Búgingi qoǵamnyń kórinisi – qarjylyq táýeldilik. Alaıda belgili bir tulǵa ony ózine qolaıly túrli ádispen, túrli áreket arqyly sheshýdiń jolyn qarastyrady. Biri nesıege júginip, beımaza kún keshse, endi biri alaıaqtyq ádispen qaltasyn qampıtyp, jalǵandy jalpaǵynan basyp júrgendigi anyq. Qoǵamda mundaı jaǵdaıdyń oryn alýyna ne ıtermeleıdi? Qarjylyq saýatsyzdyqtyń qalaı aldyn alamyz? Osyndaı kókeıdegi suraqtarǵa siz ben biz bolyp jaýap izdeıtin bolamyz.
Qoǵamnyń aıqyn kórinisi
Qazirgi tańda ınflıaııanyń turaqsyzdyǵy, azamattardyń aılyq jalaqysynyń kóz aldynda joq bolyp ketýi – kúndelikti keziktiretin qubylys. Sonymen birge qonaqjaılyǵymyz, ysyrapshyldyǵymyz taǵy bar. Oǵan qosa qandaı da bir kásip ashyp óz ómirimizdi jaqsartqymyz keletini de jasyryn emes. Alaıda maqsatymyzdy oryndaý jolynda qarjyny jınaqtaýdan buryn tegin dúnıe men jyldam aqsha tabýǵa qumartatyndyǵymyz – qoǵamnyń aıqyn kelbeti. Qalaı deısiz ǵoı?! Turǵyndar arasynda júrgizilgen saýalnama barysynda kópshiliginiń basynda bir emes, birneshe nesıeniń bar ekeni, túrli sporttyq oıyndarǵa aqsha tigý arqyly ońaı oljaǵa keneletinder jáne qarjylyq júıedegi is-áreketterdi júrgizýde san soǵyp qalǵan azamattardyń da bar ekeni dáleldenip otyr. Al olar atalǵan máseleniń sheshý jolyn kórsetý boıynsha qoıylǵan saýaldarǵa túrli jaýap qaıtardy. Biraq kópshiliginiń jaýaby nesıe alý jáne týma-týysty jaǵalap qaryz suraýmen ǵana shekteldi. Iá, qysyltaıań tusta ol sheshimder oryndy bolyp kórinýi múmkin. Degenmen «Alma pis, aýzyma tús» qaǵıdasy qalyptasatyny sózsiz. Al odan arylýymyz ekitalaı. Sebebi bul bir-birine tizbektele jalǵanǵan shynjyr sııaqty júıe. Alynǵan jaýaptardy saralap, saraptap kórdik. Nátıjesinde tómendegideı bólimder arqyly qarjylyq saýatsyzdyqtyń aldyn alýdyń jolyn kórsetýdi sheshtik.
Qarjylyq pıramıdanyń quryǵy
Sońǵy ýaqyttarda qarjylyq daǵdarysqa ushyraǵan jandardyń kópshiligi «Aqsha tabýdyń ońtaıly joly bar, osynsha kólemde aqsha berseń, eki ese qylyp qaıtaramyn» degenderdiń jeleýimen halyqqa belgili «qarjylyq pıramıdaǵa» bas suǵady. Al bul júıeniń túri óte kóp. Sonyń ishinde keń taraǵany – «ponzı» tizbegi. Bul qalaı júzege asady deısiz ǵoı? Óte qarapaıym. Bilgili bir tulǵa halyqtyń senimine kirý maqsatynda qyzyqty usynys jasaıdy. Mysaly, «Eger maǵan 100 myń teńge berseń, men saǵan eki ese – 200 myń teńge qyp qaıtaryp beremin» deıdi. Aqshaǵa muqtaj adam birden kelise ketip, baryn usynady. Álgi adam taǵy biraz azamatty osyndaı jolmen aldap, arbap senimine kiredi. Sóıtip, alǵashqy tulǵaǵa 200 myń teńgesin berip, onyń senimin arttyrady jáne kóziniń jetkenin dálel qylyp, taǵy birneshe adamdy ertip kelseńiz arnaıy syıaqy taǵaıyndalatynyn da eskertedi. Kenetten oljaǵa kenelgen álgi adam ony mindetti túrde tanystaryna nasıhattaıdy. Basty dálel – onyń aqshasynyń eselengeni. Sodan soń biraz ýaqyt aralyǵynda bul tizbek jalǵasyp, belgili bir kompanııa qurylady. Ózderiniń jumysynyń alǵa jyljýyna septigin tıgizgen azamattardy túrli dáreje arqyly marapattaıdy. Mysaly «Altyn Arystan», «Kúmis Arystan» jáne t.b. Sóıtip, sońǵy adamnyń aqshasy talan-tarajǵa túsip tutylǵansha bul tizbek jalǵasa beredi. Nátıjesinde tizbektiń basyndaǵy azamattar aqshany alyp, qashyp ketedi. Ustalǵan kúnniń ózinde sizdiń aqshańyzdyń qaıtarylatynyna eshqandaı negiz joq deıdi qarjyger mamandar. Sebebi ondaı aqshany qaıtarý úshin biraz ýaqyt kerek eken. Sonymen birge qarjyger mamandar bul rette qarjylyq pıramıda men jelilik marketıngtiń arajigi jer men kókteı ekenin alǵa tartady. Jelilik marketıngtiń ereksheligi onda qandaı da bir taýar aınalymy bolady.
