Qazaqstan-2050 «Máńgilik El» Strategııasy, Memlekettik «Mádenı mura» jáne «Halyq tarıh tolqynynda» baǵdarlamalaryn júzege asyrý maqsatynda, Almaty qalasynyń 1000 jyldyǵyna arnalǵan «Almatynyń myńjyldyq tarıhy: arheologııa jáne jazba derekteri» atty Halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııasy ótti.
Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi uıymdastyrǵan konferenııanyń maqsaty – Almaty qalasy tarıhynyń kókjıegin keńeıtý jáne jańa ǵylymı derekterdi jınaý, ǵalymdardyń ataýly másele boıynsha tájirıbe almasýyna jaǵdaı jasaý, Almatynyń myń jyldyqtarǵa tamyr tartqan tarıhy tereń qala ekendigin ǵylymı dáleldeý. Jıyn barysynda sóz alǵan baıandamashy R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Napıl Bazylhannyń «Almaty qalasy tarıhy men ataýyna qatysty keıbir shyǵys (mońǵol, oırat, manjur) jazba derekteri» taqyrybyndaǵy baıandamasyn usynyp otyrmyz.
Almaty qalasy ejelden kóshpeliler mekendegen, jibek joly boıyndaǵy baı tarıhy bar ári irgeli ataqty qalalardyń biri. Sondyqtan da qalanyń baıyrǵy tarıhynyń arheologııalyq, jazba derekteri asa mol. Osy rette, kóne túrik dáýiriniń ıaǵnı V-XII ǵasyrlarǵa baılanysty tasmúsin bádizderi Almaty qalasy aýmaǵynda kezdesedi, alaıda qala tarıhyna baılanysty kóne túrik bitik jazýly eskertkish ázirshe tabylmaı otyr. Al, Almatu> Almatu degen arabgrafıkalyq jazýly Shaǵataı (Moǵolstan) ulysy dáýiriniń kúmis aqshalary tabylǵandyǵy zertteýshilerge belgili. Demek, Almaty ataýy sonaý XIII-XIV ǵasyrlarda tarıhta bolǵandyǵy kúmán týdyrmaıdy.
Kóne mońǵol tildi jazba derekter. Kóne mońol tildi jazba nusqalardyń eń ejelgisi sanalatyn (1240 jyldary) «Mońǵoldyń qupııa shejiresi» («Moŋγul-un niγuča tobčiyan-/Mońǵoldyń jasyryn toptamasy/») kóne mońǵol tilinde jazylǵan tarıhı týyndyda Qazaqsannyń tarıhı jer sý ataýlary, toponımderine qatysty asa mol maǵlumattar kezdesedi. Atalmysh shyǵarmada 214-ten astam toponımder men eldi mekenderdiń ataýlary tirkelgen. Qazirgi Qazaqstan terrıtorııasyndaǵy Altai> Altaı, Buqdurma> Buqtyrma, Čüi-müren> Shý darııasy, Erdiš > Ertis sýy, Idil usu> Edil sýy, Otirar balaqasun>Otyrar qalasy, Uluq-taγ> Uly taý jáne basqa da ataýlar atalady [1]. XVII ǵasyrda kóne mońǵol tilinde jazylǵan Lývsandanzannyń «Ejelgi handar negizin salǵan tórelik josyǵynyń týyndylaryn qurastyryp túıindegen Altyn tobchy demek-dúr» (Lubsangdanzan. Erten-ű qad-un űndűsűlegsen törű yosun-u zokial-i tobčilan quriyaγsan Altan tobči kemekű orušibai) tarıhı týyndysynda da atalmysh toponımder qaıtalanyp atalady [2].
XIII-XVII ǵasyrlarda jazylǵan bizge jetken mońǵol, oırat jáne manjur tildi jazba derekterinde kóbinese qazirgi Mońǵolııa, Shyǵys Túrkistandaǵy tarıhı oqıǵalar sóz bolǵandyqtan Qazaqstanǵa qatysty málimetter óte sırek kezdesedi.
