Bıyl Tarbaǵataı aýdanynyń Eleke sazy jaılaýynda alǵash ret arheologııalyq qazba jumystary júrgizildi. Jýyrda atalǵan ǵylymı jobanyń jetekshisi, arheolog Erden ORALBAIMEN áńgimelesken edik.
– Erden Qýanyshbekuly, bıyl Shyǵys óńirinde birqatar arheologııalyq jobalar júzege asyryldy. Onyń ishinde Tarbaǵataı aýdanyndaǵy Eleke sazynda ózińizdiń jetekshiligińizben júrgizilgen qazba jumystary da bar. Bul qorymǵa qalaı kezdestińiz?
– Iá, aldymen bul arheologııalyq jobalardyń Memleket basshysynyń «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasyn baıyta túsetinin, ǵylymı áleýetimizdi kóterýge qosar úlesi úlken ekenin aıtqanymyz abzal.
2011 jyly Tarbaǵataı aýdany aýmaǵynda arheologııalyq barlaý jumystaryn júrgizdik. Barlaý jumysy degenimiz – aldyn ala eskertkishterdi kórip, syrtqy pishini arqyly qaı dáýirge jatatynyn anyqtaý jáne qujattaý. Osylaısha, Tarbaǵataı aýdanynan 86 arheologııalyq eskertkishti anyqtap, tizimdep, tólqujatyn jasap, oblystyq tarıhı-mádenı muralardy qorǵaý jónindegi memlekettik ınspekııasyna tapsyrdyq.
Jergilikti baqtashylardyń aıtýymen Eleke sazy degen jerde kóp qorym bar ekenin estip, arnaıy baryp kórgen edim. Sol jyly barlyq eskertkishterdi sanap, «Eleke sazy-1» eskertkishiniń topografııalyq josparyn túsirip, jumysty bastadyq. Jalpy, Eleke sazynda 7 qorym, 300-den asa oba bar. Bul jeti qorymnyń altaýy erte saq jáne saq, úısin kezeńderimen merzimdeledi. Biz bıyl qazba jumystaryn júrgizgen «Eleke sazy-2» qorymy da erte saq kezeńine tıesili. Osylardyń ishindegi «Eleke sazy-1» eskertkishi – kóne túrki dáýirine jatatyn biregeı arheologııalyq mura. Onyń balamasy retinde Mońǵolııadaǵy Shıveet Ýlaan nemese Bilge qaǵan keshenderin aıtýǵa bolady.
– Eleke sazy eskertkishteriniń elimizdegi basqa qorymdardan qandaı ereksheligi bar?
– Joǵaryda atap ótkendeı, Eleke sazyndaǵy eskertkishterdiń kópshiligi erte kóshpeliler nemese saqtar kezeńine jatady. Úlken obanyń dıametri – 120 metr, bıiktigi 5 metrge deıin jetedi. Osyndaı alyp obalardyń mańaıyna dıametrleri 80-60 metrlik basqa obalar toptasqan. Obalardyń syrtqy pishinderine qaraǵanda keıbiriniń tas saqınalary bar, keıbirinde arnaıy qazylǵan orlar bar. Keı obalar taza tastan turǵyzylsa, keıbiri topyraqtan salynyp, syrty taspen qaptalǵan.
Bul alqapta bir jarym myń jyldyq merzimdi qamtıtyn ár dáýirdiń elıtalyq, aqsúıektik eskertkishteri toptasqan. Sondyqtan Eleke sazy jaılaýyn da Berel men Shilikti jazyǵy ispetti «Patshalar alqaby» dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Eleke sazy buryn múlde zerttelmegen. Iaǵnı, alǵash ret arheologtardyń aıaǵy tıip, qazba jumystary júrgizildi. Birinshi qazba jumysy bolǵandyqtan kólemi asa úlken obany zertteýdi keıinge qaldyrýdy jón sanadyq. Bıyl zertteý júrgizgen obanyń dıametri – 35 metr, bıiktigi 1,8 metrdi qurady. Bir ereksheligi, syrtynda dıametri 50 metrlik tas saqınasy bar. Qurylymyna keler bolsaq, oba úsh bólikten turady. Birinshi qabaty tastan qalanyp, odan keıin topyraqpen qaptalsa, syrty kaıtadan tastan órilgen. Ortasynda tastan qalanǵan arnaıy tabyt bar. Bul tas tabytqa ońtústik-shyǵys jaǵynan uzyndyǵy 6 metrlik dálizben kirgen. Tonaý barysynda tabyttyń tastary shashylǵan. Tek shyǵys jaq qabyrǵasynda eki qatar qalandynyń silemin baıqaýǵa bolady. Máıit jer betinde, tas tabyttyń ishine jerlengen. Edenine qaıyńnyń tozyn tósegeni kórinedi. Biraq, bólshektenip ketken.
