ءاليحان اماناتىن ورىنداپ ءجۇرمىز بە؟

3144
Adyrna.kz Telegram

«ءوزىن-ءوزى قاسقىرشا شاۋىپ وتىرعان جۇرتتا
وقۋ، شەبەرلىك بولمايدى!..»

24 اقپان كۇنى اقتاۋ قالاسىنداعى ن.ءجانتورين اتىنداعى وبلىستىق مۋزىكالىق-دراما تەاترىندا نارتاي ساۋدانبەكۇلىنىڭ «ءاليحاننىڭ اماناتى» اتتى پەساسى ساحنالاندى. ۇرپاق ساناسىنا سىلكىنىس اكەلەر قويىلىمنان العان اسەرىم ەرەكشە. اۆتور پەسانىڭ جازىلۋ سەبەبىن الاش ارىستارىنىڭ رۋحىنا باعىشتاۋ جانە ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىمەن تىكەلەي بايلانىستىرادى.

قويىلىم تاس تۇرمەدە وتىرعان ءاليحان بوكەيحان مەن تەرگەۋشىنىڭ ديالوگىمەن باستالادى. 1937 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگى. ۇلت كوسەمىنىڭ ومىردەرەگىمەن تانىسىپ وتىرعان تەرگەۋشىنىڭ «ءاليحان نۋرمۋحامەدوۆ، ميتينگتەر مەن پەتيتسيالار ۇندەۋشىسى، انتي ۇكىمەتتىك تولقۋلار ۇگىتشىسى، قىرعىز-قايساقتاردىڭ ءدىني-ساياسي قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، اسا سەنىمسىز ەلەمەنت» دەگەن ءسوزى ارقىلى ايىپتالۋىنىڭ باستى سەبەبىن بىلدىرەدى. وسىدان كەيىن 1905 جىلعى تاريحي وقيعالار، قارقارالى پەتيتسياسى، قازاق حالقىنىڭ ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن جاساعان ەڭبەكتەرى الاش زيالىلارىنىڭ ءتۇرلى ديالوگى ارقىلى ءوربىپ وتىرادى.

«... ءوز جۇرتىن اياماعان مىنا ءبىزدى اياي ما؟ بارىنشا ساق بولۋ كەرەك. بىراق ارەكەتتى توقتاتپايمىز. پاتشانىڭ قاندى جەكسەنبى جاساعانى تەككە كەتپەيدى، كورىڭدەر وسىدان. ءبىر بۇلىكتىڭ باستالعانى بۇل! بىزگە ءدال قازىر... ليكبەز كەرەك، ليكبەز! جاپپاي حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋ كەرەك. جاپپاي بىلىمگە بەت بۇرۋ كەرەك. گازەت شىعارىپ ەلدىڭ كوزىن اشۋ كەرەك. قانە جىگىتتەر، تاستاڭدار شەكپەندى! كىرىس ىسكە» دەگەن ۇلت كوسەمى سوزىنەن كەيىن قازاق وقىعاندارى شاپاندارىن شەشىپ، مالاقايلارىن تاستاپ، كىلەڭ كاستوم-شالبار كيگەن اق جەيدەلى زيالىعا اينالادى. وسىدان كەيىن ارىستارىمىز گازەت شىعارۋدى قولعا الىپ، ۇلت بولاشاعى جولىندا ءوز ەڭبەكتەرىن تولاسسىز شىعارا باستادى. قازاق وقىعاندارىنىڭ وسىنشالىقتى ءوز جۇرتىنىڭ ساۋاتىن اشۋعا جاساعان ەڭبەكتەرىمەن تانىسقان تەرگەۋشىنىڭ تاڭ قالماسىنا امالى قالمادى. ول ءتىپتى ۇلت كوسەمىنىڭ ەرەكشە جان ەكەندىگىن مويىنداپ، وزىنە اشىق ايتتى.

