Qazaq radıosynyń daýystar mýzeıi sanalatyn «Altyn qorynda» qazirgi ýaqytta 111 myńnan astam shyǵarma men arnaıy habarlar bar. 2003 jyldan beri sandyq tásilmen SD-formatqa ótýde. Búginde 35 paıyzdan astamy sandyq úlgige túsirilgen. Ótken jyldyń qańtarynan bastap túpnusqa jańa sandyq formatqa aýysýda. Osy ýaqytqa deıin tyń tásilmen 13115 dana fonomaterıal kóshirilgen. Osy jáne «Altyn qordyń» munan da basqa túıtkilderi týraly bizge Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaq radıosy «Altyn qor» bóliminiń jetekshisi Altyn IMANBAEVA baıandap berdi.
– Altyn Zeınel-Ǵabıqyzy, «Altyn qorda» negizinen qaı jyldardan bergi úntaspalar saqtaýly?
– Munda 70 jyldan bergi nebir daýystar bar. Arǵysyn aıtsaq,
V. Lenın men N. Krýpskaıanyń, jazýshy M.Gorkııdiń daýystaryna deıin sapaly saqtalǵan.
Batyr aǵa-apalarymyz B.Momyshuly, R.Qoshqarbaev, H.Dospanovanyń daýysy keler urpaqqa taptyrmaıtyn asyl qazyna deý abzal. Qazaq ónerine eńbegi sińgen Qazaqstannyń halyq ártisteri Sh.Aımanov, Q.Baıseıitov, Q.Jandarbekov, Sh.Jıenqulova, G.Ǵalıeva, J.Elebekov, Ǵ.Qurmanǵalıev, N.Tilendıev, Sh.Qaldaıaqov, A.Toqpanov, T.Ibragımova sııaqty sahna sańlaqtary úntaspany qossańyz, saıraı jóneledi. Al qazaq ádebıetiniń tarlandary T.Jarokov, Ǵ.Músirepov, Ǵ.Mustafın, S.Muqanov, Á.Tájibaev, S.Máýlenov, A.Toqmaǵambetov, T.Ábdirahmanovanyń únderi, olardyń ózderi jaıly syrǵa toly derekti áńgimeleri baǵa jetpes baılyq sanalady. Teatr maıtalmandary S.Maıqanova, S.Qojamqulov, Á.Ómirzaqova, B.Rımova, A.Jolymbetov, H.Elebekova, Y.Noǵaıbaev, F.Sháripova oınaǵan spektaklder áseri óz aldyna bólek.
Kezinde óner zertteýshisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, belgili kúıshi Jarqyn Shákárim 1925 jyly Franııada úntaspaǵa túsken Ámire Qashaýbaevtyń oryndaǵan alty ánin Máskeý arhıvinen «Altyn qorymyzǵa» ákelip tapsyrdy. Al eń alǵash óz oryndaýyndaǵy ánderdi úntaspaǵa jazyp, fonotekaǵa túsirgen Kúlásh Baıseıitova, Manarbek Erjanov jáne Ǵarıfolla Qurmanǵalıev syndy halyq ártisteri ekenin bireý bilse, bireý bilmeýi múmkin. Sheteldik jáne TMD elderiniń fonomaterıaldarynan L.Zykına, G.Ots, L. Ýtesov, R.Beıbýtov, P. Bıýl-Bıýl Oǵly, V.Obodzınskıı, A.German, V.Tolkýnova, E.Peha, B.Zakırov syndy tamasha ánshilerdiń ánderin kóptep kezdestirýge bolady. Bir kezderi orys mýzyka redakııasy bolǵan kezde osy ánshiler kóp nasıhattalatyn.
Italııalyq opera ánshileri T.Rýfo, T.Skıpa, L.Pavarottı, E.Karýzo, R.Lorettı, grek-amerıka ánshisi M.Kallas, serb ánshisi, Iýgoslavııanyń halyq ártisi R.Karaklaıchtiń daýystary, sonymen qatar, Reseı halyq ártisteri F.Shalıapın, A.Ýlıanov ánderi, S.Rahmanınov, A.Rýbenshteınniń týyndylary taýsylmas qazyna emes pe?. Shirkin-aı, osy únderdi bir aýyq áýe tolqynynan nasıhattap tursaq, qandaı ǵanıbetti is bolar edi.
– Ádette, Qazaq radıosynyń qorynda ádebı, mýzykalyq jáne tarıhı maǵlumatqa toly arnaıy habarlar kóbirek saqtalmaı ma?