Antropologııalyq zertteýlerdiń alǵashqy qorytyndylaryna qaraǵanda, munda 35-40 jas aralyǵyndaǵy, boıy 1,8 metr bolatyn er adam jerlengen. Omyrtqa jáne jilinshik súıekterinen kórinetin burǵylanǵan tesikterden múrdeniń balzamdalǵandyǵy baıqalady. Múrde tez shirimes úshin jilinshiktiń ishindegi maı men julyndy alyp tastaǵan. Bul, árıne, soǵys jaǵdaıynda alys jerde qaıtqan adamdy osynda jetkizip jerleý úshin qajet bolǵan nemese qolbasshymen qoshtasý rásimi uzaq ýaqytqa sozylǵan degen oılarǵa jeteleıdi. Qorym qurylysy jaǵynan erte temir dáýirindegi Jetisý eskertkishterine uqsas. Tas tabytqa baratyn dáliz ishinen qola jebeler, altynnan quıylǵan buǵylar men pishini keńirdek ispetti altyndar, ıneniń kózindeı usaq altynnan jasalǵan áshekeıler tabyldy. Tabylǵan jádigerler qorymnyń ýaqytyn anyqtaýda negizgi dálel bola alady. Bul oba b.z.d. VII ǵasyrlarǵa tán, ıaǵnı, erte saq zamanynyń qundy murasy.
– Jalpy, Shyǵys óńirindegi qorymdardan buǵy beınelengen áshekeılik altyn buıymdardyń kóptep tabylýynyń syry nede?
– Buǵy obrazy ertedegi kóshpeliler ómirinde erekshe mańyzǵa ıe. Tarbaǵataıdaǵy barlaý jumystary kezinde erte saq kezeńine jatatyn buǵy beınelengen jartas sýretteri tabyldy. Eleke sazynan tabylǵan múıizsiz, qulaqtary úlken buǵylar beıbit ómirdiń nyshany bolsa kerek. Budan bólek, Shiliktide múıizderi órilgen buǵylar beınesindegi jádigerler, Tarbaǵataıdaǵy jartastarda qustumsyqty buǵylar sýretteri bar. Qustumsyqty buǵy beınelerinde baqsylyqtyń negizi kórinis tapqan sııaqty. Óıtkeni, onyń negizgi obrazy buǵy-qus boldy. Bul aspandaǵy joǵary álem týraly túsiniktiń damýymen bir mezgilde paıda bolǵan senim. Iaǵnı, baqsy-medıator aspanǵa, kúnge jaqyn qus obrazyn qabyldaǵan jáne buǵynyń jyldamdyǵy joǵarǵy álemge ushýǵa kómektesýshi rýh retinde qaıta jańǵyrtylǵan dep túsingen jón.
Jalpy, Eleke sazy eskertkishteriniń qundylyǵy zor. Saq mádenıetiniń bastaýy retinde mańyzdy ashylymdardyń bolatyndyǵyna kózimiz jetedi. Eleke sazynyń basqa eskertkishterde kezdese bermeıtin ereksheligi, tarıhı sabaqtastyqtyń úzilmegendiginde bolyp otyr. Erte saq kezeńinen kóne túrki kezeńine deıingi jerleý dástúriniń kezeń-kezeńimen bir elıtalyq panteonǵa toptasýy úlken ǵylymı jańalyq bolmaq. Elimizdegi biregeı eskertkishtermen enshiles Eleke sazyndaǵy zertteý jumystary keler jyly jalǵasyn tabady. Osy jobaǵa qoldaý kórsetken óńir basshylyǵyna arheologtar atynan alǵys bildire otyryp, ǵylymı tabysymyzdy el Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyna arnaıtynymyzdy aıtqym keledi.
– Áńgimeńizge rahmet.
Áńgimelesken
Dýman ANASh,
«Egemen Qazaqstan»
Shyǵys Qazaqstan oblysy
