«Özın-özı qasqyrşa şauyp otyrǧan jūrtta oqu, şeberlık bolmaidy!..»
24 aqpan künı Aqtau qalasyndaǧy N.Jantörin atyndaǧy oblystyq muzykalyq-drama teatrynda Nartai Saudanbekūlynyŋ «Älihannyŋ amanaty» atty pesasy sahnalandy. Ūrpaq sanasyna sılkınıs äkeler qoiylymnan alǧan äserım erekşe. Avtor pesanyŋ jazylu sebebın Alaş arystarynyŋ ruhyna baǧyştau jäne ūlt kösemı Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyq mereitoiymen tıkelei bailanystyrady.
Qoiylym tas türmede otyrǧan Älihan Bökeihan men tergeuşınıŋ dialogymen bastalady. 1937 jyldyŋ 17 qyrküiegı. Ūlt kösemınıŋ ömırderegımen tanysyp otyrǧan tergeuşınıŋ «Älihan Nurmuhamedov, mitingter men petisiialar ündeuşısı, anti ükımettık tolqular ügıtşısı, qyrǧyz-qaisaqtardyŋ dıni-saiasi qozǧalysynyŋ jetekşısı, asa senımsız element» degen sözı arqyly aiyptaluynyŋ basty sebebın bıldıredı. Osydan keiın 1905 jylǧy tarihi oqiǧalar, Qarqaraly petisiiasy, qazaq halqynyŋ sauatyn aşu üşın jasaǧan eŋbekterı Alaş ziialylarynyŋ türlı dialogy arqyly örbıp otyrady.
«... Öz jūrtyn aiamaǧan myna bızdı aiai ma? Barynşa saq bolu kerek. Bıraq ärekettı toqtatpaimyz. Patşanyŋ qandy jeksenbı jasaǧany tekke ketpeidı, körıŋder osydan. Bır bülıktıŋ bastalǧany būl! Bızge däl qazır... likbez kerek, likbez! Jappai halyqtyŋ sauatyn aşu kerek. Jappai bılımge bet būru kerek. Gazet şyǧaryp eldıŋ közın aşu kerek. Qane jıgıtter, tastaŋdar şekpendı! Kırıs ıske» degen ūlt kösemı sözınen keiın qazaq oqyǧandary şapandaryn şeşıp, malaqailaryn tastap, kıleŋ kästöm-şalbar kigen aq jeidelı ziialyǧa ainalady. Osydan keiın arystarymyz gazet şyǧarudy qolǧa alyp, ūlt bolaşaǧy jolynda öz eŋbekterın tolassyz şyǧara bastady. Qazaq oqyǧandarynyŋ osynşalyqty öz jūrtynyŋ sauatyn aşuǧa jasaǧan eŋbekterımen tanysqan tergeuşınıŋ taŋ qalmasyna amaly qalmady. Ol tıptı ūlt kösemınıŋ erekşe jan ekendıgın moiyndap, özıne aşyq aitty.
47 tarmaqtan tūrǧan petisiiadaǧy jazylǧan basty 5 mäselenı jerge qadap tūryp tüsındırgen Älihan Bökeihannyŋ ör mınezdılıgı körermen sanasyna jıberılgen jarylys sekıldı sezıldı. Sailau jüiesın qaita qūru mäselesı, dıni mäseleler, qazaq tılı, sot ısı, jäne jer mäselesın şeşudıŋ joldary... Būl älı künge deiın özektılıgın joǧaltpaǧan negızgı mäseleler. Ūlt kösemınıŋ sözın tyŋdap tūrǧan tergeuşınıŋ «Tüsınbeimın, mūnyŋ bärı ne üşın sonda?» degen sūraǧyna Älihan Bökeihan: «Bızdıŋ Almatyda bır tamaşa saiabaq bar. Sol parktyŋ kıreberısınde: «İtter men qazaqtarǧa kıruge tyiym salynady» degen jazu tūratyn. Al ondaidy kötere alatyn qazaǧyŋ men emes, şyraǧym. Dūrys aitasyz negızı. Sız tüsınbeisız ondaidy...» degen sözı janyŋdy türşıktıredı. Iştei qaitalap Alaş arystaryna raqmetıŋdı jaudyrasyŋ. Naǧyz qorlyqty körıp, bolaşaq ūrpaǧynyŋ ol bodandyqty körmeuı üşın janyn qiǧan Alaş ziialylarynyŋ sol ümıtın aqtai aldyq pa dep egılesıŋ. «... Al tılden aiyrylǧan eldıŋ keleşegı joq. Nadan jūrt – aldyŋǧy jūrttyŋ kiıp tastaǧan eskısın kimek»,-deidı. Al bızdıŋ öz tılımız, öz ūltymyz, öz salt-dästürımız bar emes pe? Endeşe, babalar salyp ketken sara joldan adasyp, özgenıŋ taŋsyǧyna jügıngenımız qalai, zamandastar?..
