Biyl Tarbaǧatai audanynyŋ Eleke sazy jailauynda alǧaş ret arheologiialyq qazba jūmystary jürgızıldı. Juyrda atalǧan ǧylymi jobanyŋ jetekşısı, arheolog Erden ORALBAIMEN äŋgımelesken edık.
– Erden Quanyşbekūly, biyl Şyǧys öŋırınde bırqatar arheologiialyq jobalar jüzege asyryldy. Onyŋ ışınde Tarbaǧatai audanyndaǧy Eleke sazynda özıŋızdıŋ jetekşılıgıŋızben jürgızılgen qazba jūmystary da bar. Būl qorymǧa qalai kezdestıŋız?
– İä, aldymen būl arheologiialyq jobalardyŋ Memleket basşysynyŋ «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasyn baiyta tüsetının, ǧylymi äleuetımızdı köteruge qosar ülesı ülken ekenın aitqanymyz abzal.
2011 jyly Tarbaǧatai audany aumaǧynda arheologiialyq barlau jūmystaryn jürgızdık. Barlau jūmysy degenımız – aldyn ala eskertkışterdı körıp, syrtqy pışını arqyly qai däuırge jatatynyn anyqtau jäne qūjattau. Osylaişa, Tarbaǧatai audanynan 86 arheologiialyq eskertkıştı anyqtap, tızımdep, tölqūjatyn jasap, oblystyq tarihi-mädeni mūralardy qorǧau jönındegı memlekettık inspeksiiasyna tapsyrdyq.
Jergılıktı baqtaşylardyŋ aituymen Eleke sazy degen jerde köp qorym bar ekenın estıp, arnaiy baryp körgen edım. Sol jyly barlyq eskertkışterdı sanap, «Eleke sazy-1» eskertkışınıŋ topografiialyq josparyn tüsırıp, jūmysty bastadyq. Jalpy, Eleke sazynda 7 qorym, 300-den asa oba bar. Būl jetı qorymnyŋ altauy erte saq jäne saq, üisın kezeŋderımen merzımdeledı. Bız biyl qazba jūmystaryn jürgızgen «Eleke sazy-2» qorymy da erte saq kezeŋıne tiesılı. Osylardyŋ ışındegı «Eleke sazy-1» eskertkışı – köne türkı däuırıne jatatyn bıregei arheologiialyq mūra. Onyŋ balamasy retınde Moŋǧoliiadaǧy Şiveet Ulaan nemese Bılge qaǧan keşenderın aituǧa bolady.
– Eleke sazy eskertkışterınıŋ elımızdegı basqa qorymdardan qandai erekşelıgı bar?
– Joǧaryda atap ötkendei, Eleke sazyndaǧy eskertkışterdıŋ köpşılıgı erte köşpelıler nemese saqtar kezeŋıne jatady. Ülken obanyŋ diametrı – 120 metr, biıktıgı 5 metrge deiın jetedı. Osyndai alyp obalardyŋ maŋaiyna diametrlerı 80-60 metrlık basqa obalar toptasqan. Obalardyŋ syrtqy pışınderıne qaraǧanda keibırınıŋ tas saqinalary bar, keibırınde arnaiy qazylǧan orlar bar. Kei obalar taza tastan tūrǧyzylsa, keibırı topyraqtan salynyp, syrty taspen qaptalǧan.
Būl alqapta bır jarym myŋ jyldyq merzımdı qamtityn är däuırdıŋ elitalyq, aqsüiektık eskertkışterı toptasqan. Sondyqtan Eleke sazy jailauyn da Berel men Şılıktı jazyǧy ıspettı «Patşalar alqaby» dep aituǧa tolyq negız bar. Eleke sazy būryn mülde zerttelmegen. Iаǧni, alǧaş ret arheologtardyŋ aiaǧy tiıp, qazba jūmystary jürgızıldı. Bırınşı qazba jūmysy bolǧandyqtan kölemı asa ülken obany zertteudı keiınge qaldyrudy jön sanadyq. Biyl zertteu jürgızgen obanyŋ diametrı – 35 metr, biıktıgı 1,8 metrdı qūrady. Bır erekşelıgı, syrtynda diametrı 50 metrlık tas saqinasy bar. Qūrylymyna keler bolsaq, oba üş bölıkten tūrady. Bırınşı qabaty tastan qalanyp, odan keiın topyraqpen qaptalsa, syrty kaitadan tastan örılgen. Ortasynda tastan qalanǧan arnaiy tabyt bar. Būl tas tabytqa oŋtüstık-şyǧys jaǧynan ūzyndyǧy 6 metrlık dälızben kırgen. Tonau barysynda tabyttyŋ tastary şaşylǧan. Tek şyǧys jaq qabyrǧasynda ekı qatar qalandynyŋ sılemın baiqauǧa bolady. Mäiıt jer betınde, tas tabyttyŋ ışıne jerlengen. Edenıne qaiyŋnyŋ tozyn tösegenı körınedı. Bıraq, bölşektenıp ketken.
