Bügınde «küpı kigen qazaqtyŋ qara öleŋın şekpen jauyp» özıne qaitarǧan otty jyrlarymen, oily, örnektı öleŋderımen halqynyŋ qadır-qasietın aita alǧan mūzbalaq aqyn Mūqaǧali Maqataev esımı mäŋgılık ǧūmyrǧa ainalǧany şyndyq. Desek te, aqyn mūrasyn ūrpaqtan - ūrpaqqa keŋnen nasihattap otyru – boryşymyz. Osy oraida 9 aqpan – aqynnyŋ tuǧan künıne orai elımızdıŋ barlyq öŋırlerınde bırqatar ädebi-mädeni şaralar ötkızudı bastap kettı.
Qai eldıŋ tarihyna köz salsaq ta, halqynyŋ mereiın kötergen, maqtanyşyna ainalǧan daryn ielerı, dana ǧūlamalary bolǧan. Qarasazda tuylyp, qazaǧynyŋ bırtuar ūly perzentıne ainalǧan dara daryn, ǧasyr aqyny Mūqaǧali Maqataevtyŋ esımı jalpy qazaq balasyna ystyq ekenı sözsız.
Qarasaz, qara şalǧyn öleŋde östım,
Jyr jazsam, oǧan jūrtym, eleŋdestıŋ.
Ölse öler, Mūqaǧali Maqataev
Öltıre almas alaida öleŋdı eşkım, ̶
dep aqynnyŋ özı aitqandai, onyŋ öleŋ-jyrlary ūmytylmaidy.
Ūly Abaidyŋ öleŋderınen när alǧan, bükıl bolmysymen tereŋ tüsıne bılgen aqyn. Abai ünıne ün qosyp, Abai önegesın ülgı tūtu öz janynyŋ aŋsary, qalauy ekenın bıldıredı. Adam degen atty asqaqtata jyrlap, köp qyrly, san-salaly şyǧarmalary, ärkımnıŋ janyna jaryq säulesın tüsırıp, jüregıne nūr qūiyp, erteŋgı alys arman, biık maqsattarǧa bastai bermek. Är şyǧarmasynyŋ özegınde adamnyŋ sana saraiyn aşuǧa kömektesetın qanşama taǧylym bar. Ömırdıŋ özek jardy syrlaryn kökıregıne toqi bılgen jazuşynyŋ bükıl syry halqynyŋ taǧdyrymen bırge jatyr. Arqaly aqyn halyq mūŋy öz mūŋy ekenın, halyq baqyty öz baqyty ekenın, «el taǧdyry –bırlık yntymaqta» dep aqtaryla jyrlaǧan:
«Ata – qazaq balasyn
Alaqanǧa qondyrǧan.
Bar qazaqtan – bır qazaq
Tabar ma eken, äulie?..»
Mūqaǧali qazaqtyŋ än, muzyka önerın poeziia tılımen söilettı. Aqyn özı ony janymen tüsıngen de, meiırı qanǧanşa susyndaǧan. Sondai jan älemınen ǧana «Sarjailau», «Küreŋ küz», «Esıŋe menı alǧaisyŋ», «Ana, sen baqyttysyŋ» syndy bıregei tuyndylar tuǧan.
Mūqaǧali poeziiasy – jan-jürek, sezım poeziiasy. Ol onyŋ bükıl qan tamyrynan jaralǧan. Onyŋ jyrlarynan beijailyqty kezdestırmeisıŋ, jılıgı tatymas jasyq joldardy ūşyratpaisyŋ. Onda otty jürektıŋ soǧysy, ızgı de sūlu, eljıregen, emırengen jan lüpılı estıledı, odan ömır azabyn, aqynnyŋ ozbyrlyqqa, özımşıldıkke degen yza-kektı, qaharly erlık ünı estıledı. Arman mūraty men halqyna degen süiıspenşılıgı barynşa sezıledı. Aqyn halyqtyŋ jüregıne jol tabatyn öleŋ tudyru oŋai emes ekenın seze bıldı.
