Qazırgı künde tek elımız ǧana emes, küllı dünie tabiǧat özgerısterınıŋ türlı qauıp-qaterlerıne döp kelıp otyr. Ǧalamdyq jylynu, auanyŋ lastanuy, qūrlyqtar ǧana emes, teŋız-mūhittarǧa deiın qoqystardyŋ jaiyluy, sonymen qatar oilamaǧan jerden tuyndaityn türlı tötenşe jaǧdailar sala mamandarynyŋ bas auruyna ainaluda.
Ötken jyly ǧana Break Free From Plastic qozǧalysy 2019 jyly bükıl planetany plastikpen lastaǧan brendterdıŋ reitingın jasaǧan eken. Reiting köşın Coca-Cola, Nestlé, PepsiCo kompaniialary bastap tūr.
Al, kütpegen jerden tuyndaityn tötenşe jaǧdailar jaiyn söz etsek, elımızde ol salanyŋ saqtyq deŋgeiı qai mölşerde? Būl salanyŋ mamandary Qazaqstan boiynşa öz qalderınşe saqtyq şaralaryn jasap, jūrt nazaryn audaruda qoldan kelgen şaranyŋ baryn jasauda.
Tötenşe jaǧdai degenımızdıŋ özı belgılı bır aumaqta halyqtyŋ ömır süruıne qauıp töndıretın tabiǧi qūbylystar, katastrofalar, stihiialyq nemese basqaşa türde bolatyn apattar arqyly, halyqty materialdyq şyǧyndarǧa ūşyratyp, olardyŋ densaulyqtaryna zalal keltıretın, adam qūrbandyǧyna alyp keletın jaǧdailardyŋ oryn aluy. Oryn alǧan tötenşe jaǧdailardyŋ kölemı, sipaty, tudyryp otyrǧan zalaldary katastrofa aldyndaǧy jaǧdailar arqyly anyqtalady. Sonymen qatar katastrofadan keiıngı kezeŋ katastrofanyŋ äleumettık-mädeni, ekonomikalyq, öndırıstık, psihologiialyq, demografiialyq prosesterge tigızetın destruktivtı äserlerın şyn mänınde anyqtauǧa mümkındık beredı.
Respublikanyŋ är tükpırınde, är mezgılınde tuylatyn türlı ört apattary, su tasqyny siiaqty ırı qauıpterge sai zaŋnamalyq aktıler negızınde saqtyq şaralary jaqsy jolǧa qoiylǧan.
Elde bır ǧana su tasqynynyŋ özınen jyl saiyn 300 myŋǧa juyq adam japa şegedı
Osy jyldyŋ 20-şy säuırınde el prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ töraǧalyǧymen Tötenşe jaǧdai jönındegı memlekettık komissiianyŋ kezektı otyrysy ötken edı. Oǧan oblystar men respublikalyq maŋyzy bar qalalardyŋ äkımderı, sondai-aq, memlekettık organdar men qūqyq qorǧau qūrylymdarynyŋ basşylary beinebailanys arqyly qatysty.
Tötenşe jaǧdailardyŋ qalyptasuyna äleumettık jüienıŋ tigızetın äserı öte zor. Tehnogendık jäne tabiǧi apattar halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiyn qiyndatyp, olardy saiasi ıs-äreketterge itermeleidı. Äleumettık köŋıl-küidıŋ qoǧamda bekıtılgen standarttarǧa sai bolmauy memlekettıŋ saiasi qauıpsızdıgıne de nūqsan keltıruı mümkın. Sondyqtan da memleket tötenşe jaǧdailarda halyqtyŋ köŋıl-küiın äleumettık şielenıster deŋgeiıne jetkızbei äleumettık-ekonomikalyq mäselelerdı şeşuge ärdaiym daiyn boluy tiıs.
Qazaqstandaǧy tötenşe jaǧdaiǧa bailanysty «Ūlttyq agrarlyq ǧylymi-bılım beru ortalyǧy» KeAQ ǧalymdary Facebook, Instagram, Telegram jäne basqa internet-resurstar arqyly fermerlerge qaşyqtyqtan konsultasiialar ūiymdastyrǧan. 30 nauryzdan bastap «ŪAǦBO» KeAQ-nyŋ, QazŪAU jäne auyl şaruaşylyǧy jäne ösımdık şaruaşylyǧy, maqta şaruaşylyǧy, jemıs-jidek, kürış, mal şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu instituttarymen bırlesıp 55 myŋ fermerge 7 onlain-keŋes ötkızgen.
Qazaqstan geografiialyq erekşelıkterı men landşaftaryna qarai bırqatar tabiǧi apat qauıp töndıredı. Düniejüzılık bank mamandary halyqaralyq täjıribe negızınde el basşylyǧyna qauıp-qaterlerdı tömendetuge investisiia qūiudy ūsynyp otyr. Atalmyş boljamdar qalai jasalady jäne tabiǧi apattardyŋ aldyn-alu üşın qanşa qarjy qajet?
Osy mäselelerge qatysty sūraqtarǧa Düniejüzılık banktıŋ Ortalyq Aziiadaǧy tabiǧi apattardy basqaru jönındegı mamany Ko Takeuchi jauap bergen edı.
Jyl saiyn Jer sılkınısınen 200 myŋ adam zardap şegedı, al Jer sılkınısınen keletın zalal Qazaqstannyŋ jalpy ışkı önımıne 1 milliard dollarǧa deiın ziian keltıruı mümkın.
Maman öz pıkırınde: "Qazaqstanda su tasqyny da jiı bolatynyn körıp jürmız. Olardyŋ küşı joiqyn bolmasa da, edäuır ekonomikalyq ziian keledı. Mäselen, 2005 jyly su tasqyny 7,6 million dollar, 2008 jyly 100 million dollar, 2010 jyly 40 million dollar şyǧyn äkelıp, 40 adamnyŋ ömırın qidy. Jalpy, Qazaqstanda bır ǧana su tasqynynyŋ özınen jyl saiyn 300 myŋǧa juyq adam japa şegedı, al JIÖ-ge üş milliard dollar şyǧyn keltıredı", - degen bolatyn.
Atam qazaqta «Saqtyqta qorlyq joq» degen ataly söz bar. Joǧaryda atalǧan türlı qauıpterdıŋ aldyn alu şaralarymen qosa barşa qazaqstandyqtardy ondai jaǧdai tuyndaǧanda saqtanudyŋ amaldaryn bıle jürgenı abzal.
Ūlarbek Däleiūly
Suret aşyq derekközden
Ūqsas jaŋalyqtar