47 تارماقتان تۇرعان پەتيتسياداعى جازىلعان باستى 5 ماسەلەنى جەرگە قاداپ تۇرىپ تۇسىندىرگەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءور مىنەزدىلىگى كورەرمەن ساناسىنا جىبەرىلگەن جارىلىس سەكىلدى سەزىلدى. سايلاۋ جۇيەسىن قايتا قۇرۋ ماسەلەسى، ءدىني ماسەلەلەر، قازاق ءتىلى، سوت ءىسى، جانە جەر ماسەلەسىن شەشۋدىڭ جولدارى... بۇل ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان نەگىزگى ماسەلەلەر. ۇلت كوسەمىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ تۇرعان تەرگەۋشىنىڭ «تۇسىنبەيمىن، مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن سوندا؟» دەگەن سۇراعىنا ءاليحان بوكەيحان: «ءبىزدىڭ الماتىدا ءبىر تاماشا ساياباق بار. سول پاركتىڭ كىرەبەرىسىندە: «يتتەر مەن قازاقتارعا كىرۋگە تىيىم سالىنادى» دەگەن جازۋ تۇراتىن. ال وندايدى كوتەرە الاتىن قازاعىڭ مەن ەمەس، شىراعىم. دۇرىس ايتاسىز نەگىزى. ءسىز تۇسىنبەيسىز وندايدى...» دەگەن ءسوزى جانىڭدى تۇرشىكتىرەدى. ىشتەي قايتالاپ الاش ارىستارىنا راقمەتىڭدى جاۋدىراسىڭ. ناعىز قورلىقتى كورىپ، بولاشاق ۇرپاعىنىڭ ول بوداندىقتى كورمەۋى ءۇشىن جانىن قيعان الاش زيالىلارىنىڭ سول ءۇمىتىن اقتاي الدىق پا دەپ ەگىلەسىڭ. «... ال تىلدەن ايىرىلعان ەلدىڭ كەلەشەگى جوق. نادان جۇرت – الدىڭعى جۇرتتىڭ كيىپ تاستاعان ەسكىسىن كيمەك»،-دەيدى. ال ءبىزدىڭ ءوز ءتىلىمىز، ءوز ۇلتىمىز، ءوز سالت-ءداستۇرىمىز بار ەمەس پە؟ ەندەشە، بابالار سالىپ كەتكەن سارا جولدان اداسىپ، وزگەنىڭ تاڭسىعىنا جۇگىنگەنىمىز قالاي، زامانداستار؟..

قويىلىمدا سونىمەن قاتار الاش ارىستارى ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتار، ب.مايلين، ج.اقباي، س.سەيفۋللين، م.جۇماباي بەينەسى دە سومدالعان. ا.بايتۇرسىنۇلى «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتاعان ا.قۇنانبايۇلىنىڭ «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» ولەڭدەرى دە كورەرمەنگە ەرەكشە اسەر قالدىرادى.
قويىلىم سوڭىنا قاراي ءاليحاننىڭ تەرگەۋ ءىسىن جۇرگىزىپ جاتقان تەرگەۋشى ۇلتى ءۇشىن ايانباعان ارىستار ەرلىگىن مويىنداپ قانا قويماي، ءوزىنىڭ دە وزگەرەتىندىگىن ايتادى. «مەن قوشتاسۋعا كەلدىم، اعا. مەن جۇمىستان كەتۋگە ارىز جازدىم. «دەنساۋلىعىما» بايلانىستى دەپ قويدىم. ابدىعانيعا دا (بالاسى) ماسكەۋ كليماتى جاقپايتىن سياقتى، تۋعاننان جوتەلىپ كەلەدى. جەندەت بولىپ شىققانىمدى تۇسىنبەپپىن. مەن كىممىن، نە ءۇشىن تۋىلدىم، ماقساتىم نە، ەرتەڭ نە بولادى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى مىيىما كىرمەپتى.... ەلگە قايتام، ەڭ الدىمەن اكەمنىڭ سۇيەگىن تاۋىپ، ارۋلاپ جەرلەۋىم كەرەك. سوسىن يمام بولماسام دا مۇعالىم بولام. ەڭ بولماسا ەكى باشقۇرت بالاسىنىڭ كوزىن اشسام دەيمىن. مەنىڭ ميىمداعى توڭكەرىستىڭ وتىن ءسىز تۇتاتتىڭىز» دەگەن تەرگەۋشى ءسوزى تەك اليحانعا قاراتىپ ايتىلماعانى بەلگىلى. بۇل بارشا ادامزات بالاسىنا ارنالعانداي. ونىڭ ىشىندە ءوز ۇلتى ءۇشىن ايانباي، جانىن قيعان تەكتى بابالارى بار قازاق جۇرتىنا. تەرگەۋشىنىڭ الداعى ماقساتى، بولاشاعى، ۇرپاعى ءۇشىن الاڭداۋى ءبىزدى دە ويلاندىرماي قويمايدى. بۇرىن گريشا دەپ اتاعان بالاسىنا قايتىس بولعان اكەسى قويعان ابدىعاني ەسىمىمەن اتاۋىنىڭ ءوزى جاس ۇرپاققا ۇلگى. وتان وتباسىنان، وزىمىزدەن باستاۋ الاتىندىعىنىڭ دالەلى.

