Memlekettik mektep pen jekemenshik mekteptiń arasyndaǵy bilim sapasynyń alýandyǵy áleýmettik teńsizdikkke uryndyrmaı ma? Arada baǵyt-baǵdardyń alýandyǵy taǵy bar. Mamandardyń bul týraly paıymy ártúrli.
Mekteptegi oryn tapshylyǵy Qazaqstanda jyl saıyn qaıtalanady. Muǵalimder bir synypta 30 baladan úsh aýysymda bala oqytyp sharshasa, ata-analar úı janyndaǵy mektepke syımaǵan balasyn basqa aýyl, aýdanǵa tasyp áýrege túsedi. Osy máseleniń túıinin tarqatý maqsatynda bılik mekteptegi oqý oryndarynyń tapshylyǵyn jekemenshik mektepterdi qarjylandyryp, sanyn arttyrý arqyly sheshýdi kózdeıdi. Alaıda bizdegi baqylaý standarttarynyń álsizdigi, áleýmettik teńsizdiktiń kúsheıýi, ıdeologııalyq bilim oshaqtarynyń paıda bolýy syndy máselelerge mán berip jatqan kim bar?
«JEKE MENShIK MEKTEPTE BÁRI KERISINShE»
Atyraý qalasynyń turǵyny, 11 synyp oqýshysy Daıana Ádilhan memlekettik mektepten jekemenshik mektepke aýysqanda aıtarlyqtaı ózgerister baıqaǵanyn aıtyp berdi.
- Memlekettik jáne jekemenshik mektepterdiń arasyndaǵy bilim berý júıesi ózgeshe. Memlekettik mektepte durys túsindirmeıdi. Túsinbeseń «durys tyndamaısyń ba?» dep ózińe sony úı jumysy retinde beredi. Solaı sabaqty túsinbeı úıge kelip, dym istemeıtin edim. BJB, TJB Iýtýbten, ınternetten taýyp kóshire salatynmyn. Muǵalimder oqýshylarǵa ursyp, odan saıyn qorqytyp tastaıtyn. Al jekemenshik mektepterde kerisinshe. Eger de taqyrypty ýaqytynda túsine almasań, sabaqtan keıin qalyp, muǵalimnen surap alýǵa bolady. Ustazdardyń oqýshylarǵa degen qarym-qatynasy joǵary deńgeıde. Oqýshylar – muǵalimderdi, muǵalimder oqýshylardy qurmetteıdi, - deıdi Daıana.
Aqtaý qalasynyń turǵyny Aqsholpan Túzelbaıdyń oıynsha, orta sanattaǵy kez-kelgen jekemenshik mektepte jasalǵan jaǵdaı memlekettik mektepterden áldeqaıda joǵary. Ol óziniń eki birdeı inisiniń jekemenshik mekteptegi oqý barysy jaıynda baıandap berdi.
- Meniń inilerim Aqtaý qalasynda úsh ret mektep aýystyrdy. Azannan keshke deıin mektepte bolady. Eń úlken artyqshylyǵy – biz úı jumysyn úıde oqytpaımyz. Saǵat úsh-tórtke deıin sabaqtary bolady. Ary qaraı úıirmelerine barady, sodan soń synyp jetekshisimen otyryp úı jumysyn oryndaıdy. Úıirmeler shyǵarmashylyq jáne sporttyq baǵytta bolady. Tańǵy as pen túski as, sabaq, úıirme, úı tapsyrmasy barlyǵy biz tóleıtin sýmmaǵa kiredi. Bizge tıimdi ári qoljetimdi. Eger qosymsha tólem jasasaq, oqýshylardy tasymaldaý qyzmeti de qarastyrylǵan, - deıdi.
Jekemenshik mektepterde memlekettiń bóletin qarjysy men ata-ananyń jasaıtyn tólemin eskersek, mundaǵy muǵalimder jalaqysy da aıtarlyqtaı joǵary bolmaq. Nátıjesinde jekemenshik mekteptegi oqytýshylar quramy bilikti mamandardan quralary sózsiz.
TEGIN BILIMNIŃ SAPASY QANDAI?