Antropologiialyq zertteulerdıŋ alǧaşqy qorytyndylaryna qaraǧanda, mūnda 35-40 jas aralyǧyndaǧy, boiy 1,8 metr bolatyn er adam jerlengen. Omyrtqa jäne jılınşık süiekterınen körınetın būrǧylanǧan tesıkterden mürdenıŋ balzamdalǧandyǧy baiqalady. Mürde tez şırımes üşın jılınşıktıŋ ışındegı mai men jūlyndy alyp tastaǧan. Būl, ärine, soǧys jaǧdaiynda alys jerde qaitqan adamdy osynda jetkızıp jerleu üşın qajet bolǧan nemese qolbasşymen qoştasu räsımı ūzaq uaqytqa sozylǧan degen oilarǧa jeteleidı. Qorym qūrylysy jaǧynan erte temır däuırındegı Jetısu eskertkışterıne ūqsas. Tas tabytqa baratyn dälız ışınen qola jebeler, altynnan qūiylǧan būǧylar men pışını keŋırdek ıspettı altyndar, inenıŋ közındei ūsaq altynnan jasalǧan äşekeiler tabyldy. Tabylǧan jädıgerler qorymnyŋ uaqytyn anyqtauda negızgı dälel bola alady. Būl oba b.z.d. VII ǧasyrlarǧa tän, iaǧni, erte saq zamanynyŋ qūndy mūrasy.
– Jalpy, Şyǧys öŋırındegı qorymdardan būǧy beinelengen äşekeilık altyn būiymdardyŋ köptep tabyluynyŋ syry nede?
– Būǧy obrazy ertedegı köşpelıler ömırınde erekşe maŋyzǧa ie. Tarbaǧataidaǧy barlau jūmystary kezınde erte saq kezeŋıne jatatyn būǧy beinelengen jartas suretterı tabyldy. Eleke sazynan tabylǧan müiızsız, qūlaqtary ülken būǧylar beibıt ömırdıŋ nyşany bolsa kerek. Būdan bölek, Şılıktıde müiızderı örılgen būǧylar beinesındegı jädıgerler, Tarbaǧataidaǧy jartastarda qūstūmsyqty būǧylar suretterı bar. Qūstūmsyqty būǧy beinelerınde baqsylyqtyŋ negızı körınıs tapqan siiaqty. Öitkenı, onyŋ negızgı obrazy būǧy-qūs boldy. Būl aspandaǧy joǧary älem turaly tüsınıktıŋ damuymen bır mezgılde paida bolǧan senım. Iаǧni, baqsy-mediator aspanǧa, künge jaqyn qūs obrazyn qabyldaǧan jäne būǧynyŋ jyldamdyǧy joǧarǧy älemge ūşuǧa kömektesuşı ruh retınde qaita jaŋǧyrtylǧan dep tüsıngen jön.
Jalpy, Eleke sazy eskertkışterınıŋ qūndylyǧy zor. Saq mädenietınıŋ bastauy retınde maŋyzdy aşylymdardyŋ bolatyndyǧyna közımız jetedı. Eleke sazynyŋ basqa eskertkışterde kezdese bermeitın erekşelıgı, tarihi sabaqtastyqtyŋ üzılmegendıgınde bolyp otyr. Erte saq kezeŋınen köne türkı kezeŋıne deiıngı jerleu dästürınıŋ kezeŋ-kezeŋımen bır elitalyq panteonǧa toptasuy ülken ǧylymi jaŋalyq bolmaq. Elımızdegı bıregei eskertkıştermen enşıles Eleke sazyndaǧy zertteu jūmystary keler jyly jalǧasyn tabady. Osy jobaǧa qoldau körsetken öŋır basşylyǧyna arheologtar atynan alǧys bıldıre otyryp, ǧylymi tabysymyzdy el Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧyna arnaitynymyzdy aitqym keledı.
– Äŋgımeŋızge rahmet.
Äŋgımelesken
Duman ANAŞ,
«Egemen Qazaqstan»
Şyǧys Qazaqstan oblysy
