Ctrategııalyq kommýnıkaııalar Agenttiginiń basshysy Nurken Halyqbergen Bilim mınıstrligindegi sheneýnikterdiń negizsiz ambıııalary qap-qarańǵy bilimsizdikke alyp keledi dep málimdeme jasady dep habarlaıdy «Adyrna» ulttyq portaly «Jeruıyq» aqparattyq portalyna silteme jasap.
Qazaqstannyń bilim salasynyń deńgeıi Kot-D’Ivýar, Kambodja, Irak, Lıvııa sııaqty elderdiń sál-aq aldynda turǵan kórinedi. «Qazaqstandyqtar barǵan saıyn elden tysqary jaqqa kóptep ketýde. Jastar shet eldiń oqý oryndaryn kóptep tańdap jatyr. Al bizdiń Bilim jáne ǵylym mınıstrligi bolsa, ózderiniń ádemi jazylǵan esepterinde reformany qatyryp jatyrmyz, básekede eshkimge des bermeımiz, Bolon proesin tabysty engizip jatyrmyz, t.t. bóskende aldaryna jan salmaıdy. Al is júzinde jaǵdaı múldem bólek»,-deıdi Nurken myrza.
Reformadan kóz ashpaǵan bilim salasy
Tek bilim salasynda ǵana emes, elimizdegi tutas barlyq sala reformadan kóz ashpaıtyny, barlyǵy qaǵaz júzindegi esepte ǵana «keremet» ekeni málim. Basshy qosshylar sheteldiń jylt etken dúnıesin bizge laıyq bolsyn, bolmasyn ákelip, kúshtep «japsyryp» álek. Sonyń saldarynan sońǵy on jyldyqta bilim, medıına, aýyl sharýashylyǵynda órleýden góri quldyraý proesi qarqyn alyp keledi. Joǵaryda sóz etken bilim salasyna qaıta oralsaq. Ótken shırek ǵasyrda bir ǵana Bilim jáne ǵylym mınıstrligin on úsh mınıstr basqarǵan. Mınıstrlik basshysy on úsh ret aýysqan! Eń soraqysy, ózimiz kýá bolǵanymyzdaı, ár kelgen jańa mınıstr «aıdy aspanǵa bir-aq» shyǵarǵysy kelip, tyrashtanatyny sonsha, túrli reformalardy júrgizýge jantalasty.
Ǵaryshty ıgerýdi «armandaǵan» mınıstr
Esimizge túsirip kóreıikshi, qaı bilim mınıstri qandaı isimen este qalypty. Táýelsizdik alǵan jyldarda bul mınıstrlikti Ǵalym Ábilseıitov, Vladımır Shkolnık, Qyrymbek Kósherbaev, Nuraly Bekturǵanov, Shámshá Berkimbaeva, Jaqsybek Qulekeev syndy azamattar basqarypty. Bul mınıstrler tusyndaǵy keleńsizdikterdi shetke ysyryp, sońǵy on shaqty jyldaǵy mınıstrlerdiń atqarǵan sharýalarynyń aýyz toltyryp aıtarlyq tustaryn eske túsirip kóreıik.