Jekemenshik mektepterdiń kóbeıýin qoldaıtyn shendilerdiń árdaıym alǵa tartatyny – bilim salasyndaǵy básekeni arttyrý. Báseke bolǵan jerde sapanyń da bolatyny málim. Alaıda sapaly mektepterdiń sharyqtaǵan baǵasy hanǵa da, qaraǵa da birdeı qoljetimdi bolmaıtyny taǵy bar. Bul proess bilim salasynda Matfeı effektin týdyrýy ábden múmkin. (Matfeı effekti – artyqshylyqtarǵa burynnan ıe tarap odan ári baıı túsedi, al qalǵandarynyń kerisinshe múmkindigi shektele beredi - red.) Bilim salasyndaǵy Matfeı effekti boıynsha baı balasy jaqsy bilim alyp, ary qaraı da múmkindikteri arta tússe, turmysy tómen balalar jaǵdaıy jetken bilimdi alyp, múmkindikteri de shektelýi múmkin. Nátıjesinde áleýmettik teńsizdik kúsheıedi. Bul belgiler AQSh, Franııa, Ulybrıtanııa syndy memleketterge tán. Bul jóninde biz sarapshylardan surap kórdik. Qazaqstan da osy hal-ahýalǵa jetýi múmkin be?
«QAZBILIM GROUP» ulttyq mektepter jobasy jetekshisi Aıatjan Ahmetjan áleýmettik teńsizdik beleń alýy múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy.
- Bul memlekettiń jekemenshik mektepterdi qoldaýynyń saldarynan emes, qaıta memlekettik mektepterdi sapaly deńgeıde ustaı almaýynyń kesirinen bolýy múmkin. Bizdiń memlekette qazirgi tańda resmı sanaq boıynsha 200-ge jýyq úsh aýysymdy mektep, 150-den astam apatty jaǵdaıdaǵy mektep bar. Eger memlekettik mektepter eki-úsh aýysymnan, bir synypta 35-40 oqýshyǵa deıin oqysa, onda shamasy jetken adam jekemenshik mektepti tańdaıdy. Bul jerde memleket óziniń konstıtýııaǵa negizdelgen tegin bilimdi sapaly deńgeıde bere alýy mańyzdy, - deıdi sarapshy.
Bloger Órken Kenjebek te áleýmettik teńsizdik bolýy yqtımal deıdi.
- Ony bolmaıdy dep aıta almaısyń. Fınlıandııadaǵydaı bir júıede bilim beretin elder álemde az. Úndistan, Qytaı, tipti AQSh bolsyn jeke mektepterge baılar, balasyna ınvestıııa salýdy durys dep tanıtyn ata-analar beredi. Bul básekelestik qoı. Soıalızm emes endi. Biraq áleýmettik teńsizdik ornaýy múmkin. Sondyqtan da bir korrelıaııa bolýy kerek qoı, – dep pikir bildirdi.
QADAǴALAÝ JÁNE QARALMAǴAN MÁSELELER
Pedagog-trener, spıker Eskendir Bestaı jekemenshik mektepte bilim berý sapasy joǵary degen tujyrymmen kelispeıtinin aıtady.
- Memleket qarjylandyratyn kóp mektep orta segmentke jumys istep jatyr dep senemin. Áleýmettik teńsizdiktiń kózi mektep emes, memlekettiń ózi dep sanaımyn, - dep ózindik pikirin aıtty.
Elimizdegi jaýapty mınıstrlik jekemenshik mektepterdiń oqý baǵdarlamasyna, júıesine qanshalyqty aralasa alady?
Aıatjan Ahmetjan memlekettiń jekemenshik mektepke lıenzııa berýi jáne olardy ár bes jyl saıyn attestaııadan ótkizýi mańyzdy dep esepteıdi.
- Munyń bári Oqý-aǵartý mınıstrliginiń quziretinde. Bul jerde baqylaı alýy ne almaýy mınıstrlikten, parlamentten shyǵyp jatqan zańdyq normalardyń sapaly ne sapasyzdyǵyna baılanysty. Eger memleket shynaıy qadaǵalaǵysy kelse, qadaǵalaı alady. Ókinishke qaraı, mınıstrlik jekemenshik mektep túgili memlekettik mektepterdiń ózin keıde baqylaýdan shyǵaryp alyp jatady. Sondyqtan qazir belgili bir deńgeıde baqylaýsyz ekenin moıyndaımyn, - deıdi sarapshy.