«Öleŋ degen tumaidy qyişylyqta,
Öleŋ degen tumaidy jaişylyqta
Aqyn bolsaŋ, jarqynym, alysqa attan,
Kündelıktı tırlıkke boi suytpa...», ̶
dep, jyrlai kele, naǧyz aqyn boludyŋ keremet quanyşty da azapty ekenın jerıne jetkızıp aşty. Al özınıŋ kündelık-jazbasynda aqyndyq tabiǧaty jönınde «Aqynnyŋ ömırdı zerttegenı, aldymen, özın zerttegenı. Aqyn qūdıretı – ömırden özınen ömır jasai bıluınde», ̶ dep tüiındeidı.
Ataqty aqyn İsrail Saparbaidyŋ «Abai, Iliias, Qasym siiaqty, öz zamanyna laiyq tuǧan, halqynyŋ qam-qareketın, taǧdyr-talaiyn jüregıne qondyrǧan aqyndardyŋ bırı – Mūqaǧali» deuı, Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Halyqqa ūstaz bolatyn aqyn» deuı tegın emes şyǧar.
Ūly Abaidyŋ öleŋderınen när alǧan, bükıl bolmysymen tereŋ tüsıne bılgen aqyn. Abai ünıne ün qosyp, Abai önegesın ülgı tūtu öz janynyŋ aŋsary, qalauy ekenın bıldıredı. Adam degen atty asqaqtata jyrlap, köp qyrly, san-salaly şyǧarmalary, ärkımnıŋ janyna jaryq säulesın tüsırıp, jüregıne nūr qūiyp, erteŋgı alys arman, biık maqsattarǧa bastai bermek. Är şyǧarmasynyŋ özegınde adamnyŋ sana saraiyn aşuǧa kömektesetın qanşama taǧylym bar. Ömırdıŋ özek jardy syrlaryn kökıregıne toqi bılgen jazuşynyŋ bükıl syry halqynyŋ taǧdyrymen bırge jatyr. Arqaly aqyn halyq mūŋy öz mūŋy ekenın, halyq baqyty öz baqyty ekenın, «el taǧdyry –bırlık yntymaqta» dep aqtaryla jyrlaǧan:
«Ata – qazaq balasyn
Alaqanǧa qondyrǧan.
Bar qazaqtan – bır qazaq
Tabar ma eken, äulie?..»
Mūqaǧali qazaqtyŋ än, muzyka önerın poeziia tılımen söilettı. Aqyn özı ony janymen tüsıngen de, meiırı qanǧanşa susyndaǧan. Sondai jan älemınen ǧana «Sarjailau», «Küreŋ küz», «Esıŋe menı alǧaisyŋ», «Ana, sen baqyttysyŋ» syndy bıregei tuyndylar tuǧan.
Mūqaǧali poeziiasy – jan-jürek, sezım poeziiasy. Ol onyŋ bükıl qan tamyrynan jaralǧan. Onyŋ jyrlarynan beijailyqty kezdestırmeisıŋ, jılıgı tatymas jasyq joldardy ūşyratpaisyŋ. Onda otty jürektıŋ soǧysy, ızgı de sūlu, eljıregen, emırengen jan lüpılı estıledı, odan ömır azabyn, aqynnyŋ ozbyrlyqqa, özımşıldıkke degen yza-kektı, qaharly erlık ünı estıledı. Arman mūraty men halqyna degen süiıspenşılıgı barynşa sezıledı. Aqyn halyqtyŋ jüregıne jol tabatyn öleŋ tudyru oŋai emes ekenın seze bıldı.
«Öleŋ degen tumaidy qyişylyqta,
Öleŋ degen tumaidy jaişylyqta
Aqyn bolsaŋ, jarqynym, alysqa attan,
Kündelıktı tırlıkke boi suytpa...», ̶
dep, jyrlai kele, naǧyz aqyn boludyŋ keremet quanyşty da azapty ekenın jerıne jetkızıp aşty. Al özınıŋ kündelık-jazbasynda aqyndyq tabiǧaty jönınde «Aqynnyŋ ömırdı zerttegenı, aldymen, özın zerttegenı. Aqyn qūdıretı – ömırden özınen ömır jasai bıluınde», ̶ dep tüiındeidı.
Ataqty aqyn İsrail Saparbaidyŋ «Abai, Iliias, Qasym siiaqty, öz zamanyna laiyq tuǧan, halqynyŋ qam-qareketın, taǧdyr-talaiyn jüregıne qondyrǧan aqyndardyŋ bırı – Mūqaǧali» deuı, Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Halyqqa ūstaz bolatyn aqyn» deuı tegın emes şyǧar.