– Qazaq radıosynyń janynan ashylǵan sımfonııalyq, estradalyq, kameralyq orkestrlerdiń oryndaýyndaǵy shyǵarmalar kúnbe-kún qordy baıytty. Sonymen qatar, radıonyń óz janyndaǵy S.Ábýseıitov, R.Musabaev, Z.Qoıshybaeva, G.Razıeva, V.Qarmysova, E.Hasanǵalıev, N.Núsipjanov, L.Kesoglý syndy tamasha ánshiler ár taqyryptaǵy ánderdi úntaspaǵa túsirip, fonotekany tolyqtyrdy. Jaqynda Kesoglý óziniń jeke murasyn qorǵa ákelip tapsyrdy.
– Eń alǵash radıoda shyrqalǵan ánniń avtory kim jáne ol qandaı án?
– Almatyda radıo 1931 jyly ashylyp, Qazaq radıosyn sonda alǵash Aıtbaı Hangeldın basqarǵan edi. Al radıonyń efırin Sáken Seıfýllın sóz sóılep ashqan. Alǵashqy ánshisi Shárkúl Áshirova Úkili Ybyraıdyń «Gákký» ánin oryndaǵan. Mýzyka bóliminiń meńgerýshisi Borıs Erzakovıch áýe tolqynyna tikeleı án salǵan ánshilerdi, kúıshilerdi ózi rettep otyrǵan. Áıgili jeztańdaı ánshi Kúlásh Baıseıitova oryndaǵan «Gákký» áni tuńǵysh ret elge radıo arqyly taraǵany belgili.
…Men 1990 jyly Qazaq radıosynyń mýzyka redakııasyna qyzmetke ornalasqan kezderde mýzykalyq konertter san salaǵa bólinetin. Tipti, «Altyn qordaǵy» barlyq úntaspa áýe tolqynynan beriletin. Qazaqstandy álem tanyǵan qazirgi shaqta bar baılyǵymyzdy áýe tolqynynan janrǵa bólip nasıhattasaq, qordyń baǵasy artar edi. Jabýly qazanǵa aınalǵan qordan búginde úntaspalar óte sırek nasıhattalady. Qazirgi eldi jaýyr qylǵan arzanqol estradadan basqa halyqqa usynyp jatqanymyz shamaly.
– Qazaq radıosynyń «Altyn qoryn» jandandyrý úshin aldaǵy ýaqytta ne isteý kerek?
– Ol úshin óńdeýshi operatorlardy qabyldap, dybys deńgeıin kóterýge tıispiz. Qazaq radıosynyń basqa radıodan ereksheligi – bizde baǵa jetpes qundy daýystar, ánder men tyń shyǵarmalar óte kóp. Mundaǵy ulttyq operalarymyz ben dramalyq spektaklder áýe tolqynynan úzbeı berilip tursa, tyńdaýshyǵa teńdesi joq jan azyǵy emes pe? Batyrlar jyry, qıssa-dastandar, «Erden ataıdyń ertegileri» tyńdalatyn ýaqytta nasıhattalsa, nur ústine nur bolar edi. El uıyqtaǵan shaqta «Altyn qordan» asyl marjan aqtaryp jatqanymyz – halyqqa jasalǵan qııanat.
– Jer betindegi memleketterdiń óneri men ádebıeti, mýzykasy saqtalǵan bólimniń qazirgi tynys-tirshiligi jaıly qysqasha aıtyp berseńiz.
– Mundaǵy fonomaterıaldardy sandyq júıege túsirýdi odan ári jalǵastyrýdamyz. Osyǵan qaramastan kóptegen sheshilmegen túıtkilder joq emes. Mysaly, birinshiden, qordaǵy fonomaterıaldar ylǵaldylylyǵy men temperatýrasy saqtalmaǵandyqtan, keýip jatyr. Bólmelerdiń temperatýrasy birqalypty emes. Zań boıynsha +8 – +18 gradýsta, ylǵaldylyǵy 65 paıyzda saqtalýy kerek. Ekinshiden, sóreler – alıýmınııden, plenka qoıatyn oryn kartonnan jasalǵan, bul talapqa saı emes. Negizi, fonomaterıaldardyń bári neferromagnıttik sóreler men shkaftarda saqtalýy kerek. Úshinshiden, órt qaýipsizdigi saqtalmaǵan. Tórtinshiden, fonomaterıaldardy kóshiretin tehnıkanyń tozyǵy jetken, eski.
Magnıtofondar 1986 jylǵy. Odan keıingi tehnıkalar jańartylmaǵaly on jyl.
– Atap aıtqanda, qandaı tehnıkalyq sharalar qolǵa alynýy tıis?
