Pandemııadan keıin halyqtyń ahýaly birshama álsiregeni eshkimge jasyryn emes shyǵar. Qaptaǵan toıhanalar men kóńil kóteretin oryndardyń jabylýyna baılanysty, osy salaǵa tikeleı-janama qyzmet jasap kelgen qanshama adamdar men "kásipkerler" toqyraýǵa ushyrady. Atap aıtqanda toıhana ıeleri men sol jerde qyzmet jasaýshylar, sulýlyq salonyndaǵy mamandar men sulýlyq salonynyń ıeleri (jaldaýshylary), ánshi-bıshiler men asabalar, "gýlıanka" kólik ıeleri men toı uıymdastyrý ortalyqtary, fotograftar men foto stýdııalar jáne t.b.
Bizdiń Shymkenttegi toıhanalardyń sany qaladaǵy mektepterdiń sanynan, kafe-restorandardyń sany balabaqshalardyń sanynan asyp ketpese kem emes shyǵar.
Sonda deımin-aý, qaltaly azamattar óndiris oryndaryn ashqansha, saýyq-saıranǵa arnalǵan oryndar ashyp, kóp "basty qatyrmaı" az kúshpen lezde úlken effektige jetetin jeńil "bıznesten" árige oılanǵylary kelmegeni me?
Álde, erteń zaman turaqsyzdansa, arty qalaı bolar eken degen oıǵa kelýge aqyldary jetpegeni me? Menińshe alysqa oılaý qabiletteri men aqyldary jetpegen.
Munyń sebebin men bylaı kóremin.
Qazirgi qaltaly azamattarymyzdyń deni 90-shy jyldary alyp-satarmen, bilimniń emes "tilge pysyqtardyń" zamanynda baıyp alǵandar. Sol azamattar "Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilesiń" degen qaǵıdaǵa saı, qalaı baıyp bastasa, solaı jalǵastyra bergendi qalaǵandar. Árıne, ol zamanda ózimiz eshteńe óndire almaǵandyqtan bárin syrttan tasyp kúnelttik. Sol "alyp-satar dáýirinen syǵymdalyp" shyqqandar, úlken qarjylardyń arqasynda kóptegen ǵımarattar men "shuraıly" jerlerdiń ıesine aınaldy.
Biraq jıǵan qarjylaryna syrttan tasyp jatqan ónimderin ózimizde óndiretin óndiris oryndaryn ashýdyń ornyna, syrttan ákelýshilerdiń "optovıkterine" aınalyp ketti. Iaǵnı, bizdiń ishimizde jınalǵan valıýtany úlken kólemde syrtqa tasýshylarǵa aınaldy. (Shetelde demalyp, sol jaqtyń kóligin alyp, záýlim úı soǵyp ishin jáne sol shet eldiń ónimderin toltyrdy).
Bizderdiń "elıtamyzdyń" ekonomıkalyq bilimsizdigi men óz ekonomıkamyzǵa qarjy quıýdyń ultymyz úshin paıdasyn túsine almaǵan saýatsyzdyǵynyń ákelgen "qasiretin", olardyń myqtaǵanda soqqan bir-bir meshitteri jaýyp kete alady dep oılamaımyn.
Qazir 90-shy jyldar emes. Zaman ózgerdi. Zamannyń ózgergenin kóz kórdi me(baılardyń)?
Joq! Olar sol qalpy zamannan qalyp ketti. Endi sol "syǵymdalyp" shyqqandardyń "oza shapqandary" memlekettik tenderdi jaǵalady. Sol jaqtan jyrymshylap baıydy. Sol jaqtan "tasyǵanymen" taǵy da sheteldi baıytty.
Memlekettik tapsyrystyń kóp bóligi qurylys salasyna bólinip otyrdy. Óıtkeni, ýrbanızaııanyń zańdylyǵyna saı, turǵyn úı men olardyń ınfrastrýktýrasyna degen qajettilik artty. Bul qajettilik jaqyn arada azaımaq ta emes.