Nesıe jyry - bitpes jyr
Nesıeni halyq ne úshin jáne qandaı maqsatta alady?! Buǵan árkim árqalaı jaýap beredi. Esińizde bolsa, 2019 jyldyń 26 maýsymynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev qazaqstandyqtardyń bank aldyndaǵy bereshegine qatysty Jarlyqqa qol qoıdy. Ondaǵy maqsat – qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan otbasylarǵa, kópbalaly, múmkindigi shekteýli balalary bar otbasylar, jalǵyz, asyraýshysynan aıyrylǵan otbasylar, ataýly áleýmettik kómek alatyndar men jetim balalardyń qarjylyq ahýalyn jaqsartý. Bul kómek 500 myńǵa jýyq qazaqstandyqqa kórsetilgen bolatyn. Bunysy bir rettik jeńildik edi. Sony jeleý qyldy ma, álde nesıeni óteýden jaltarý ma, áıteýir «nesıelik amnıstııany» engizýdi suraǵan talapkerlerdiń kóptigi qoǵam nazaryn aýdardy. Buny halyq qalaýlylary da nazarǵa alyp, birneshe márte tıisti oryndarǵa usynys jasaǵan bolatyn. Alaıda nesıeni árkim ózi úshin alatynyn esimizden shyǵaryp alǵan sekildimiz. «Nesıeni alýda neni eskergenimiz jón?» degen saýalymyzǵa GSB UIB bıznesti taldaý ortalyǵynyń dırektory, ekonomıst Maqsat Halyq bylaı dep jaýap berdi.
– Nesıe alýǵa ıtermeleıtin negizgi sebep – azamattardyń qarjylyq tyǵyryqqa tirelýi. Nesıe alýdyń tıimdi joldary bar. Nesıeniń paıyzdyq mólsherlemesi ataýly jáne tıimdi bolyp ekige bólinedi. Ataýly paıyzdyq mólsherleme jol jıekterinde nemese taǵy basqa kózge kórinetin belgili kópshilik oryndardaǵy jarnama taqtalarynda kórsetilip turady. Ondaı aqparat taqtalarynda jyldyq tıimdi paıyzdyq mólsherlemesi qysqartylyp jazylady. Mysaly, jyldyq paıyzdyq mólsherleme 27 paıyzdan bastalady dep kórsetiledi. Zań boıynsha 56 paıyzdan aspaýy kerek. Qaı bankte jyldyq paıyzdyq mólsherleme tómen, sol bankten nesıe alsa bolady. Onda da nesıe qatty kerek bolyp tursa ǵana. Ekonomıst retinde nesıe almaýǵa keńes beremin. Paıyzǵa alýǵa eshqandaı negiz joq. Alaıda bólip tóleý jaǵyn qarastyrýǵa bolady. Mundaı jaǵdaıda nesıeni ýaqytynda tólep turýdy qolǵa alý kerek. Sonymen qatar nesıe alý barysynda kelisimshartpen tanysyp shyǵý qajet. Máselen, eger ınflıaııa deńgeıi 10 paıyzdan asyp ketse, bank qaryzyńyzdy qaıta qarjylandyrýǵa jiberedi. Ondaı bólimi bar kelisimshartqa qol qoımaǵan durys. Óıtkeni nesıeni tóleý uzaq ýaqytqa sozylady. Bir ǵana mysal, 2015 jyly ınflıaııa deńgeıi 13,6 paıyz boldy. Kóp azamat nesıelik qaryzynyń ósip ketkenin aıtyp aryzdanǵan bolatyn. Sebebi sizdiń nesıeńiz qaıta qarjylandyrylyp, paıyzy ósedi. Kelisimshartta odan basqa da bólimder bolýy múmkin. Mysaly, komıssııa túrleri, nesıelik shot ashqany úshin, nesıelik qyzmet kórsetkeni úshin jáne t.b. komıssııa bolýy yqtımal. Kelisimshartpen tanysqanda tolyq nazar aýdaryp, kelisken jaǵdaıda ǵana qol qoıǵan durys, – dedi.
