قازاق راديوسىنىڭ داۋىستار مۋزەيى سانالاتىن «التىن قورىندا» قازىرگى ۋاقىتتا 111 مىڭنان استام شىعارما مەن ارنايى حابارلار بار. 2003 جىلدان بەرى ساندىق تاسىلمەن سD-فورماتقا وتۋدە. بۇگىندە 35 پايىزدان استامى ساندىق ۇلگىگە تۇسىرىلگەن. وتكەن جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ تۇپنۇسقا جاڭا ساندىق فورماتقا اۋىسۋدا. وسى ۋاقىتقا دەيىن تىڭ تاسىلمەن 13115 دانا فونوماتەريال كوشىرىلگەن. وسى جانە «التىن قوردىڭ» مۇنان دا باسقا تۇيتكىلدەرى تۋرالى بىزگە قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قازاق راديوسى «التىن قور» ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى التىن يمانباەۆا بايانداپ بەردى.
– التىن زەينەل-عابيقىزى، «التىن قوردا» نەگىزىنەن قاي جىلداردان بەرگى ءۇنتاسپالار ساقتاۋلى؟
– مۇندا 70 جىلدان بەرگى نەبىر داۋىستار بار. ارعىسىن ايتساق،
ۆ. لەنين مەن ن. كرۋپسكايانىڭ، جازۋشى م.گوركيدىڭ داۋىستارىنا دەيىن ساپالى ساقتالعان.
باتىر اعا-اپالارىمىز ب.مومىشۇلى، ر.قوشقارباەۆ، ح.دوسپانوۆانىڭ داۋىسى كەلەر ۇرپاققا تاپتىرمايتىن اسىل قازىنا دەۋ ابزال. قازاق ونەرىنە ەڭبەگى سىڭگەن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىستەرى ش.ايمانوۆ، ق.بايسەيىتوۆ، ق.جانداربەكوۆ، ش.جيەنقۇلوۆا، گ.عاليەۆا، ج.ەلەبەكوۆ، ع.قۇرمانعاليەۆ، ن.تىلەنديەۆ، ش.قالداياقوۆ، ا.توقپانوۆ، ت.يبراگيموۆا سياقتى ساحنا ساڭلاقتارى ءۇنتاسپانى قوسساڭىز، سايراي ءجونەلەدى. ال قازاق ادەبيەتىنىڭ تارلاندارى ت.جاروكوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇستافين، س.مۇقانوۆ، ءا.تاجىباەۆ، س.ءماۋلەنوۆ، ا.توقماعامبەتوۆ، ت.ءابدىراحمانوۆانىڭ ۇندەرى، ولاردىڭ ءوزدەرى جايلى سىرعا تولى دەرەكتى ءاڭگىمەلەرى باعا جەتپەس بايلىق سانالادى. تەاتر مايتالماندارى س.مايقانوۆا، س.قوجامقۇلوۆ، ءا.ومىرزاقوۆا، ب.ريموۆا، ا.جولىمبەتوۆ، ح.ەلەبەكوۆا، ى.نوعايباەۆ، ف.ءشارىپوۆا ويناعان سپەكتاكلدەر اسەرى ءوز الدىنا ءبولەك.
كەزىندە ونەر زەرتتەۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، بەلگىلى كۇيشى جارقىن شاكارىم 1925 جىلى فرانتسيادا ۇنتاسپاعا تۇسكەن امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ورىنداعان التى ءانىن ماسكەۋ ارحيۆىنەن «التىن قورىمىزعا» اكەلىپ تاپسىردى. ال ەڭ العاش ءوز ورىنداۋىنداعى اندەردى ۇنتاسپاعا جازىپ، فونوتەكاعا تۇسىرگەن كۇلاش بايسەيىتوۆا، ماناربەك ەرجانوۆ جانە عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ سىندى حالىق ارتىستەرى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن. شەتەلدىك جانە تمد ەلدەرىنىڭ فونوماتەريالدارىنان ل.زىكينا، گ.وتس، ل. ۋتەسوۆ، ر.بەيبۋتوۆ، پ. بيۋل-بيۋل وعلى، ۆ.وبودزينسكي، ا.گەرمان، ۆ.تولكۋنوۆا، ە.پەحا، ب.زاكيروۆ سىندى تاماشا انشىلەردىڭ اندەرىن كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ءبىر كەزدەرى ورىس مۋزىكا رەداكتسياسى بولعان كەزدە وسى انشىلەر كوپ ناسيحاتتالاتىن.