Sonda deımin-aý, osy salanyń basy-qasynda júrip, sonshama suranysty kóre tura, osy salaǵa qarjy quıyp, turǵyn úı salyp, halyqqa satýǵa bastary jetpedi me? Joooq! Men olardyń bastary jetpeıdi dep aıta almaımyn. Olardy tek qulyqsyzdyq pen (elden artyq dáýlet bergen qudaıynyń aldynda) eliniń qazirgi kúızelisiniń jaýapkershiliginiń bir bólshegi moıyndarynda turǵandyǵyn túsine almaıtyn toǵysharlyqtary ustap tur dep aıtamyn.
Bastaryń jetpese, bastaryna jarty kompıýterdiń "quıyp alǵan" jastardy jına aınalańa. Ideıalaryn tyńda. Usynǵan jobalaryn qarjylandyryp, akıoneri bol! Joooq! Ony qaıtsin bular?! Aınalasyna óńsheń aǵaıyn-týys, quda-jekjatynan turatyn, tepseń "basynan" teńgeden basqa eshteńe túspeıtin senimdi "jasaǵyn" jınap alǵan.
Qanshama qaltaly azamattarǵa baryp, keleshegi jaqsy jobalardy birge atqarýǵa usynys jasap kórgenbiz. Áńgimeńniń alǵashqy eki mınýtynan soń, seniń ınformaııańdy "ıgerýden" qalady. Tek búgin berip, erteń alatyn jobany qatyrady.
Qytaıdyń baılarynda tabysynyń 10% paıyzyn kúmándi(rıskovyı) jobalarǵa salyp otyrý qaǵıdasy bar eken. Óıtkeni ol joba júrip ketetin bolsa, sol salada biraz ýaqyt básekelessiz qımyldap, úlken tabystarǵa jetýi múmkin. Sondyqtan táýekelge baryp otyrýdan qoryqpaýǵa mashyqtanǵan. Mysaly, Qytaıdyń baılary óz ónimderine suranys arttyryp, tipti álemdik naryqqa erkin shyǵarýlary úshin álemge tanymal brendterdiń akııalaryn satyp alyp, brendterin paıdalaný quqyqtaryn satyp alýǵa mashyqtanǵan. Kezinde 2003-shi jyldary IBM bólimshelerin satyp alyp, artynsha Lenovo ónimderimen ishki naryqta samsýng, Asserlerdi yǵystyryp tastap, álemdik naryqty jaýlaı bastaýy. Jaqynda "Mersedes" konerniniń akııalaryn satyp alýdy údetip, qazir osy konenniń 15%-ǵa jýyq akııasyna ıelik etýi. Jaqynda mersedes markalary qytaıdyń ishki naryǵynda Taıota, hıýndaılardy yǵystyra bastasa tańqalmańyz.
Qarap otyryp qarnyń ashady. Qara halyq maqul, qaltaly baılardyń da úkimetke masyl bolyp otyrǵanyn kórip, qolyńdy bir silteısiń. Ondaıǵa qulash sermemeı-aq qoısyn bular. Mysaly, Shymkenttiń on bıznesmeni birigip, kóp qabatty turǵyn úı salyp, halyqqa satýmen aınalysýyna ne kedergi? Ári halyqqa jumys beresiń, ári halyqty turǵyn úımen qamtamasyz etesiń, ári memlekettiń júgin azaıtýǵa úles qosasyń. Bul is seniń eki meshit soqqanyńnan kem saýap bere qoımas.
Áı, biraq, muny uǵýǵa da "bas" kerek. Sol baılarymyzdyń birazynyń depýtat bolyp alǵandaryn qaıtersiń taǵy?..
Jalpy aıtpaǵym.... BAILYQTARYŃDY BIýDJETTI SORÝǴA JUMSAMAI, BIýDJETKE PAIDALY ISTERGE DE JUMSAP, ESELEÝGE BOLADY.
