«Ózin-ózi qasqyrsha shaýyp otyrǵan jurtta
oqý, sheberlik bolmaıdy!..»
24 aqpan kúni Aqtaý qalasyndaǵy N.Jantórın atyndaǵy oblystyq mýzykalyq-drama teatrynda Nartaı Saýdanbekulynyń «Álıhannyń amanaty» atty pesasy sahnalandy. Urpaq sanasyna silkinis ákeler qoıylymnan alǵan áserim erekshe. Avtor pesanyń jazylý sebebin Alash arystarynyń rýhyna baǵyshtaý jáne ult kósemi Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyq mereıtoıymen tikeleı baılanystyrady.
Qoıylym tas túrmede otyrǵan Álıhan Bókeıhan men tergeýshiniń dıalogymen bastalady. 1937 jyldyń 17 qyrkúıegi. Ult kóseminiń ómirderegimen tanysyp otyrǵan tergeýshiniń «Álıhan Nýrmýhamedov, mıtıngter men petıııalar úndeýshisi, antı úkimettik tolqýlar úgitshisi, qyrǵyz-qaısaqtardyń dinı-saıası qozǵalysynyń jetekshisi, asa senimsiz element» degen sózi arqyly aıyptalýynyń basty sebebin bildiredi. Osydan keıin 1905 jylǵy tarıhı oqıǵalar, Qarqaraly petıııasy, qazaq halqynyń saýatyn ashý úshin jasaǵan eńbekteri Alash zııalylarynyń túrli dıalogy arqyly órbip otyrady.
«... Óz jurtyn aıamaǵan myna bizdi aıaı ma? Barynsha saq bolý kerek. Biraq áreketti toqtatpaımyz. Patshanyń qandy jeksenbi jasaǵany tekke ketpeıdi, kórińder osydan. Bir búliktiń bastalǵany bul! Bizge dál qazir... lıkbez kerek, lıkbez! Jappaı halyqtyń saýatyn ashý kerek. Jappaı bilimge bet burý kerek. Gazet shyǵaryp eldiń kózin ashý kerek. Qane jigitter, tastańdar shekpendi! Kiris iske» degen ult kósemi sózinen keıin qazaq oqyǵandary shapandaryn sheship, malaqaılaryn tastap, kileń kástóm-shalbar kıgen aq jeıdeli zııalyǵa aınalady. Osydan keıin arystarymyz gazet shyǵarýdy qolǵa alyp, ult bolashaǵy jolynda óz eńbekterin tolassyz shyǵara bastady. Qazaq oqyǵandarynyń osynshalyqty óz jurtynyń saýatyn ashýǵa jasaǵan eńbekterimen tanysqan tergeýshiniń tań qalmasyna amaly qalmady. Ol tipti ult kóseminiń erekshe jan ekendigin moıyndap, ózine ashyq aıtty.
47 tarmaqtan turǵan petıııadaǵy jazylǵan basty 5 máseleni jerge qadap turyp túsindirgen Álıhan Bókeıhannyń ór minezdiligi kórermen sanasyna jiberilgen jarylys sekildi sezildi. Saılaý júıesin qaıta qurý máselesi, dinı máseleler, qazaq tili, sot isi, jáne jer máselesin sheshýdiń joldary... Bul áli kúnge deıin ózektiligin joǵaltpaǵan negizgi máseleler. Ult kóseminiń sózin tyńdap turǵan tergeýshiniń «Túsinbeımin, munyń bári ne úshin sonda?» degen suraǵyna Álıhan Bókeıhan: «Bizdiń Almatyda bir tamasha saıabaq bar. Sol parktyń kireberisinde: «Itter men qazaqtarǵa kirýge tyıym salynady» degen jazý turatyn. Al ondaıdy kótere alatyn qazaǵyń men emes, shyraǵym. Durys aıtasyz negizi. Siz túsinbeısiz ondaıdy...» degen sózi janyńdy túrshiktiredi. Ishteı qaıtalap Alash arystaryna raqmetińdi jaýdyrasyń. Naǵyz qorlyqty kórip, bolashaq urpaǵynyń ol bodandyqty kórmeýi úshin janyn qıǵan Alash zııalylarynyń sol úmitin aqtaı aldyq pa dep egilesiń. «... Al tilden aıyrylǵan eldiń keleshegi joq. Nadan jurt – aldyńǵy jurttyń kıip tastaǵan eskisin kımek»,-deıdi. Al bizdiń óz tilimiz, óz ultymyz, óz salt-dástúrimiz bar emes pe? Endeshe, babalar salyp ketken sara joldan adasyp, ózgeniń tańsyǵyna júgingenimiz qalaı, zamandastar?..