Oırat tildi jazba derekteri. Al, Jońǵarııa handyǵy bılik qurǵan zamandarda birsypyra tarıhı derekter bar. Olardyń biri XVIII ǵasyrda jasalynǵan delinetin «Jońǵarııa» kartasynda 100-ge jýyq jer sý ataýlary, toponımderi, atap aıtqanda Balqash nuur> Balqash kóli, Togon nuur> Toǵa kóli, Sar usu> Sary sý, Bolot baq> Bolat baq, Qas qaraqay> Qas qaraǵaı, Ulug tug> Uly tý, Kichine>Kishkene, Lebsi>Lepsi, Silaq> Sylaq, Basaq usun>Basaq sý, Kis> Kes, Qara usun> Qarasý , Qorgas bek> Qorǵasbek, Alimatu> Almaty jáne basqa ataýlary kóne oırat totyn jazýymen oırat tilinde hattalynyp jazylǵandyǵyn baıqaýǵa bolady. (Qarańyz: Karta Sredneı kırgız-kaısakoı ordy. RGADA, F-192, Op.1, D.3 ) .
Belgili ǵalym Sh.Sh. Ýálıhanov ta osy kartadan (keıin Ia.V. Hanykov qaıtalp syzǵan bolsa kerek) sóz etken bolý kerek. Ol óziniń «Tarbaǵataı men Soltústik Tıan-shan aýdandarynyń geografıkalyq ataýlary» degen maqalasynda Ili>Ile, Talgar> Talǵar, Kurdu> Kúrti, Gurban Alimatu> gýrvan Almaty (úsh Almaty), Qara tal> Qaratal, Kurtu tala> Kúrti dalasy, Shacha> Shasha, Talshiq> Talshyq, Gurban Chabdar> gýrvan (úsh) Shabdar, Turgen> Túrgen, Chui> shý, Aqsu> Aqsý, Lebsi>Lepsi, Jirgalang> Jyrǵalan, Tash bilig> Tashbilik, Qorgas> Qorǵas, Qara ker> Qara dalasy, Anjiyan> Anjıan, Astag> Astaǵ, Sarbagsi> Sarybaǵshy, Altan emegel uul> Altyn emel taýy, Chagan bugu uul> Shaǵan buǵy taýy, Kunekei uul> Kúnekeı taýy, Siyn aral> Saıyn aral?, Chingel dabaga> Shińgil asýy, Sung dashi tang> Sýn dashı taýy, Mergen> mergen, Bura tala gol> Bora tala ózeni, Manan gol> Manan ózeni, Temurtu nuur> Temirti kóli, Narin gol> Naryn ózeni, Sultan jaylan> Sultan jaılaýy, Qan Tengri agula> Han Táńir taýy, Musuq agula> Musyq taýy, Qara usu> Qara sý, Chagan usu> Shaǵan sý, Araltu> Aralty, Nayan Kire tag> Naıan Kıre taýy sııaqty ataýlardy kóne mońǵol-oırat jazýymen jáne arabgrafıkalyq qazaqsha jazyp belgilegen edi [3] (Sýret 1).
Oırattyń ataqty dinı qaıratkeri Namhaıjanan Zaıa-Bandıdanyń 1648 jyly jazyp qaldyyrǵan «Sarny gerel» týyndysynda ol ózi júrip ótken Ortalyq Azııa jerleri týraly qundy málimetter jazyp qaldyrǵan edi. Bul shyǵarmada Shaǵan toǵaı, Ile, Talǵar, Shara toǵaı, Kúrke ózeni, Qaratal, Emil, Talas, Qulan, Jylandy, Ertis, Aıakóz, Shý, Edil, Jarkent, Saıram jáne basqa da toponımder atalady [4]. Mońǵol derekterdiń ishinde taǵy bir qyzyqty derekterdiń biri áýeli kóne manjur tilinde jazylyp keıin eski mońǵol tiline aýdarylǵan «Qoyidu gajar-un ayimag-un oyillag-a» (Soltústik jerlerdegi elderdiń málimeti) degen týyndy. Zertteýshiler bul týyndyny 1862 jyldary jasalǵan dep qarastyrady. Bul týyndy qazir Mońǵolııa Ulttyq kitaphana qorynda saqtaýly. Týyndyda Altai> Altaı, Tomuski> Tomby, Simipalachinseke > Sımıpalachınseke (Semıpalatınsk, Semeı), Ereges goul > Ereges ózeni (Ertistiń bastaýyndaǵy ózen) ataýlyry kezdesedi [5].