Nesıe alýda qazirgi tańda shaǵyn nesıelik uıymdardyń belsendiligi artyp keledi. Olardyń qyzmetteriniń tıimdi jáne tıimsiz tustaryna toqtala otyryp, qarjyger mynadaı pikir bildirdi.
– Shaǵyn nesıelik uıymdardan nesıe rásimdeýdiń tıimdi tusynyń biri – bankke qaraǵanda talaptarynyń tómendeý bolýy, qarajattyń qoljetimdiligi, óńirlerde, aımaqtarda bólimsheleri arqyly qoljetimdi bolýy. Jeńildetilgen memlekettik nesıelerdi de shaǵyn nesıe uıymdary arqyly beretin bolsa, kásipkerlik salasy naqty jolǵa qoıylar edi. Tıimsiz jaqtary da bar, árıne. Alaıda Ulttyq bank usynǵan arnaıy zań arqyly tıimsiz tustarynyń biraz bóligi joıyldy. Zań sheńberinde shaǵyn nesıelik uıymdardyń jyldyq paıyzdyq mólsherlemesin jeńý boıynsha naqty qadam jasaldy. Memleket ústimizdegi jyldyń shilde aıynan bastap shaǵyn nesıe uıymdarynyń jyldyq tıimdi paıyzdyq mólsherlemesin banktermen birdeı qylyp qoıdy. Iaǵnı jylyna 56 paıyzdan aspaýy kerek. Bul óz kezeginde ońaı oljaǵa kenelgisi keletinder úshin soqqy bolǵandyǵy sonshalyq, naryqtan ketip, básekege qabilettiligin kórsete almady. Jalpy, shaǵyn nesıelik uıymdardan nesıe alý tıimdi. Osy rette memleketke shaǵyn nesıelik uıymdardyń memlekettik baǵdarlamaǵa qoljetimdiligin arttyrsa degen usynys aıtqym keledi. Sebebi memleket qarajat bergen kezde talaby qatal bolady. Shaǵyn nesıelik uıymdarǵa degen senimniń tómendeýine sebep bolyp turǵan nárse – qarjylyq pıramıda men lıenzııasyz jumys istep jatqan onlaın qarjylyq uıymdar. Osy tusta maman retinde aıtarym, onlaın nesıe berýshilerden nemese shaǵyn nesıelik uıymdardan qandaı da bir qarjylyq júıeni júzege asyrýǵa arnalǵan arnaıy lıenzııany talap etińiz. Shaǵyn nesıelik uıymdardan nesıe rásimdegińiz kelse, «Mıkroqarjylyq qyzmet týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń 2012 jylǵy 26 qarashadaǵy № 56-V Zańyn bir sholyp ótkenińiz abzal, – deıdi qarjyger.
Aılaly alaıaqtar men kıbershabýyldan saqtanyńyz!
Keıingi kezde qarjylyq saýatsyzdyqtyń saldarynan halyqtyń kópshiligi ǵalamtor betindegi túrli jarnamalarǵa senip, sońynan san soǵyp qalyp jatady. Biz de sol jarnamanyń birinde kórsetilgen nómirge habarlastyq. Telefony óshirilip turǵandyqtan WhatsApp arqyly baılanysqa shyǵyp kórdik. Baǵymyzǵa oraı, jelide otyr eken. Baıyppen amandyq-saýlyqtan bastap, nesıe beresiz be degen suraý saldyq. Ádemi sýreti turǵan ápkemiz nesıeniń mólsherin, tólem ýaqytyn (15-30 paıyzdyq jyldyq mólsherleme esebinde), mekenjaıymyz ben jeke sáıkestendirý nómirin kórsetýdi surady. Málimetterden buryn joǵaryda mamannyń kórsetkenindeı, qarjylyq máseleni sheshýge arnalǵan lıenzııasyn suradyq. Saýalymyzdan seskendi me, «Qandaı suraqpen?», «Buryn bizdiń qyzmetti qoldanǵan ba edińiz?» dep jaýap berýden jaltardy. Dittegen maqsatymyzǵa jetý úshin nesıe alýshynyń beınesin sońyna deıin somdadyq. Qalaǵan málimetterdi usyna otyryp, taǵy da lıenzııasyna suraý saldyq. Jaýap berýden jaltarǵany bylaı tursyn, «Ýaqytymdy nege alasyń, saıqymazaq?» dep sókti. Áńgime orys tilinde órbidi (sýretterdi dáleldeme retinde jáne saqtaný maqsatynda nazaryńyzǵa usynyp otyrmyz). Alaıaq ekenine kózimiz jetti. Qolda bar derekti negizge ala otyryp jergilikti polıııa bólimine jetkizdik. Alaıda mamandar bul ispen oblystyq polıııa departamentiniń arnaıy bólimi jumystanatynyn aıtty. Quqyq qorǵaý organdaryna júginýdegi basty maqsatymyz – eskertip, alaıaqtyń basqa josparyna tosqaýyl qoıý edi.