Birǵanym Áıtimova bilim salasyn 2004 — 2007 jyldarda basqarypty. Ne tyndyrdy? Áıtimovanyń tusynda jastardy shetelde oqytý týraly baǵdarlama iske qosyldy. Sonymen qatar «Qazaqstan Respýblıkasynda 2005-2007 jyldarǵa arnalǵan ǵaryshtyq qyzmetti damytý» memlekettik baǵdarlama jobasynyń sheńberinde Qazaqstannyń ǵaryshtyq salasyna arnalǵan kadrlardy daıarlaý jáne ǵaryshtyq monıtorıngtiń ulttyq júıesin qurýdy da» osy mınıstr qarastyrmaq bolyp, qolǵa alǵan kórinedi. On úsh jyldyń ishinde ǵaryshtyq qyzmetti damytý baǵyty boıynsha bilim alǵan stýdent pen maman týraly estip, bilgenderińiz bar ma? Bastapqyda osylaı qazaqtyń balasyn shetelde oqytamyz dep bastama kótergen mınıstr Áıtimovanyń bul jańalyǵy «Bolashaq» baǵdarlamasyna ulasypty. Bir ǵana «Bolashaqqa» sol 2005 jyly 2 mıllıardtan astam teńge bólingen. «Bolashaqpen» ketken stýdentterdiń basym bóliginiń shetelden qaıtpaı, qalyp ketetini de sol jyldar emes pe?! Dál osy jyldary bilim sapasyn saýatsyz oqýlyqpen baılanystyrǵan mınıstrlik 135 oqýlyqtyń 48-in qaıta jetildiripti. Osy tusta esińizge sap etken dúnıe áli kúnge oqýlyqtaǵy saýatsyzdyq máselesi boldy, solaı ma? Jyl saıyn aıtylatyn jattandy másele oqýlyqtaǵy saýatsyzdyq, sapasyzdyq. Nege? Oqýlyqtaǵy qatelikterdi túzetý qyrýar qarjy ekenin besiktegi bala da biledi. Bilim salasynda shubatylyp, rettelmeı kele jatqan oqýlyq máselesi sheshilmeıtin netken kúrdeli problema dersiz. Ókinishke qaraı, eger shyndap kirisse, sheshýge bolatyn problema bul. Tek, bul problemanyń sheshilmeýi áldekimder úshin óte tıimdi sııaqty. Sonymen, Birǵanym Áıtimovanyń tusynda ilip alarlyq dúnıeler osy ǵana eken. 2004 jyly 150 mlrd teńge qarjy bólingen bilim salasynyń tizginin qolǵa alǵan Áıtimovanyń aýyz toltyryp aıtarlyq jetistikterin eske túsirý qıyn-aq.
Injenerler daıyndaýdy «armandaǵan» mınıstr
Kelesi mınıstr Janseıit Túımebaev:«Eń bastysy ol orta mektep, sodan soń qazir aıtyp júrgen kásiptik bilim maman daıyndaýda sony damytamyz. Sebebi bizdiń bilikti mamandar, jumysshylar, ınjenerler qazir zaman talaby. Búkil dúnıe júzilik tájirıbeni engizemiz. Óıtkeni bizdiń óndiris oryndary, sheteldik kompanııalar, ulttyq kompanııalar halyqaralyq dárejede jumys istep jatyr. Soǵan laıyqty biz mamandar daıyndaýymyz kerek», depti mınıstr taǵyna alǵash otyrǵan kúni. Laıyqty mamandar daıarlandy ma? On úsh jylda mınıstr aıtqan mamandardyń daıyndalǵany sóz júzinde qalyp, is júzinde júzege asyrylmaǵan. Sol jyldary Qazaqstan boıynsha joǵarǵy oqý oryndarynyń 17 paıyzy jáne fılıaldardyń 58 paıyzy halyqaralyq bilim berý talaptaryna saı bolmaı, jabylypty.
Bir qyzyǵy, osy 2008 jyly Túımebaev nege ekeni belgisiz, oqýshylardyń test synaǵy toqtaıtynyn málimdepti. Alaıda shýy taýsylmaıtyn testileý áli kúnge ótýde. Túımebaevtyń tusynda da bala-baqshadaǵy oryn jetispeýshiligi, bilim sapasy degen problemalar qolǵa alynǵandaı bolypty. Ókinishke qaraı, kúni búginge deıin bul problemalar da sheshimin tapqan joq. 2007 jyly 131,5 mlrd al 2008 jyly - 627,3 mlrd, 2009 jyly 709,9 mlrd teńge bólingen bilim salasy Túımebaevtyń tusynda da túrlenip ketkeni shamaly.