Al Eskendir Bestaı mınıstrlik jekemenshik mektepterdiń oqý baǵdarlamasyna aralaspaýy kerek dep sanaıdy.
- Orynsyz qadaǵalaý men ótirik esepten eshteńe ónbeıdi. Memleket katalızator emes, barer bolyp tur, - deıdi ol.
Barshaǵa málim, qoǵam reformatory retinde tanylǵan Fethýllah Gúlen jekemenshik mektep ashýmen tanymal boldy. Tek Túrkııada emes, bul mektepter Ortalyq Azııa, Afrıka, AQSh-ta keńinen taraǵan. Osy mektepterdegi Gúlenniń ıdeologııalyq bilim berý júıesi men «Hızmet» qozǵalysynyń tyǵyz baılanysy boldy. Al qazirgi ýaqytta Túrkııa úkimeti «terror uıym» ataǵan Gúlen qozǵalysyn ekstremıstik uıym retinde tanıdy. Qazaqstandaǵy jekemenshik mektepter de bireýdiń ıdeologııalyq múddesiniń jeteginde ketpeýine kim kepil? Memleket qazirden neni eskerýi qajet?
Aıatjan Ahmetjan qadaǵalaýdyń mańyzyna toqtaldy.
- Eger memlekettiń qadaǵalaý tetikteri durys bolmasa, onda siz aıtqan qaýip joǵary. Qazir, mysaly, memlekettik mektepterde belgili bir deńgeıde hıdjab máselesi ýshyǵyp tur. Hıdjab kııýge Oqý-aǵartý mınıstrligi óziniń shyǵarǵan buıryǵy boıynsha ruqsat etpeıdi. Biraq hıdjabqa ruqsat berip otyrǵan jekemenshik mektepter bar. Biraq ony mınıstrlik qanshalyqty qadaǵalap otyr? Qazir onlaın mektepter de paıda bolyp jatyr. Bilim týraly zańda 100 paıyz onlaın mektep zańdastyrylǵan joq. Biraq onlaın ótkizip jatqan mektepter bar. Osy turǵydan aıtqan kezde ıdeologııalyq oqshaýlaný máselesi bolýy ábden múmkin, - deıdi ol.
Eskendir Bestaı bylaı dep boljaıdy.
- Mektep, bilim berý júıesiniń tapsyrys berýshisi memleket bolǵan dáýir ótti. Endi ata-ana yrqyna jyǵylatyn bolady dep qorqamyn, - deıdi maman.
2021 jyly Qazaqstan úkimeti jekemenshik mektepterdi qoldaýǵa qarjylyq yntalandyrý mehanızmderin engizdi. Mysaly, jekemenshik mektepterge arnalǵan memlekettik tapsyrys úshin arnaıy bıýdjet qarastyrylady, bul jekemenshik sektordaǵy mektepter sanyn arttyrýǵa baǵyttalǵan.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2 qyrkúıekte Qazaqstan halqyna joldaýynda bıýdjetten bıylǵy jylǵa 250 myń bala oqıtyn jekemenshik mektepterge 134 mlrd teńge bólingenin málimdedi. Al kelesi jylǵa 138 mlrd teńge bólý josparlanǵan.
Jekemenshik mektepterdiń baǵasy da ártúrli. Ulysmedia saıtynyń zertteýine súıensek, elordadaǵy úzdik mektepterdiń jyldyq oqý aqysy 3 mıllıonnan 15 mıllıonǵa deıingi aralyqta. Almatydaǵy baǵa da osyǵan uqsas. Bul tusta elimizdegi biraz ýnıversıtetterdiń ózi tańdaı qaǵysyp qalady-aý, sirá. Al basqa aımaqtardaǵy mektepterdiń baǵasy – aımaqtyń ekonomıkalyq ál-aýqaty men mekteptegi jasalǵan jaǵdaıǵa qaraı túrli baǵamda. Shamamen aıyna 20-150 myń teńgege deıin.
Baǵlan Turǵanbek