يتاليالىق وپەرا انشىلەرى ت.رۋفو، ت.سكيپا، ل.پاۆاروتتي، ە.كارۋزو، ر.لورەتتي، گرەك-امەريكا ءانشىسى م.كاللاس، سەرب ءانشىسى، يۋگوسلاۆيانىڭ حالىق ءارتىسى ر.كاراكلايچتىڭ داۋىستارى، سونىمەن قاتار، رەسەي حالىق ارتىستەرى ف.شالياپين، ا.ۋليانوۆ اندەرى، س.راحمانينوۆ، ا.رۋبەنشتەيننىڭ تۋىندىلارى تاۋسىلماس قازىنا ەمەس پە؟. شىركىن-اي، وسى ۇندەردى ءبىر اۋىق اۋە تولقىنىنان ناسيحاتتاپ تۇرساق، قانداي عانيبەتتى ءىس بولار ەدى.
– ادەتتە، قازاق راديوسىنىڭ قورىندا ادەبي، مۋزىكالىق جانە تاريحي ماعلۇماتقا تولى ارنايى حابارلار كوبىرەك ساقتالماي ما؟
– قازاق راديوسىنىڭ جانىنان اشىلعان سيمفونيالىق، ەسترادالىق، كامەرالىق وركەسترلەردىڭ ورىنداۋىنداعى شىعارمالار كۇنبە-كۇن قوردى بايىتتى. سونىمەن قاتار، راديونىڭ ءوز جانىنداعى س.ابۋسەيىتوۆ، ر.مۇساباەۆ، ز.قويشىباەۆا، گ.رازيەۆا، ۆ.قارمىسوۆا، ە.حاسانعاليەۆ، ن.ءنۇسىپجانوۆ، ل.كەسوگلۋ سىندى تاماشا انشىلەر ءار تاقىرىپتاعى ءاندەردى ءۇنتاسپاعا ءتۇسىرىپ، فونوتەكانى تولىقتىردى. جاقىندا كەسوگلۋ ءوزىنىڭ جەكە مۇراسىن قورعا اكەلىپ تاپسىردى.
– ەڭ العاش راديودا شىرقالعان ءاننىڭ اۆتورى كىم جانە ول قانداي ءان؟
– الماتىدا راديو 1931 جىلى اشىلىپ، قازاق راديوسىن سوندا العاش ايتباي حانگەلدين باسقارعان ەدى. ال راديونىڭ ەفيرىن ساكەن سەيفۋللين ءسوز سويلەپ اشقان. العاشقى ءانشىسى شاركۇل ءاشىروۆا ۇكىلى ىبىرايدىڭ «گاككۋ» ءانىن ورىنداعان. مۋزىكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بوريس ەرزاكوۆيچ اۋە تولقىنىنا تىكەلەي ءان سالعان انشىلەردى، كۇيشىلەردى ءوزى رەتتەپ وتىرعان. ايگىلى جەزتاڭداي ءانشى كۇلاش بايسەيىتوۆا ورىنداعان «گاككۋ» ءانى تۇڭعىش رەت ەلگە راديو ارقىلى تاراعانى بەلگىلى.
…مەن 1990 جىلى قازاق راديوسىنىڭ مۋزىكا رەداكتسياسىنا قىزمەتكە ورنالاسقان كەزدەردە مۋزىكالىق كونتسەرتتەر سان سالاعا بولىنەتىن. ءتىپتى، «التىن قورداعى» بارلىق ءۇنتاسپا اۋە تولقىنىنان بەرىلەتىن. قازاقستاندى الەم تانىعان قازىرگى شاقتا بار بايلىعىمىزدى اۋە تولقىنىنان جانرعا ءبولىپ ناسيحاتتاساق، قوردىڭ باعاسى ارتار ەدى. جابۋلى قازانعا اينالعان قوردان بۇگىندە ءۇنتاسپالار وتە سيرەك ناسيحاتتالادى. قازىرگى ەلدى جاۋىر قىلعان ارزانقول ەسترادادان باسقا حالىققا ۇسىنىپ جاتقانىمىز شامالى.
– قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىن» جانداندىرۋ ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا نە ىستەۋ كەرەك؟
– ول ءۇشىن وڭدەۋشى وپەراتورلاردى قابىلداپ، دىبىس دەڭگەيىن كوتەرۋگە ءتيىسپىز. قازاق راديوسىنىڭ باسقا راديودان ەرەكشەلىگى – بىزدە باعا جەتپەس قۇندى داۋىستار، اندەر مەن تىڭ شىعارمالار وتە كوپ. مۇنداعى ۇلتتىق وپەرالارىمىز بەن درامالىق سپەكتاكلدەر اۋە تولقىنىنان ۇزبەي بەرىلىپ تۇرسا، تىڭداۋشىعا تەڭدەسى جوق جان ازىعى ەمەس پە؟ باتىرلار جىرى، قيسسا-داستاندار، «ەردەن اتايدىڭ ەرتەگىلەرى» تىڭدالاتىن ۋاقىتتا ناسيحاتتالسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ەل ۇيىقتاعان شاقتا «التىن قوردان» اسىل مارجان اقتارىپ جاتقانىمىز – حالىققا جاسالعان قيانات.
– جەر بەتىندەگى مەملەكەتتەردىڭ ونەرى مەن ادەبيەتى، مۋزىكاسى ساقتالعان ءبولىمنىڭ قازىرگى تىنىس-تىرشىلىگى جايلى قىسقاشا ايتىپ بەرسەڭىز.
– مۇنداعى فونوماتەريالداردى ساندىق جۇيەگە ءتۇسىرۋدى ودان ءارى جالعاستىرۋدامىز. وسىعان قاراماستان كوپتەگەن شەشىلمەگەن تۇيتكىلدەر جوق ەمەس. مىسالى، بىرىنشىدەن، قورداعى فونوماتەريالدار ىلعالدىلىلىعى مەن تەمپەراتۋراسى ساقتالماعاندىقتان، كەۋىپ جاتىر. بولمەلەردىڭ تەمپەراتۋراسى بىرقالىپتى ەمەس. زاڭ بويىنشا +8 – +18 گرادۋستا، ىلعالدىلىعى 65 پايىزدا ساقتالۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، سورەلەر – اليۋمينيدەن، پلەنكا قوياتىن ورىن كارتوننان جاسالعان، بۇل تالاپقا ساي ەمەس. نەگىزى، فونوماتەريالداردىڭ ءبارى نەفەرروماگنيتتىك سورەلەر مەن شكافتاردا ساقتالۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، ءورت قاۋىپسىزدىگى ساقتالماعان. ءتورتىنشىدەن، فونوماتەريالداردى كوشىرەتىن تەحنيكانىڭ توزىعى جەتكەن، ەسكى.
ماگنيتوفوندار 1986 جىلعى. ودان كەيىنگى تەحنيكالار جاڭارتىلماعالى ون جىل.
– اتاپ ايتقاندا، قانداي تەحنيكالىق شارالار قولعا الىنۋى ءتيىس؟
– ءبىرىنشى – قورداعى فونوماتەريالداردىڭ ىلعالدىلىعىن، تەمپەراتۋراسىن ساقتاپ تۇراتىن تەحنيكالىق قۇرال كەرەك. ەكىنشىدەن، فونوماتەريالداردى ساقتايتىن نەفەرروماگنيتتىك سورەلەر مەن شكافتار قاجەت. ءۇشىنشى – ءورت سوندىرەتىن، ءورت تۇتانعان كەزدە سۋ بۇركەتىن تەحنيكا جوقتىڭ قاسى. ءتورتىنشى – جاڭا STM-610 ۆەنگر ماگنيتوفوندارى كەرەك. بەسىنشى – فونوماتەريالداردى كوشىرەتىن زاماناۋي تەحنيكالاردى جاڭارتۋ – ۋاقىت تالابى.
– وركەنيەتتى ەلدەردە بۇل ماسەلە قالاي شەشىلگەن؟
– ءبىر عانا ماسكەۋدى مىسالعا الساق، راديودا قورلار تولىقتاي تسيفرلىق جازباعا تۇسىرىلگەن. ونداعى ءۇنتاسپا ساقتايتىن عيماراتتا فونوماتەريالدار نەفەرروماگنيتتىك سورەلەردەگى ساندىقشالاردا ساقتالعان. سونىمەن قاتار، ىلعالدىلىعى مەن تەمپەراتۋراسىن رەتتەيتىن ارنايى اۆتوماتتالعان قۇرىلعىلار بار. سول ارقىلى قىزمەتكەرلەر ءبولمەگە قاجەتتى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتەدى. كىتاپحانالارداعى سياق-
تى اۆتوماتتاندىرىلعان باعىت ارقىلى ءۇنتاسپالار وزدىگىنەن جىلجىپ، قاجەت جەرگە جەتەدى. بۇل جەردەگى قىزمەتكەرلەردەي فونوماتەريالداردى بەلى قايى-
سىپ كوتەرىپ جۇرمەيدى ەكەن.