– Birinshi – qordaǵy fonomaterıaldardyń ylǵaldylyǵyn, temperatýrasyn saqtap turatyn tehnıkalyq qural kerek. Ekinshiden, fonomaterıaldardy saqtaıtyn neferromagnıttik sóreler men shkaftar qajet. Úshinshi – órt sóndiretin, órt tutanǵan kezde sý búrketin tehnıka joqtyń qasy. Tórtinshi – jańa STM-610 vengr magnıtofondary kerek. Besinshi – fonomaterıaldardy kóshiretin zamanaýı tehnıkalardy jańartý – ýaqyt talaby.
– Órkenıetti elderde bul másele qalaı sheshilgen?
– Bir ǵana Máskeýdi mysalǵa alsaq, radıoda qorlar tolyqtaı ıfrlyq jazbaǵa túsirilgen. Ondaǵy úntaspa saqtaıtyn ǵımaratta fonomaterıaldar neferromagnıttik sórelerdegi sandyqshalarda saqtalǵan. Sonymen qatar, ylǵaldylyǵy men temperatýrasyn retteıtin arnaıy avtomattalǵan qurylǵylar bar. Sol arqyly qyzmetkerler bólmege qajetti suranysty qamtamasyz etedi. Kitaphanalardaǵy sııaq-
ty avtomattandyrylǵan baǵyt arqyly úntaspalar ózdiginen jyljyp, qajet jerge jetedi. Bul jerdegi qyzmetkerlerdeı fonomaterıaldardy beli qaıy-
syp kóterip júrmeıdi eken.
Tehnıkalyq dırekııanyń jumysty jolǵa qoımaýynan bir plenkany 15-20 ret sandyq tásilge túsirip, bir isti san ret qaıtalap otyrǵan jaıymyz bar.
– Tehnologııalyq turǵyda qor saqtaý talaptary tolyq oryndalyp otyrǵan joq pa?
– Toǵyz myńǵa jýyq Máskeý fonomaterıaldary telearnanyń ot jaǵylmaıtyn jertólesine kóshirildi. Úsh sandyq tásilge túsiretin operatorymyzdy tehnıkalyq bólimge aýystyrdy. Qazaq radıosynyń ǵımaratynan telearnanyń kabınetterinde otyrǵan operatorlarǵa fonomaterıaldar tasylyp beriledi. Kóshirilgen sapaly fonomaterıaldar taǵy da jertólege qoıylýda.
«Altyn qor» fonomaterıaldary 18 gradýstyq jylylyqta saqtalýy kerek. Qazirgi jertóleniń temperatýrasy oǵan múlde sáıkes emes. Syz ári salqyn. Taǵy bergeli otyrǵan úsh bólme de fonomaterıaldardy saqtaýǵa jaramaıdy. Negizi, Qazaq radıosynyń «Altyn qory» óz ǵımaratynda qalsa deımiz. Ǵımaratty jalǵa berip aqsha tapqan jaqsy-aq, biraq 70 jyl jınaǵan baılyǵymyzdan aıyrylý qylmys bolyp tabylady. Kezinde men TV-nyń jertólesine túskende temir qalbyrda túbit bolyp shirip jatqan beınetaspalardy kórip, shoshydym. Temir qalbyrda shirise, sonda qaǵaz qoraptaǵy úntaspa qalaı aman tur? Sýyq jerde plenka synady, magnıttik qabaty shashylyp qalady. Magnıttik qabatta bizdiń qajetti dybystarymyz tur. Osy jaǵdaıǵa men qatty alańdaımyn.
– «Altyn qor» bóliminiń isin qorǵaıtyn arnaıy zań qabyldaý kerek dep júrsiz. Munda ne nársege basa nazar aýdarǵan jón?
– «Altyn qor» fonomaterıaldarynyń syrtqa kóshirilmeýi, satylmaýy jaıly zań shyǵarý qajet. Bul – jabyq arhıv. Óz kezinde sahna sańlaqtary, ádebıet tarlandary altyn qorǵa muralaryn saqtaýǵa, Qazaq radıosynan nasıhattaýǵa tegin ótkizgen. Bul fonomaterıaldardy avtorlardyń, sondaı-aq, muragerlerdiń ruqsatynsyz eshkim de paıdalanýǵa qaqysy joq. Tek Qazaq radıosynyń áýe tolqynynan ǵana nasıhattalýy qajet. Sol sebepten, baǵa jetpes fonomaterıaldar tistegenniń aýzynda, ustaǵannyń ýysynda ketpeýi kerek.
Áńgimelesken
Qarashash TOQSANBAI,
«Egemen Qazaqstan»