Kóne manjur tildi derekter. Qazirgi deıin belgili bolǵan manjur tildi birneshe topografıkalyq tarıhı kartalar bar. Olardyń ishinde eń eskisi dep sanalatyny Mın dınastııa dáýirinde (1368-1644 jj.) jasalynǵan 4,53h3,47 metr ólshemdi iri karta. Onyń mátinderi alǵashqyda kóne manjur tilinde jazylǵan eken. Alaıda sol mátinderdi qytaılyqtar keıinirek tolyǵymen óshirip, olardyń izderiniń ústine qytaısha ıeroglıfpen qytaısha toponımderdi jazǵan kórinedi. Bul kartada qazaqtar, olar mekendegen jerlerdiń toponımderi jazylǵandyǵy túsinikti jaıt. Alaıda osy karta áli tolyq jarııalanbaǵandyqtan biz osymen shektelemiz.
Qazaqstan toponımderine baılanysty taǵy bir qyzyqty derekterdiń biri 1715 jyly manjur saıahatshysy kóne manjur tilinde jasalǵan « Ba nı-ı nırýgan» (Batys ólkelerden kórgenderim) atty karta.
Bul kartada kóne manjur tilinde «Qasaq>Qazaq, Shui aniya> Shý ózeni» degen jáne basqa da ataýlar kezdesedi [6]. Al, Manjur-ın dınastııasy dáýiriniń kóne manjur tildi arhıv qujattarynda Aqsý, Barkól, Baıan-aýyl, Borotala, Erenqabyrǵa, Ertis, Juldyz, Jyrǵalań, Kúnes, Qobyqsary, Qumyl, Lepsi, Manas, Morı, Saıqan-tala, Tarbaǵataı, Tashkent, Turpan, Ýlıasýtaı, Shaǵan oba, Alak-týgýl, Altaı, Altynemil, Argalıktý, Aıagóz, Baqanas, Barlyq, Ierkent, Qobda, Qulja, Úrimji, Hargana, Gýrvan Alamatý, Gýerban Alımatý (Úsh Almaty) jáne basqa da toponımder atalady [7]. Osy rette aıtarymyz oıratsha hattalynǵan Gurban Alimatu> Gýrvan Alımatý (Úsh Almaty) men manjursha jazylǵan Gýrvan Alamatý (Úsh Almaty) bir ataý, bir ǵana toponım ekendigi anyq. Bul qazirgi Almatyny ataǵandyǵy. Alaıda ne sebepten Úsh Almaty degendigine nazar aýdarsaq, ol Alataýdyń úsh kóli ( qazirgi ataýy Úlken Almaty, Esik, Kólsaı ) nemese Almaty aýmaǵynan aǵyp ótetin úsh ózenge ( qazirgi ataýy Úlken Almaty, Kishi Almaty, Esentaı) baılanysty atalǵandyǵyn ańǵarýǵa bolady.