تەحنيكالىق ديرەكتسيانىڭ جۇمىستى جولعا قويماۋىنان ءبىر پلەنكانى 15-20 رەت ساندىق تاسىلگە ءتۇسىرىپ، ءبىر ءىستى سان رەت قايتالاپ وتىرعان جايىمىز بار.
– تەحنولوگيالىق تۇرعىدا قور ساقتاۋ تالاپتارى تولىق ورىندالىپ وتىرعان جوق پا؟
– توعىز مىڭعا جۋىق ماسكەۋ فونوماتەريالدارى تەلەارنانىڭ وت جاعىلمايتىن جەرتولەسىنە كوشىرىلدى. ءۇش ساندىق تاسىلگە تۇسىرەتىن وپەراتورىمىزدى تەحنيكالىق بولىمگە اۋىستىردى. قازاق راديوسىنىڭ عيماراتىنان تەلەارنانىڭ كابينەتتەرىندە وتىرعان وپەراتورلارعا فونوماتەريالدار تاسىلىپ بەرىلەدى. كوشىرىلگەن ساپالى فونوماتەريالدار تاعى دا جەرتولەگە قويىلۋدا.
«التىن قور» فونوماتەريالدارى 18 گرادۋستىق جىلىلىقتا ساقتالۋى كەرەك. قازىرگى جەرتولەنىڭ تەمپەراتۋراسى وعان مۇلدە سايكەس ەمەس. سىز ءارى سالقىن. تاعى بەرگەلى وتىرعان ءۇش بولمە دە فونوماتەريالداردى ساقتاۋعا جارامايدى. نەگىزى، قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورى» ءوز عيماراتىندا قالسا دەيمىز. عيماراتتى جالعا بەرىپ اقشا تاپقان جاقسى-اق، بىراق 70 جىل جيناعان بايلىعىمىزدان ايىرىلۋ قىلمىس بولىپ تابىلادى. كەزىندە مەن تۆ-نىڭ جەرتولەسىنە تۇسكەندە تەمىر قالبىردا ءتۇبىت بولىپ ءشىرىپ جاتقان بەينەتاسپالاردى كورىپ، شوشىدىم. تەمىر قالبىردا شىرىسە، سوندا قاعاز قوراپتاعى ءۇنتاسپا قالاي امان تۇر؟ سۋىق جەردە پلەنكا سىنادى، ماگنيتتىك قاباتى شاشىلىپ قالادى. ماگنيتتىك قاباتتا ءبىزدىڭ قاجەتتى دىبىستارىمىز تۇر. وسى جاعدايعا مەن قاتتى الاڭدايمىن.
– «التىن قور» ءبولىمىنىڭ ءىسىن قورعايتىن ارنايى زاڭ قابىلداۋ كەرەك دەپ ءجۇرسىز. مۇندا نە نارسەگە باسا نازار اۋدارعان ءجون؟
– «التىن قور» فونوماتەريالدارىنىڭ سىرتقا كوشىرىلمەۋى، ساتىلماۋى جايلى زاڭ شىعارۋ قاجەت. بۇل – جابىق ارحيۆ. ءوز كەزىندە ساحنا ساڭلاقتارى، ادەبيەت تارلاندارى التىن قورعا مۇرالارىن ساقتاۋعا، قازاق راديوسىنان ناسيحاتتاۋعا تەگىن وتكىزگەن. بۇل فونوماتەريالداردى اۆتورلاردىڭ، سونداي-اق، مۇراگەرلەردىڭ رۇقساتىنسىز ەشكىم دە پايدالانۋعا قاقىسى جوق. تەك قازاق راديوسىنىڭ اۋە تولقىنىنان عانا ناسيحاتتالۋى قاجەت. سول سەبەپتەن، باعا جەتپەس فونوماتەريالدار تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ ۋىسىندا كەتپەۋى كەرەك.
اڭگىمەلەسكەن
قاراشاش توقسانباي،
«ەگەمەن قازاقستان»