Máseleni tóńirektep, Batys Qazaqstan oblystyq polıııa departamentiniń baspasóz qyzmetine habarlastyq. Departament mamandarynyń bergen statıstıkalyq málimetine súıensek, bıylǵy 11 aıdyń qorytyndysy boıynsha Batys Qazaqstan oblysynyń aýmaǵynda 990 alaıaqtyq is tirkelgen, onyń ishinde 49,6 paıyzy nemese 498 fakti ınternet-alaıaqtyq sanatyna jatady. Bıyl ótken jylmen salystyrǵanda ınternetalaıaqtyqtyń 199 faktige (299-dan 498-ge deıin) ósýi baıqalady. «Qazirgi tańda keń taralǵan ınternetalaıaqtyqtyń túrleri qandaı?» degen saýalymyzǵa BQO polıııa departamentiniń resmı ókili Bolatbek Belgibekovtiń bergen jaýaby mynadaı:
– Internet-alaıaqtyq – búgingi kúni mańyzdy jáne ózekti másele. Qazirgi tańda eń kóp taralǵan ınternetalaıaqtyqtyń túrine toqtalatyn bolsaq, birinshi túri – qylmyskerler ózin banktiń qaýipsizdik qyzmeti retinde tanystyryp, klıenttiń shotynan aqshany esepten shyǵarý áreketi tirkelgenin aıtady, karta derekterin jáne rastaý kodtaryn anyqtaıdy jáne aqshany shottan esepten shyǵarady. Ekinshi túri – jábirlenýshi taýardy satý týraly habarlandyrý ornalastyrady. Qylmyskerler taýardy alatyn bolyp aýdarym jasaý qajettiligi syltaýymen qońyraý shalyp, satýshy kartasynyń derekterin biledi. Ári qaraı olar satýshydan rastaý kodyn bilip, kartadan aqsha alady. Mundaı qylmystardyń jasalatyn negizgi alańy – Instagram, VKontakte áleýmettik jelileri, sondaı-aq «OLX», «Krysha», «Kolesa» ınternetdúkenderi jáne t.b. Onda qylmyskerler taýardy satyp alý jáne satý, qyzmet kórsetý týraly oıdan shyǵarylǵan syltaýmen jábirlenýshilerdiń qarajatyn jymqyrady. Atalǵan faktiler boıynsha qylmyskerlerge alaıaqtyqqa qatysty QR Qylmystyq kodekstiń 190-babyn negizge ala otyryp tergeý júrgiziledi.
Internet-alaıaqtyq jasaýdyń negizgi syltaýyn mamandar bylaısha tizbektep berdi: páterdi jalǵa berý; taýarlardy satyp alý; kıim satý; nesıe rásimdeý; sporttyq jarystarǵa salynǵan aqshany eki ese arttyryp berý; avtomobıl bólshekterin satý; utys utyp alǵany jóninde aldaý; qyzmet kórsetý; joǵalǵan qujattardy qaıtarý; taýarlardy jetkizý; jumysqa ornalastyrý jáne t.b. Qarap tursaq, bunyń barlyǵy – qarjylyq qajettilikten týyndaıtyn is-áreketter.