Mūqaǧali poeziiasy – tūnyq tazalyǧymen, ömırşeŋdıgımen, asqaq armanymen, näzıktıgımen, sūlulyǧymen halqymyzdyŋ asa qymbat, asa asyl mūrasy. Mūqaǧali tılı – bai halyq tılı. Ol halqyn qalai süise, halyq ta ony solai süiedı. Ūltymyzdyŋ maqtanyşy bolǧan aqynymzdy ardaqtap, laiyqty qūrmet körsetu – barşamyzǧa ortaq mındet.Künı keşe ǧana Jambyl atyndaǧy jasöspırımder kıtaphanasynda «Men ömırdı jyrlau üşın kelgenmın» atty aqiyq aqyn Mūqaǧali Maqataevtyŋ tuǧanyna 90 jyl toluyna orai poeziialyq eske alu keşı öttı. Keş qonaqtary: f.ǧ.k. Amanqos Mekteptegı, suretşı Maisa Yqylas, akter Ergenbai Äbuev, rejisser Botagöz İsmail, aqyn, prodiuser Jaŋylhan Asylbekova boldy. Keştıŋ şymyldyǧyn kıtaphananyŋ qyzmetkerlerı qoiylym qoiyp bastady. Aqynnyŋ öleŋderın oqyp, aqynnyŋ ruhyn bır oiatty desem artyq emes. Odan keiın, söz kezegı keş qonaqtaryna berıldı. Ergenbai aǧamyz teatarda Mūqaǧali Maqataevtyŋ şyǧarmalaryna bailanysty qoiylyp jürgen qoiylymdarǧa köŋılı tolatynyn, ärı aqynnyŋ qazırge deiın qandai şyǧarmalary sahnalandy, sol jaiynda aityp öttı. Sondai-aq, aqynnyŋ «Qairan, jeŋgem» «Men üisınmın» atty änderın oryndady. Amanqos aǧa Mūqaǧali jaiynda estelıkterımen bölısse, Maisa apai: «Men öz suretterımdı Mūqaǧali öleŋderın oqi otyryp beineleimın. Aqyn şyǧarmalarynan alatyn şabytym beineleu önerınıŋ türlı salasynda jūmys jasauǧa jol aşyp otyr» ̶ dei kele, Mūqaǧali Maqataevtyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnaǧan jūmystaryn körsettı. Arasynda qonaq bolyp kelgen mektep oquşylary da aqynnyŋ öleŋderın jatqa oqydy. Botagöz apai osy uaqytqa deiın Mūqaǧali Maqataev jaiynda tüsırılgen arnaiy jobalary jaiynda aitsa, Jaŋylhan apai Mūqaǧali Maqataevtyŋ 90 jyldyǧyna arnalǧan «Abai TV» arnasynyŋ, «Ūmytpaimyz» baǧdarlamasynda aqyn kündelıgındegı balasy Aibarǧa arnap jazǧandary, Aibardyŋ 12-13 jasynda filmge tüsıp, özınıŋ alǧyrlyǧyn körsetkendıdıgı, būǧan deiın eş jerde körsetılmegen Aibar tüsken qysqa metrajdy filmdı osy habardan köre alatynymyzdy aitty. Jalpy keş joǧary deŋgeide öttı. Osy keştı ūiymdastyrǧan Jambyl atyndaǧy jasöspırımder kıtaphanasynyŋ direktory – Ǧaziza Qūdaibergenova apaiymyzǧa jäne kıtaphana ūjymyna raqmet aitamyn. Ūly aqynnyŋ poeziiasyna taǧy da üŋılu barysynda ärbır qazaq balasynyŋ, jasy da, kärısı de Mūqaǧali Maqataevtyŋ «jürekten kırıp boidy alatyn» tuyndylaryn jaqsy köretını, köbın jatqa bıletını, sol arqyly ony asa joǧary qūrmetteitını aiqyn aŋǧaryldy.
Äsem MAMEJANOVA,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU
Filologiia jäne älem tılderı fakultetı
Qazaq tılı men ädebietı mamandyǧynyŋ
4-kurs studentı
Ūqsas jaŋalyqtar
