Ǧylymmen ainalysatyn adamdardyŋ qarapaiym adamdardan aitarlyqtai aiyrmaşylyǧy joq. Olar da basqalar sekıldı ǧylymi jaŋalyqty aşu barysynda san türlı qiyndyqqa ūşyrap, qatelesıp jatady. Sondai-aq ǧylymmen ainalysu erıkkennıŋ ermegı emes, ol – naǧyz professionaldy mamandyq. Basqa salalardaǧy sekıldı ǧylym älemınde de özektı mäseleler bar. «Olar qandai mäseleler?», «Ǧalymdar neden qinalyp jür?» degen sūraqtarǧa tömende jauap beretın bolamyz.
Qarjy mäselesı
Aqşa – ǧylym salasyndaǧy kez kelgen adamnyŋ özektı mäselelerınıŋ bırı. Sebebı ǧylymmen ainalysu şyǧynǧa ūşyratady – zerthanaǧa qajettı qūral–saimandar, assistenterdıŋ jalaqysy, äleumettık jelıdegı publikasiialar, saiahat. Būl – professionaldy ǧalymdardyŋ jiı ūşyrasyp jatatyn qiyndyqtary. Negızınde mäsele odan ärıden bastalady. Aqşa mäselesı tek jeke ǧalymdardy emes, kez kelgen laboratoriialar men ǧylymi ortalyqtardy alaŋdatyp otyr. Olardyŋ ükımetten alatyn qarjysy bükıl qajettılıkterın ötemeidı. Sol sebeptı olar qosymşa granttardy ızdeuge mäjbür. Al granttardyŋ ǧylymi ortalyqtar men laboratoriialarǧa ataǧyna jäne jariialaǧan materialdarynyŋ sanyna bailanysty tabystalatyny belgılı. Sondyqtan olar sapa üşın emes, san üşın jūmys ısteidı. Bügınde AQŞ–taǧy köptegen laboratoriialar jūmysşylarynyŋ 75%-yna arnaiy granttan bölıngen qarjydan jalaqy tölep otyr. Sondai–aq būl granttardyŋ özı qysqamerzımdı, olar üş jylǧa berıledı eken. Būdan şyǧatyn qorytyndy – ǧylymmen ainalysamyn deitın jastar aldaǧy on jylda däl osy problemaǧa qaita jolyǧady. Būdan älemdegı ǧylymnyŋ sapasy tömendeidı. Al ükımet ǧylym salasyna bölınetın qarjyny köbeituge asyǧar emes.Jalǧan ideia men maqsat: qate motivasiia
Ǧalymnyŋ eŋbegı onyŋ jūmysynyŋ nätijesıne qarap baǧalanady. Kez kelgen zertteuşı jūmys barysynda köptegen qiyndyqqa ūşyrap jatady. Sebebı onyŋ sanasynda «jūmysymnyŋ nätijesı qandai bolady?» degen oi ǧana jüredı. Sondai–aq olar ǧylym älemıne töŋkerıs alyp keletın jaŋalyqtyŋ da jiı bola bermeitının bıledı. Zertteumen ainalysatyn mamandar aşqan jaŋalyǧyna bailanysty ǧana qarjy taba alady. Eger ol halyqta «şulata» alsa, aqşa mäselesı şeşıldı degen söz. Qazırgı kezde ǧalymdardyŋ köbı zertteumen ainalysatyn kezde ǧylym turaly, zerttep jatqan mäselesınıŋ bolaşaǧy turaly emes, nätije qalai bolady degen motivasiiamen ömır süredı. Qate motivasiianyŋ kesırınen zertteuşı basqa da mäseleler men mümkındıkterge män bermei, olardan qol üzıp qaluy mümkın. Statistika boiynşa älemde jürgızılgen zertteulerdıŋ 85%-y qajetsız dep tabyldy. Olar qarjy üşın ǧana jasalǧan effektısı az zertteuge jatqyzylǧan bolatyn.Qarapaiym halyq ǧylym turaly eşteŋe bılmeidı
Ǧalymdardyŋ köbı būny eŋ özektı mäselelerdıŋ bırı dep qabyldaidy. Sebebı olar özderı daiyndaǧan önımdı halyqtyŋ tüsınıp, tūtynǧanyn qalaidy. Sonymen qatar älemdegı BAQ-ta da ǧylym turaly tüsınık az. Tıptı, keide ǧylym taqyrybynda jazyp jürgen jurnalisterdıŋ özı faktılerdı şatystyryp jatady. Sondai-aq ǧylymdy jaqsy tüsınbeitın ataqty adamdardyŋ köpşılıgı öz auditoriialaryna ötırık aqparat taratady. Onyŋ qate pıkır, qate mälımet ekenın özderı de bılmeidı. Ǧylym salasy halyq arasynda sūranysqa ie bolmaǧandyqtan, el ışınde jalǧan stereotipter qalyptasqan. Adamdar ǧylym dese vaksinasiia men dietologiiany ǧana elestetın qoǧamda ömır sürıp jatyrmyz. Būl mäselenıŋ taǧy bır bölıgı – asyra sılteu. Ǧalymdardyŋ özı, keide kötergen mäselelerın asyra baǧalap jatady. Sondai–aq keibır BAQ ökılderı de ǧylymdy dūrys tüsınbese de asyra sılteuge kelgende aldaryna jan salmaidy. Sebebı olar erekşe jaŋalyq arqyly gazetterıne nemese saittaryna oqyrman tartqysy keledı.Tūraqty stress
Praktika boiynşa barlyq ǧalymnyŋ ömırı problemadan qūralǧan. Olar jiı stress jaǧdaiyna tüsedı. Ǧylymmen ainalysqanyna köp uaqyt bolǧan ǧalymdardyŋ ǧana emes, jas ǧalymdar da būl qiyndyqqa jiı ūşyrasady. Sebebı zertteu jürgızu bız oilaǧandai oŋai şarua emes. Derek jinau, ony praktikalyq tūrǧyda tekseru, statistikalyq mälemetterdı saralau, jaŋalyq alyp kelu – ǧalymnyŋ ǧana qolynan keledı. Ǧylym salasyndaǧy zamanaui jüie universitettı jaŋa bıtırgen jas ǧalymdarǧa karerasyn qalyptastyruǧa mümkındık bermeidı. Olar - ideiaǧa toly, küşı men energiiasy ūşan teŋız. Alaida olar on jyldar boiy energiialaryn assistent bolyp, qiyn jūmystardy jasauǧa arnaidy. Odan basqa amaldary da joq. Osyndai qiyndyqtarǧa ūşyraǧan jas ǧalymdar otbasyn qūryp, balaly boludyŋ ornyna ǧylym salasyn taŋdap jatady. Sebebı olar öz jūmysyn jaqsy köredı. Alaida assistenttık jūmys olardyŋ eŋbegın aqtamaidy. Aqşa az. Däl osy mäsele üşın köptegen talantty mamandar ǧylym älemınen bırjolata ketıp jatady. Bügıngı ǧylym salasyndaǧy mäseleler – osy. Aita ketetın jait, bügın qazaqstandaǧy ǧylymnyŋ negızın saluşy Qanyş Sätbaevtyŋ ömırge kelgenıne 122 jyl tolyp otyr. Taǧy qaraŋyz: Qanyş Sätbaevtyŋ tuǧanyna 122 jylAqmaral BEREKET,
"Adyrna" ūlttyq portaly
