń jıi ushyrasyp jatatyn qıyndyqtary.
Negizinde másele odan áriden bastalady. Aqsha máselesi tek jeke ǵalymdardy emes, kez kelgen laboratorııalar men ǵylymı ortalyqtardy alańdatyp otyr. Olardyń úkimetten alatyn qarjysy búkil qajettilikterin ótemeıdi. Sol sebepti olar qosymsha granttardy izdeýge májbúr. Al granttardyń ǵylymı ortalyqtar men laboratorııalarǵa ataǵyna jáne jarııalaǵan materıaldarynyń sanyna baılanysty tabystalatyny belgili. Sondyqtan olar sapa úshin emes, san úshin jumys isteıdi.
Búginde AQSh–taǵy kóptegen laboratorııalar jumysshylarynyń 75%-yna arnaıy granttan bólingen qarjydan jalaqy tólep otyr. Sondaı–aq bul granttardyń ózi qysqamerzimdi, olar úsh jylǵa beriledi eken. Budan shyǵatyn qorytyndy – ǵylymmen aınalysamyn deıtin jastar aldaǵy on jylda dál osy problemaǵa qaıta jolyǵady. Budan álemdegi ǵylymnyń sapasy tómendeıdi. Al úkimet ǵylym salasyna bólinetin qarjyny kóbeıtýge asyǵar emes.
Jalǵan ıdeıa men maqsat: qate motıvaııa
Ǵalymnyń eńbegi onyń jumysynyń nátıjesine qarap baǵalanady. Kez kelgen zertteýshi jumys barysynda kóptegen qıyndyqqa ushyrap jatady. Sebebi onyń sanasynda «jumysymnyń nátıjesi qandaı bolady?» degen oı ǵana júredi. Sondaı–aq olar ǵylym álemine tóńkeris alyp keletin jańalyqtyń da jıi bola bermeıtinin biledi.
Zertteýmen aınalysatyn mamandar ashqan jańalyǵyna baılanysty ǵana qarjy taba alady. Eger ol halyqta «shýlata» alsa, aqsha máselesi sheshildi degen sóz.
Qazirgi kezde ǵalymdardyń kóbi zertteýmen aınalysatyn kezde ǵylym týraly, zerttep jatqan máselesiniń bolashaǵy týraly emes, nátıje qalaı bolady degen motıvaııamen ómir súredi. Qate motıvaııanyń kesirinen zertteýshi basqa da máseleler men múmkindikterge mán bermeı, olardan qol úzip qalýy múmkin.
Statıstıka boıynsha álemde júrgizilgen zertteýlerdiń 85%-y qajetsiz dep tabyldy. Olar qarjy úshin ǵana jasalǵan effektisi az zertteýge jatqyzylǵan bolatyn.
Qarapaıym halyq ǵylym týraly eshteńe bilmeıdi
Ǵalymdardyń kóbi buny eń ózekti máselelerdiń biri dep qabyldaıdy. Sebebi olar ózderi daıyndaǵan ónimdi halyqtyń túsinip, tutynǵanyn qalaıdy. Sonymen qatar álemdegi BAQ-ta da ǵylym týraly túsinik az. Tipti, keıde ǵylym taqyrybynda jazyp júrgen jýrnalısterdiń ózi faktilerdi shatystyryp jatady.
Sondaı-aq ǵylymdy jaqsy túsinbeıtin ataqty adamdardyń kópshiligi óz aýdıtorııalaryna ótirik aqparat taratady. Onyń qate pikir, qate málimet ekenin ózderi de bilmeıdi. Ǵylym salasy halyq arasynda suranysqa ıe bolmaǵandyqtan, el ishinde jalǵan stereotıpter qalyptasqan. Adamdar ǵylym dese vakınaııa men dıetologııany ǵana elestetin qoǵamda ómir súrip jatyrmyz.
Bul máseleniń taǵy bir bóligi – asyra silteý. Ǵalymdardyń ózi, keıde kótergen máselelerin asyra baǵalap jatady. Sondaı–aq keıbir BAQ ókilderi de ǵylymdy durys túsinbese de asyra silteýge kelgende aldaryna jan salmaıdy. Sebebi olar erekshe jańalyq arqyly gazetterine nemese saıttaryna oqyrman tartqysy keledi.
Turaqty stress
Praktıka boıynsha barlyq ǵalymnyń ómiri problemadan quralǵan. Olar jıi stress jaǵdaıyna túsedi. Ǵylymmen aınalysqanyna kóp ýaqyt bolǵan ǵalymdardyń ǵana emes, jas ǵalymdar da bul qıyndyqqa jıi ushyrasady. Sebebi zertteý júrgizý biz oılaǵandaı ońaı sharýa emes. Derek jınaý, ony praktıkalyq turǵyda tekserý, statıstıkalyq málemetterdi saralaý, jańalyq alyp kelý – ǵalymnyń ǵana qolynan keledi.
Ǵylym salasyndaǵy zamanaýı júıe ýnıversıtetti jańa bitirgen jas ǵalymdarǵa karerasyn qalyptastyrýǵa múmkindik bermeıdi. Olar - ıdeıaǵa toly, kúshi men energııasy ushan teńiz. Alaıda olar on jyldar boıy energııalaryn assıstent bolyp, qıyn jumystardy jasaýǵa arnaıdy. Odan basqa amaldary da joq.
Osyndaı qıyndyqtarǵa ushyraǵan jas ǵalymdar otbasyn quryp, balaly bolýdyń ornyna ǵylym salasyn tańdap jatady. Sebebi olar óz jumysyn jaqsy kóredi. Alaıda assıstenttik jumys olardyń eńbegin aqtamaıdy. Aqsha az. Dál osy másele úshin kóptegen talantty mamandar ǵylym áleminen birjolata ketip jatady.
Búgingi ǵylym salasyndaǵy máseleler – osy.
Aıta ketetin jaıt, búgin qazaqstandaǵy ǵylymnyń negizin salýshy Qanysh Sátbaevtyń ómirge kelgenine 122 jyl tolyp otyr.
Taǵy qarańyz: Qanysh Sátbaevtyń týǵanyna 122 jyl
Aqmaral BEREKET,
"Adyrna" ulttyq portaly