Al, "Almaty" ataýynyń etımologııasyna kelsek, ol ortaǵasyrlyq túrik tiliniń Alma+tu> "Alma" (qyzyl domalaq jemis) + tu ("jemis"+ti) degen týyndy sózden, qazirgi qazaq tilinde "Alma+ly" degen uǵym maǵynaly tulǵasynan qalyptasqan. Sonymen qatar, Shaǵataı (Moǵolstan) ulysy dáýirinde Shyǵys Túrkistan aýmaǵynda Alma+liq>Alma+lyq degen kóne qala bolǵan. Demek, orta túrik tilinde kezdesetin +tu (+tu)+liq (+lyq), +li (+ly) jurnaq formalary qatar qoldanylǵan. Al, osy jurnaq formalary qypshaq tilinde, ásirese qazaq tilinde kúni búginge deıin +ty (tasty), +dy (tuzdy), +lyq (baılyq), +ly (almaly) tulǵalarynda tolyqqandy saqtalynǵan. "Alma" ny kóne mońǵol, oırat tilinde alma>alma, alim>alım, alima>alıma, manjur tilinde solhe>shólke dep ataıdy [8]. Sol sebepten de oırattar sonaý ejelgi ataýyn sol qalpynda tarıhı kartalarǵa belgilegen. Kartada belgilengendikten álbette Almaty qalasynyń tarıhy jaıynda málimetter bolǵandyǵy haq. Alaıdy ol jaıynda, qalanyń sol kezderdegi sıpattamalary týraly jazba derekter ázirshe tabylmaı otyr.
Almaty qalasy tarıhy men ataýyna baılanysty qolda bar keıbir shyǵys derekterdiń uzyn yrǵaǵy osy bolmaq.
Túıin: Maqalada ejelgi Almaty qalasynyń ataýy men tarıhyna qatysty keıbir shyǵys tildi (mońǵol, oırat, manjur) jazba derekteri men tarıhı kartalary jaıynda málimetter qarastyrylǵan.
Napıl Bazylhan
R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń
jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, f.ǵ.k.
PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER:
- Mońǵoldyń qupııa shejiresi (kóne mońǵol tilindegi túpnusqalyq transkrıpııasy, ǵylymı maǵynalyq aýdarmasy men túsindermelerin kórsetkishterin jasaǵan N.Bazylhan) // Serııa «Qazaqstan tarıhy týraly mońǵol derektemeleri» -I tom. -Almaty:Daık-Press, 2006.-400-b.
- Lubsandanzan. Ejelgi handar negizin salǵan tórelik josyǵynyń týyndylaryn qurastyryp túıindegin Alty tobchy (Altyn túıin) demek-dúr.(kóne mońǵol tilindegi, ǵylymı maǵynalyq aýdarmasy men túsindermelerin jasaǵan Q.Júkel). Serııa «Qazaqstan tarıhy týraly mońǵol derektemeleri» -II tom. -Almaty:Daık-Press, 2006.-364-b.
- Valıhanov Ch.Ch. Sobranıe sochınenıı v pıatı tomah. Tom-II. - Alma-Ata: Izdatelstvo AN Kazahskoı SSR,
- Bazylhan N. Drevnetıýrkskıe, mongolskıe ı manchjýrskıe ıstochnıkı po ıstorıı entralnoı Azıı: ıstochnıkovedcheskıe problemy // «K novym standartam v razvıtıı obestvennyh naýk v entralnoı Azıı»: Materıaly mejdýnarodnoı naýchnoı konferenıı.- Almaty: Daık-Press, 2006.- S.186-193
- Qoyidu gajar-un ayimag-un oyillag-a. –Ýlaanbaatar, 2004.-156.
- Bazylhan N. Qazaqtarǵa baılanysty mońǵol, manjur tildi tarıhı derekter (qysqasha tarıhı-derektanýlyq sholý) //«Shyǵys» ǵylymı basylym, 2005,.- №1. - S. 141-153.
- Qazaq handyǵy men ın patshalyǵynyń saýda qatynastary týraly qytaı muraǵat qujattary. 1 tom. /qurast. Ejenehanuly B. -Almaty:Daık-Press, - 210 bet+faksımıle 144 bet +japsyrma 8 bet.
- Bazylhan N. Mongolo-manchjýrskıe ıstochnıkı po gorode Almaty // Almaty (derekter jınaǵy) / Pısmennye ıstochnıkı po ıstorıı ı kýltýre goroda Almaty (VIII- nachalo XX vv. ), -Almaty, 2008. - S.270-271.