Shetelge ketken ǵalymdardy qaıtarǵysy kelgen mınıstr
2010 jyly Bilim jáne ǵylym mınıstri bolyp Baqytjan Jumaǵulov taǵaıyndaldy. Mınıstr Jumaǵulovtyń el esinde qalarlyq atqarǵan sharýasy Nazarbaev ýnıversıtetin ashýmen tikeleı baılanysty. Sondaı-aq ol shetelge ketip qalǵan ǵalymdardy elge qaıtaram dep biraz áýrege túskeni de este. B.Jumaǵulov mınıstr bolyp turǵan shaqta eldegi ǵalymdarymyz Nazarbaevqa «Ǵasyr ǵulamasy» ataǵyn berdi. Qazaqstan mektepterinde ıslam dini jaıly túsinik beretin fakýltatıvtik kýrs engizýdi usynǵan da mınıstr Jumaǵulov edi. Al eń basty Jumaǵulovtyń esteligi 2013 jyldan bastap barlyq mektepterde aǵylshyn tilin birinshi synyptan bastap oqytý júıesi engizildi. Bul mınıstrdiń jańalyǵynyń arqasynda máńgúrt urpaqtyń sany kóbeıe túskenin búginde kózimiz kórýde. Óz ana tilin tolyq meńgermegen alty jasar balaǵa aǵylshyn tilin de oqytý «artyq qylamyn dep, tyrtyq qylamynnyń» kerin keltirgen joq pa? Osylaısha qazaq tiliniń mártebesi keri sheginip, búginge deıin Qazaqstanda til máselesi sheshilmegen kúıi qaldy. Shetelge ketken júzdegen ǵalymdardy qaıtarý mınıstr Jumaǵulovqa oryndalmaǵan arman kúıinde qaldy. Kerisinshe, osy kezeńnen bastap Qazaqstannan shetelge kóshýge bel býǵan oqymysty, ǵalymdardyń sany arta túspese, kemimedi. Jumaǵulov basqarǵan 2010 jyly oqýlyq satyp alý úshin ǵana 5 mlrd 941 mıllıon teńge bólinipti. 2011 jyly bul salaǵa 50,6 mlrd teńge bólý josparlanǵan. Al 2012 jyly 1,2 trln. teńge bólingen bilim salasyndaǵy sol kezdegi qordalanǵan problemalar búginge deıin sheshimin tapty ma?
Úsh tilde sóıletýdi armandaǵan mınıstr
Bilim salasyn úsh jyl basqarǵan Aslan Sárinjipov aldyńǵy mınıstrdi «basyp ozǵany» sonsha, mektepterde birinshi synyptan bastap úsh tilde oqytýdy jáne 2020 jyly Qazaqstandaǵy mektepterde ınformatıka, fızıka, hımııa, bıologııa pánderi aǵylshyn tilinde oqytyla bastaıtynyn aıtty. Jańylyspasaq, bıyl Sárinjipov aıtqan 2020 jyl. Qaı balamyz úsh tilde saırap, qaı oqýshy ınformatıka, fızıka, hımııa, bıologııa pánderin aǵylshyn tilinde oqyp jatyr? Bul mınıstr de sol baıaǵy oqýlyq sapasyn másele etip kóterýden árige aspapty. Munan basqa Sárinjipovtiń atqarǵan sharýalarynyń salmaqtysyn tappadyq. 2015-2017 jyldarǵa 1,7 trln teńge bólý qarastyrylǵan bilim salasynan kóp uzamaı mınıstr Sárinjipov ketip, ornyna osy salany ulardaı shýlatyp basqarýǵa Erlan Saǵadıev kelip jaıǵasty.
Armandary óte kóp bolǵan mınıstr
Qazaq Bilim jáne ǵylym mınıstrligi men elimizdegi muǵalimnen, oqýshyǵa deıin uzaq jyldar esinde ustaıtyn bir mınıstr bolsa, ol Erlan Saǵadıev shyǵar, sirá. Á degennen offshorlyq esep shottan ózimen attas adamnyń aty- jóni shyqqan bul mınıstr bıznesten memlekettik qyzmetke kelgen «erekshe adamnyń» biri edi. Sárinjipov salǵan «sara joldyń» qandaı jol ekenin Saǵadıevtiń tusynda bildik. Bárin aǵylshyn tilinde saıratamyn degen Sárinjipov sol tildi oqytatyn adamnyń joǵyn eskermepti. Mınıstr Saǵadıev kelip aǵylshyn tilin oqytatyn otyz myńǵa jýyq mamannyń jetispeıtinin málimdedi. Osylaısha aǵylshyn tiline suraý salyp, sharq uryp izdeýge kirisken Saǵadıev muǵalimderdi mektepke emes, oqýǵa jiberip bastady. Osy mınıstrdiń tusynda muǵalimder bala oqytqannan góri, ózderi aılap kýrstarda júrgeni este. Aǵylshyn tilin oqytý kýrsy, jańartylǵan bilim berý kýrsy, «Órleý» t.b túrli kýrstar Saǵadıevtiń tusynda órken jaıdy. Odan ne ózgerdi? Elimizdegi bilim sapasy keremet deńgeıge kóterildi me? Álde muǵalimder aǵylshynsha saırap ketti me? Árıne, bul mınıstrdiń tusynda da bıýdjetten bilim salasyna mıllıardtar bólindi. Bólingende, qandaı! 2016-2019 jyldarǵa arnap - 484,8 mln tenge. Al 2019 jyly 580,4 mln teńge qosymsha qarastyrylǵan.