ءاليحان اماناتىن ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلىنا اماناتتاۋ ارقىلى جەتكىزەدى: «دۇرىس باعىت بەرەر بولساق، تاۋ قوپارار جاستار ءوسىپ كەلەدى. ەندى ءبىر 10-15 جىلدا قازاق كوگىنە كۇن بوپ كوتەرىلەر ازاماتتار جەتىلۋدە. ساعان ءوتىنىش. جوق، ءوتىنىش ەمەس، امانات! ايداۋعا كەتكەن بايتۇرسىن مەن باۋىرلارىنىڭ، تاس بۇعاۋدا جاتقان قالىڭ قارا قازاقتىڭ، ەلىم-جەرىم دەپ وتكەن ارۋاقتى ەرلەردىڭ اماناتى دەپ ۇق. جاستاردى جانىڭا جينا. ورىسشىل، بيلىكشىل بولماي تۇرعاندا كوگىرەگىنە وت سال. ۇستازسىڭ عوي، احمەت، تاربيەلە، باعدار بەرىپ، رۋحاني ۇستاز بول. مەنىڭ گازەت-جۋرنال تۋرالى ويىمدى دامىت، جولعا قوي. ەسەنقۇل مامانوۆ، ايتىلەۋدىڭ ءتاۋباسى، مىرزا ماديلەر كەز كەلگەن باستامانى قولداۋعا دايىن. شىعارار مالى مەن قاراجاتى بار. مەن دە قۇر جاتا قويماسپىن...». بۇل سوزدەردى تەك جاستارعا عانا ايتىلعان امانات دەپ ايتا المايمىز. دۇرىس باعىت-باعدار، العا جەتەلەر اعا بۋىن بولسا، ونى ءوز دەڭگەيىنەن اسىرا ورىنداپ، تاۋ قوپارۋ جاستاردىڭ مىندەتى. «ءوزىن ءوزى قاسقىرشا شاۋىپ وتىرعان جۇرتتا وقۋ، شەبەرلىك بولمايدى». ال ءبىزدىڭ قازىرگى كۇيىمىز قانداي؟ ساۋاتتىلىعىمىزدان ناداندىعىمىز باسىم ەمەس پە؟ ءبىز كىمبىز؟ ماقساتىمىز نە؟ ۇرپاققا نە قالدىرامىز؟..

سانادا سان ءتۇرلى سۇراق بار، جاۋابى بۇلىڭعىر. ءاليحان اماناتىن ورىنداپ ءجۇرمىز بە؟ ءسال ايالداپ، ويلانايىقشى. ۇلت كوسەمى ايتقانداي، ۇلتتىڭ جوعىن ۇيىقتاپ ءجۇرىپ ەمەس، وياۋ ءجۇرىپ ىزدەيىكشى...

قازاق جاستارىنا وي سالار اۋىر دا سالماقتى قويىلىم ءۇشىن اۆتورعا، قويۋشى رەجيسسەر، سۋرەتشىگە جانە تەاتر ۇجىمى، ونىڭ ىشىندە باستى رولدەردى سومداعان ءاليحان بوكەيحان – مەدعات ومىراليەۆكە، تەرگەۋشى – ەركەبۇلان بەكەنگە، احمەت بايتۇرسىنۇلى – ايدوس تاستاەۆقا، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى –ابزال راتبەككە، عۇبايدۋللا – يسلام ەسجانعا شەكسىز العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.

جانسايا سمان،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى،
ءا.كەكىلبايۇلى اتىنداعى
ماڭعىستاۋ وبلىستىق
تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ مۋزەي مامانى

پىكىرلەر