Qazirgi kúnde tek elimiz ǵana emes, kúlli dúnıe tabıǵat ózgeristeriniń túrli qaýip-qaterlerine dóp kelip otyr. Ǵalamdyq jylyný, aýanyń lastanýy, qurlyqtar ǵana emes, teńiz-muhıttarǵa deıin qoqystardyń jaıylýy, sonymen qatar oılamaǵan jerden týyndaıtyn túrli tótenshe jaǵdaılar sala mamandarynyń bas aýrýyna aınalýda.
Ótken jyly ǵana Break Free From Plastic qozǵalysy 2019 jyly búkil planetany plastıkpen lastaǵan brendterdiń reıtıngin jasaǵan eken. Reıtıng kóshin Coca-Cola, Nestlé, PepsiCo kompanııalary bastap tur.
Al, kútpegen jerden týyndaıtyn tótenshe jaǵdaılar jaıyn sóz etsek, elimizde ol salanyń saqtyq deńgeıi qaı mólsherde? Bul salanyń mamandary Qazaqstan boıynsha óz qalderinshe saqtyq sharalaryn jasap, jurt nazaryn aýdarýda qoldan kelgen sharanyń baryn jasaýda.
Tótenshe jaǵdaı degenimizdiń ózi belgili bir aýmaqta halyqtyń ómir súrýine qaýip tóndiretin tabıǵı qubylystar, katastrofalar, stıhııalyq nemese basqasha túrde bolatyn apattar arqyly, halyqty materıaldyq shyǵyndarǵa ushyratyp, olardyń densaýlyqtaryna zalal keltiretin, adam qurbandyǵyna alyp keletin jaǵdaılardyń oryn alýy. Oryn alǵan tótenshe jaǵdaılardyń kólemi, sıpaty, týdyryp otyrǵan zalaldary katastrofa aldyndaǵy jaǵdaılar arqyly anyqtalady. Sonymen qatar katastrofadan keıingi kezeń katastrofanyń áleýmettik-mádenı, ekonomıkalyq, óndiristik, psıhologııalyq, demografııalyq proesterge tıgizetin destrýktıvti áserlerin shyn máninde anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Respýblıkanyń ár túkpirinde, ár mezgilinde týylatyn túrli órt apattary, sý tasqyny sııaqty iri qaýipterge saı zańnamalyq aktiler negizinde saqtyq sharalary jaqsy jolǵa qoıylǵan.
Elde bir ǵana sý tasqynynyń ózinen jyl saıyn 300 myńǵa jýyq adam japa shegedi
Osy jyldyń 20-shy sáýirinde el prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń tóraǵalyǵymen Tótenshe jaǵdaı jónindegi memlekettik komıssııanyń kezekti otyrysy ótken edi. Oǵan oblystar men respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń ákimderi, sondaı-aq, memlekettik organdar men quqyq qorǵaý qurylymdarynyń basshylary beınebaılanys arqyly qatysty.
Tótenshe jaǵdaılardyń qalyptasýyna áleýmettik júıeniń tıgizetin áseri óte zor. Tehnogendik jáne tabıǵı apattar halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn qıyndatyp, olardy saıası is-áreketterge ıtermeleıdi. Áleýmettik kóńil-kúıdiń qoǵamda bekitilgen standarttarǵa saı bolmaýy memlekettiń saıası qaýipsizdigine de nuqsan keltirýi múmkin. Sondyqtan da memleket tótenshe jaǵdaılarda halyqtyń kóńil-kúıin áleýmettik shıelenister deńgeıine jetkizbeı áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerdi sheshýge árdaıym daıyn bolýy tıis.
Qazaqstandaǵy tótenshe jaǵdaıǵa baılanysty «Ulttyq agrarlyq ǵylymı-bilim berý ortalyǵy» KeAQ ǵalymdary Facebook, Instagram, Telegram jáne basqa ınternet-resýrstar arqyly fermerlerge qashyqtyqtan konsýltaııalar uıymdastyrǵan. 30 naýryzdan bastap «UAǴBO» KeAQ-nyń, QazUAÝ jáne aýyl sharýashylyǵy jáne ósimdik sharýashylyǵy, maqta sharýashylyǵy, jemis-jıdek, kúrish, mal sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýttarymen birlesip 55 myń fermerge 7 onlaın-keńes ótkizgen.
Qazaqstan geografııalyq erekshelikteri men landshaftaryna qaraı birqatar tabıǵı apat qaýip tóndiredi. Dúnıejúzilik bank mamandary halyqaralyq tájirıbe negizinde el basshylyǵyna qaýip-qaterlerdi tómendetýge ınvestıııa quıýdy usynyp otyr. Atalmysh boljamdar qalaı jasalady jáne tabıǵı apattardyń aldyn-alý úshin qansha qarjy qajet?
Osy máselelerge qatysty suraqtarǵa Dúnıejúzilik banktiń Ortalyq Azııadaǵy tabıǵı apattardy basqarý jónindegi mamany Ko Takeýchı jaýap bergen edi.
Jyl saıyn Jer silkinisinen 200 myń adam zardap shegedi, al Jer silkinisinen keletin zalal Qazaqstannyń jalpy ishki ónimine 1 mıllıard dollarǵa deıin zııan keltirýi múmkin.
Maman óz pikirinde: "Qazaqstanda sý tasqyny da jıi bolatynyn kórip júrmiz. Olardyń kúshi joıqyn bolmasa da, edáýir ekonomıkalyq zııan keledi. Máselen, 2005 jyly sý tasqyny 7,6 mıllıon dollar, 2008 jyly 100 mıllıon dollar, 2010 jyly 40 mıllıon dollar shyǵyn ákelip, 40 adamnyń ómirin qıdy. Jalpy, Qazaqstanda bir ǵana sý tasqynynyń ózinen jyl saıyn 300 myńǵa jýyq adam japa shegedi, al JIÓ-ge úsh mıllıard dollar shyǵyn keltiredi", - degen bolatyn.
Atam qazaqta «Saqtyqta qorlyq joq» degen ataly sóz bar. Joǵaryda atalǵan túrli qaýipterdiń aldyn alý sharalarymen qosa barsha qazaqstandyqtardy ondaı jaǵdaı týyndaǵanda saqtanýdyń amaldaryn bile júrgeni abzal.
Ularbek Dáleıuly
Sýret ashyq derekkózden