Saǵadıevtiń tusynda latyn álipbıine kóshý týraly bastama jıi kóterilgeni de málim. Latyn álipbıin mektep bilim baǵdarlamasyna engizýdiń Saǵadıev 2017 jyldyń sońyna deıin retteletinin aıtty. Odan beri úsh jyl ótti. Latyn álipbıi áli kúnge deıin tek sóz júzindegi sharýaǵa aınaldy. Oqýshylarǵa beriletin úı tapsyrmasyn azaıtý, robot jasaýdy oqytý, qazaq tilin jańasha ádispen oqytý syndy mınıstrdiń ózi túsinetin, bylaıǵy jurtqa túsiniksiz dúnıelerge «oryndalady» dep mór basyldy. Mór basylǵan kúıi qaldy. «Robot emes, aınalaıyn-aý, balaǵa sapaly bilim berýdi qolǵa alsynshy» degen jurttyń shýy Saǵadıevti sastyrmady. Bilim mınıstrligi tarıhynda ornyn oıyp alǵysy keldi me, mınıstr Saǵadıev elektrondy kúndelikti iske qosty. Óziniń qyzmettik tájirıbesinde qazaqstandyq muǵalimder Saǵadıevtiń tusyndaǵydaı qaǵazǵa «kómilmegen» shyǵar, sirá. Elektrondy kúndelikti bir toltyrady, artynan qaǵaz kúndelik pen jýrnal toltyrady. Munan basqa el mektepterindegi qaǵazbastylyq keńirdekke jeterdeı kóbeıdi. Saǵadıevtiń tusynda qaǵazbastylyqtan ábden mezi bolǵan, qajyǵan ustazdar shydamynyń shegi jetti. Kóshe sypyrýdan, bitpeıtin qaǵazdan, kúshtep gazetke jazdyrtýdan, ózine mindettelmegen basqa jumystarǵa jegilýden yǵyry men yzasy qatar shyqqan muǵalimder birtindep narazylyq tanytyp, bas kótere bastady. «Bir jamannyń jaqsysy bar» degendeı, Saǵadıevtiń qısynǵa kelmeıtin reformalary men tapsyrmalary osylaısha muǵalimderdiń oıanýyna, quqyǵyn talap etýine túrtki boldy.
Desek te, áli kúnge deıin muǵalimderge qatysty, bilim sapasy men qatege toly oqýlyqqa qatysty problemalar túbegeıli sheshilmedi. Bıýdjettiń mıllıardtaǵan qarjysy aınalyp jatqan Bilim jáne ǵylym mınıstrliginde biz sóz etken problemalar sheshiledi dep tek úmittenýden árige asa almaısyz. Senim joq. Óıtkeni senim artý múmkin emes. Joǵaryda tizbektep toqtalǵan mınıstrdiń eń bolmasa bireýi «men osyndaı reformam úshin bıýdjetten pálen mıllıard bóldirip edim. Bul reforma mynadaı sebepke baılanysty júzege asyrylmady. Sondyqtan el qazynasynan alynǵan aqsha keri qaıtarylady» degeni esińizde bar ma? Joq. Mine, sondyqtan da siz ben bizdiń salyqqa tólegen aqshamyz osylaısha suraýy joq aqshadaı jelge ushyp jatyr. Halyq óz aqshasyna suraý salmaıynsha, ol aqshanyń jelge ushqany ushqan. Jelge tek aqshamyz ǵana emes, el erteńi sanalatyn balamyzdyń bilim deńgeıi de qosylyp ushyp jatqany óte ókinishti.
Merýert HÝSAINOVA,
«Adyrna» ulttyq portaly.
Fotolar ashyq derekkózden alyndy.