Mundaı qylmystardyń jasalýynyń negizgi sebebi qazirgi ýaqyttaǵy saýda-sattyq tásilderine adamdardyń senimdiligi jáne jeke málimetterge nemquraıly qaraý bolyp tabylady. Óıtkeni barlyq jaǵdaıda jábirlenýshilerdiń ózi derekti usynady ne ekinshi deńgeıdegi bankter arqyly belgisiz tulǵalarǵa aqshalaı qarajat beredi. Zııankester bizdiń azamattarymyzdyń sengishtigin paıdalana otyryp, olardyń derbes deregin, bank kartalarynyń parolin, shot nómirin jáne jeke kýáligin fotosýretin alady. Internetalaıaqtyqtyń aldyn alý maqsatynda buǵan deıin BQO polıııa departamentiniń resmı saıtynda aqparattyq tehnologııalardy paıdalana otyryp jasalatyn alaıaqtyqtyń ádisteri men túrleri týraly aqparat ornalastyryldy. Sonymen qatar BAQ-ta birneshe ret aqparat jarııalanyp, nnternet jelisinde satyp alý jáne satý kezinde saqtyq sharalaryn saqtaý týraly halyqpen túsindirý jumystary júrgizilgen. Jedel izdestirý is-sharalarynyń nátıjesinde jyl basynan beri Batys Qazaqstan oblysy krımınaldyq polıııa basqarmasynyń qyzmetkerleri 74 alaıaqtyq áreketin áshkerelegen. Dálel retinde BQO Polıııa departamentiniń resmı ókili usynǵan myna málimetti keltire ketsek. 2018 jyly Instagram áleýmettik jelisi arqyly «Kıvı ámııanmen» qarajatyn sporttyq jarys arqyly eki ese ósirip berý jolymen senimge kirip, Oral qalasynyń turǵyndarynan aqsha ıemdengeni úshin 2020 jyly qyrkúıek aıynda jedelizdestirý is-sharasy júrgizý kezinde kúdikti «K» ustalady. Ol Nur-sultan qalasynyń 20 jastaǵy turǵyny bolyp shyqty, odan jalǵan tulǵalardyń banktik kartalary alynyp, onyń birneshe epızodqa qatysy bar ekeni dáleldenedi.
Onlaın saýdaǵa qatysty alaıaqtyqtyń keń taralǵandyǵy belgili. Onlaın saýda jasaý barysynda bir nárseni nazarymyzdan tys qaldyryp jatamyz. Ol derekter alý bazasynyń ashyqtyǵy. Iaǵnı uıaly baılanys quraldaryndaǵy ár túrli banktiń qosymshalary arqyly onlaın saýda jasaǵan kezde derekter bazasy ashyq turady. Al onyń ashyqtyǵy alaıaqtardyń sizdiń qarajatyńyzdy tez ıemdenýine múmkindik beredi. Sondyqtan «Halyk Bank» AQ PR menedjeri Dosbol Arystanbekov «Shevron» kompanııasynyń demeýshiligimen, Túrki tildes jýrnalıster qorynyń vebınarlar serııasy aıasynda ótken «Onlaın saýda jasaýdyń qaýipsiz joly jáne banktiń qyzmetin qashyqtan qoldaný» atty vebınarda:
-Qazirgi tańda kópshilik satyp alý júıeleri onlaın jasalatyny belgili. Osy tusta tutynýshylar derekter bazasynyń ashyqtyǵyna mán bermeı jatady. Saýda jasaý barysynda derekter bazasyn belgili bir shyǵyn kólemine deıin ashyq qaldyrady. Keıin ol ashyq kúıinde qalady. Al derekter bazasy ashyq turǵandyqtan oǵan alaıaqtardyń qol jetkizýi de jeńil bolady. Sondyqtan saýda jasaǵannan soń birden derekter bazasyn japqanyńyz durys. Sonymen qatar kartańyz jóninde aqparattardyń da úshinshi tulǵanyń bilmegeni jón – dep keńes bergen bolatyn.
Halqymyzda «Asyqqan – shaıtannyń isi» degen sóz bar. Rasynda da, asyǵystyq jasap, aqparattyń anyq-qanyǵyna kóz jetkizýden góri aqshaǵa tez qol jetkizsek dep bar derekti alaıaqtyń qolyna ustata salamyz. Ańqaý basymyz álginiń sózine erip, jıǵanymyzdan aıyrylyp qalyp jatatynymyz bar. Osy tusta BQO Polıııa departamentiniń ókilderi tómendegideı eskertýdi nazarda ustaýdy usynady.
- Ózińizdiń qujatyńyzdyń málimetin jáne basqa da jeke aqparatty bógde adamǵa aıtpańyz, banktik karta nómirin, pın-koddy, sondaı-aq uıaly telefonyńyzǵa kelip túsken SMS paroldy eshkimge habarlamańyz.