Qoiylymda sonymen qatar Alaş arystary A.Baitūrsynūly, M.Dulatūly, Halel, Jahanşa Dosmūhamedovtar, B.Mailin, J.Aqbai, S.Seifullin, M.Jūmabai beinesı de somdalǧan. A.Baitūrsynūly «Qazaqtyŋ bas aqyny» ataǧan A.Qūnanbaiūlynyŋ «Jelsız tünde jaryq ai», «Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym» öleŋderı de körermenge erekşe äser qaldyrady.
Qoiylym soŋyna qarai Älihannyŋ tergeu ısın jürgızıp jatqan tergeuşı ūlty üşın aianbaǧan arystar erlıgın moiyndap qana qoimai, özınıŋ de özgeretındıgın aitady. «Men qoştasuǧa keldım, aǧa. Men jūmystan ketuge aryz jazdym. «Densaulyǧyma» bailanysty dep qoidym. Äbdıǧaniǧa da (balasy) Mäskeu klimaty jaqpaityn siiaqty, tuǧannan jötelıp keledı. Jendet bolyp şyqqanymdy tüsınbeppın. Men kımmın, ne üşın tuyldym, maqsatym ne, erteŋ ne bolady dep oilaudyŋ özı myiyma kırmeptı.... Elge qaitam, eŋ aldymen äkemnıŋ süiegın tauyp, arulap jerleuım kerek. Sosyn imam bolmasam da mūǧalım bolam. Eŋ bolmasa ekı başqūrt balasynyŋ közın aşsam deimın. Menıŋ miymdaǧy töŋkerıstıŋ otyn sız tūtattyŋyz» degen tergeuşı sözı tek Älihanǧa qaratyp aitylmaǧany belgılı. Būl barşa adamzat balasyna arnalǧandai. Onyŋ ışınde öz ūlty üşın aianbai, janyn qiǧan tektı babalary bar qazaq jūrtyna. Tergeuşınıŋ aldaǧy maqsaty, bolaşaǧy, ūrpaǧy üşın alaŋdauy bızdı de oilandyrmai qoimaidy. Būryn Grişa dep ataǧan balasyna qaitys bolǧan äkesı qoiǧan Äbdıǧani esımımen atauynyŋ özı jas ūrpaqqa ülgı. Otan otbasynan, özımızden bastau alatyndyǧynyŋ dälelı.
Älihan amanatyn ūlt ūstazy A.Baitūrsynūlyna amanattau arqyly jetkızedı: «Dūrys baǧyt berer bolsaq, tau qoparar jastar ösıp keledı. Endı bır 10-15 jylda qazaq kögıne kün bop köterıler azamattar jetılude. Saǧan ötınış. Joq, ötınış emes, amanat! Aidauǧa ketken Baitūrsyn men bauyrlarynyŋ, tas būǧauda jatqan qalyŋ qara qazaqtyŋ, elım-jerım dep ötken äruaqty erlerdıŋ amanaty dep ūq. Jastardy janyŋa jina. Orysşyl, bilıkşıl bolmai tūrǧanda kögıregıne ot sal. Ūstazsyŋ ǧoi, Ahmet, tärbiele, baǧdar berıp, ruhani ūstaz bol. Menıŋ gazet-jurnal turaly oiymdy damyt, jolǧa qoi. Esenqūl Mamanov, Aitıleudıŋ Täubasy, myrza Mädiler kez kelgen bastamany qoldauǧa daiyn. Şyǧarar maly men qarajaty bar. Men de qūr jata qoimaspyn...». Būl sözderdı tek jastarǧa ǧana aitylǧan amanat dep aita almaimyz. Dūrys baǧyt-baǧdar, alǧa jeteler aǧa buyn bolsa, ony öz deŋgeiınen asyra oryndap, tau qoparu jastardyŋ mındetı. «Özın özı qasqyrşa şauyp otyrǧan jūrtta oqu, şeberlık bolmaidy». Al bızdıŋ qazırgı küiımız qandai? Sauattylyǧymyzdan nadandyǧymyz basym emes pe? Bız kımbız? Maqsatymyz ne? Ūrpaqqa ne qaldyramyz?..
Sanada san türlı sūraq bar, jauaby būlyŋǧyr. Älihan amanatyn oryndap jürmız be? Säl aialdap, oilanaiyqşy. Ūlt kösemı aitqandai, ūlttyŋ joǧyn ūiyqtap jürıp emes, oiau jürıp ızdeiıkşı...
Qazaq jastaryna oi salar auyr da salmaqty qoiylym üşın avtorǧa, qoiuşy rejisser, suretşıge jäne teatr ūjymy, onyŋ ışınde basty rölderdı somdaǧan Älihan Bökeihan – Medǧat Ömırälievke, tergeuşı – Erkebūlan Bekenge, Ahmet Baitūrsynūly – Aidos Tastaevqa, Mırjaqyp Dulatūly –Abzal Rätbekke, Ǧūbaidulla – İslam Esjanǧa şeksız alǧysymdy bıldırgım keledı.
Jansaia Sman, Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU magistranty, Ä.Kekılbaiūly atyndaǧy Maŋǧystau oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynyŋ muzei mamany