Qoıylymda sonymen qatar Alash arystary A.Baıtursynuly, M.Dýlatuly, Halel, Jahansha Dosmuhamedovtar, B.Maılın, J.Aqbaı, S.Seıfýllın, M.Jumabaı beınesi de somdalǵan. A.Baıtursynuly «Qazaqtyń bas aqyny» ataǵan A.Qunanbaıulynyń «Jelsiz túnde jaryq aı», «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym» óleńderi de kórermenge erekshe áser qaldyrady.
Qoıylym sońyna qaraı Álıhannyń tergeý isin júrgizip jatqan tergeýshi ulty úshin aıanbaǵan arystar erligin moıyndap qana qoımaı, óziniń de ózgeretindigin aıtady. «Men qoshtasýǵa keldim, aǵa. Men jumystan ketýge aryz jazdym. «Densaýlyǵyma» baılanysty dep qoıdym. Ábdiǵanıǵa da (balasy) Máskeý klımaty jaqpaıtyn sııaqty, týǵannan jótelip keledi. Jendet bolyp shyqqanymdy túsinbeppin. Men kimmin, ne úshin týyldym, maqsatym ne, erteń ne bolady dep oılaýdyń ózi myıyma kirmepti.... Elge qaıtam, eń aldymen ákemniń súıegin taýyp, arýlap jerleýim kerek. Sosyn ımam bolmasam da muǵalim bolam. Eń bolmasa eki bashqurt balasynyń kózin ashsam deımin. Meniń mıymdaǵy tóńkeristiń otyn siz tutattyńyz» degen tergeýshi sózi tek Álıhanǵa qaratyp aıtylmaǵany belgili. Bul barsha adamzat balasyna arnalǵandaı. Onyń ishinde óz ulty úshin aıanbaı, janyn qıǵan tekti babalary bar qazaq jurtyna. Tergeýshiniń aldaǵy maqsaty, bolashaǵy, urpaǵy úshin alańdaýy bizdi de oılandyrmaı qoımaıdy. Buryn Grısha dep ataǵan balasyna qaıtys bolǵan ákesi qoıǵan Ábdiǵanı esimimen ataýynyń ózi jas urpaqqa úlgi. Otan otbasynan, ózimizden bastaý alatyndyǵynyń dáleli.
Álıhan amanatyn ult ustazy A.Baıtursynulyna amanattaý arqyly jetkizedi: «Durys baǵyt berer bolsaq, taý qoparar jastar ósip keledi. Endi bir 10-15 jylda qazaq kógine kún bop kóteriler azamattar jetilýde. Saǵan ótinish. Joq, ótinish emes, amanat! Aıdaýǵa ketken Baıtursyn men baýyrlarynyń, tas buǵaýda jatqan qalyń qara qazaqtyń, elim-jerim dep ótken árýaqty erlerdiń amanaty dep uq. Jastardy janyńa jına. Orysshyl, bılikshil bolmaı turǵanda kógiregine ot sal. Ustazsyń ǵoı, Ahmet, tárbıele, baǵdar berip, rýhanı ustaz bol. Meniń gazet-jýrnal týraly oıymdy damyt, jolǵa qoı. Esenqul Mamanov, Aıtileýdiń Táýbasy, myrza Mádıler kez kelgen bastamany qoldaýǵa daıyn. Shyǵarar maly men qarajaty bar. Men de qur jata qoımaspyn...». Bul sózderdi tek jastarǵa ǵana aıtylǵan amanat dep aıta almaımyz. Durys baǵyt-baǵdar, alǵa jeteler aǵa býyn bolsa, ony óz deńgeıinen asyra oryndap, taý qoparý jastardyń mindeti. «Ózin ózi qasqyrsha shaýyp otyrǵan jurtta oqý, sheberlik bolmaıdy». Al bizdiń qazirgi kúıimiz qandaı? Saýattylyǵymyzdan nadandyǵymyz basym emes pe? Biz kimbiz? Maqsatymyz ne? Urpaqqa ne qaldyramyz?..
Sanada san túrli suraq bar, jaýaby bulyńǵyr. Álıhan amanatyn oryndap júrmiz be? Sál aıaldap, oılanaıyqshy. Ult kósemi aıtqandaı, ulttyń joǵyn uıyqtap júrip emes, oıaý júrip izdeıikshi...
Qazaq jastaryna oı salar aýyr da salmaqty qoıylym úshin avtorǵa, qoıýshy rejısser, sýretshige jáne teatr ujymy, onyń ishinde basty rólderdi somdaǵan Álıhan Bókeıhan – Medǵat Ómirálıevke, tergeýshi – Erkebulan Bekenge, Ahmet Baıtursynuly – Aıdos Tastaevqa, Mirjaqyp Dýlatuly –Abzal Rátbekke, Ǵubaıdýlla – Islam Esjanǵa sheksiz alǵysymdy bildirgim keledi.
Jansaıa Sman,
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty,
Á.Kekilbaıuly atyndaǵy
Mańǵystaý oblystyq
tarıhı-ólketaný murajaıynyń mýzeı mamany