- Habarlamalarda kórsetilgen aqparatty, ásirese usaq árippen jazylǵan bóligin muqııat ári tolyq oqyp shyǵyńyz.
- Erekshe tıimdi usynystardy muqııat tekserińiz nemese ondaı usynystardan bas tartyńyz, bul áreketińiz aqshadan aıyrylyp qalýdan qorǵaıdy.
- Taýar satý nemese satyp alý kezinde aldyn ala tólem tóleýge kelispeńiz.
- Belgisiz tulǵaǵa aqsha aýdarmańyz.
- Tıimdi nemese kúmándi kelisimsharttar jasaýǵa asyqpańyz.
Qarjylyq saýattylyqty arttyrý kerek
Joǵarydaǵy atalǵan bólimderdiń barlyǵy – qarjylyq saýatsyzdyq oryn alǵandyǵynan bolyp jatqan dúnıe. Qarjylyq saýatsyzdyqqa ıtermeleıtin faktor – halyqtyń izdenbeýi. Iaǵnı qandaı da bir qarjylyq júıege bas suǵar kezde tıisti aqparattarmen tanys bolmaýy. Naqty aıtqanda, «Alma pis, aýzyma tús» deýi. Qarjylyq saýattylyqty arttyrýǵa qatysty qarjyger Maqsat Halyq mynadaı usynysyn jetkizdi:
– Men maman retinde qarjylyq saýattylyqty arttyrý úshin eń negizgi qadamdardy atap óteıin. Birinshiden, memleket tarapynan Malaızııa eli sekildi qarjylyq saýattylyqty arttyrý úshin ulttyq baǵdarlama qabyldaný kerek. Qazirgi ýaqytta osyǵan qatysty Ulttyq banktiń ózindik baǵdarlamasy bar. Alaıda ol nátıjeli bolsa, mundaı áleýmettik shıelenister bolmas edi. Baǵdarlamaǵa mektepterdegi kereksiz qosymsha sabaqtardyń ornyna qarjylyq saýattylyqty úıretetin nemese ekonomıkalyq pán engizip, ony 10 jastan bastap oqytýdy qolǵa alsa, ekonomıkany meńgerip ósken bala saýatty bolyp, qarjylyq tyǵyryqqa tirelmesi anyq. Qazir de keı óńirde ekonomıkaǵa qatysty arnaıy fakýltatıvtik sabaqtar bar. Degenmen sabaqty biri eńbek pániniń, endi biri geografııa pániniń, t.s.s. túrli mamandyqtaǵy muǵalimder berip jatady. Kerisinshe, ekonomıka negizderi sabaǵyn ekonomıkany meńgergen, magıstrlik bitirgen arnaıy mamandar berýi kerek. Bolmaǵan jaǵdaıda, osyndaı kadrlardy daıyndaý qajet. Ekinshiden, memlekettik arnalardan qarjylyq saýattylyqty arttyratyn arnaıy baǵdarlamalar usynylsa, qazaq tilinde bıznes trenıngter daıyndalsa, qarjylyq saýattylyqtyń artýyna yqpal eter edi. Mysaly, baǵdarlamada otbasy bıýdjetin qalaı qurý kerek, qandaı bólikterden turady, shyǵyndardyń naqty túri qandaı, qalaı qarajat saqtaý kerek, qalaı ınvestıııalaý qajet sekildi saýaldarǵa jaýaptar bolsa, halyqtyń qarjylyq saýatynyń artýyna óz septigin tıgizedi dep oılaımyn.
Hosh. Mamandardyń usynysy men pikirin nazarǵa alyp, mynadaı qorytyndyǵa keldik. Ózimizdiń qarjylyq saýatymyzdy arttyryp, qandaı da bir qarjylyq júıeni júrgizer aldynda mamandardyń keńesine júginý kerek. Sonymen qatar álgindeı alaıaqtyq nemese kıbershabýylǵa tap bolǵan jaǵdaıda tıisti organdarǵa habar berý arqyly ózińizdiń múlkińizdi qaıtaryp, ózgeniń de osy ispettes qylmystardyń qurbany bolýyna jol bermeńiz. Bastysy, «Asyqpaǵan arbamen qoıan alady» dep, «Bir oqpen eki qoıan atýdy» mise tutyp, oljaly bolyńyz. Qarjylyq qajettilikti retteý úshin qarjylyq saýattylyqty qalyptastyryńyz!
Asylbek Násipqalı
BQO, Kaztalov aýdany
