Cتراتەگيالىق كوممۋنيكاتسيالار اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى نۇركەن حالىقبەرگەن ءبىلىم مينيسترلىگىندەگى شەنەۋنىكتەردىڭ نەگىزسىز امبيتسيالارى قاپ-قاراڭعى بىلىمسىزدىككە الىپ كەلەدى دەپ مالىمدەمە جاسادى دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى «جەرۇيىق» اقپاراتتىق پورتالىنا سىلتەمە جاساپ.
قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ دەڭگەيى كوت-د’يۆۋار، كامبودجا، يراك، ليۆيا سياقتى ەلدەردىڭ ءسال-اق الدىندا تۇرعان كورىنەدى. «قازاقستاندىقتار بارعان سايىن ەلدەن تىسقارى جاققا كوپتەپ كەتۋدە. جاستار شەت ەلدىڭ وقۋ ورىندارىن كوپتەپ تاڭداپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بولسا، وزدەرىنىڭ ادەمى جازىلعان ەسەپتەرىندە رەفورمانى قاتىرىپ جاتىرمىز، باسەكەدە ەشكىمگە دەس بەرمەيمىز، بولون پروتسەسىن تابىستى ەنگىزىپ جاتىرمىز، ت.ت. بوسكەندە الدارىنا جان سالمايدى. ال ءىس جۇزىندە جاعداي مۇلدەم بولەك»،-دەيدى نۇركەن مىرزا.
رەفورمادان كوز اشپاعان ءبىلىم سالاسى
تەك ءبىلىم سالاسىندا عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى تۇتاس بارلىق سالا رەفورمادان كوز اشپايتىنى، بارلىعى قاعاز جۇزىندەگى ەسەپتە عانا «كەرەمەت» ەكەنى ءمالىم. باسشى قوسشىلار شەتەلدىڭ جىلت ەتكەن دۇنيەسىن بىزگە لايىق بولسىن، بولماسىن اكەلىپ، كۇشتەپ «جاپسىرىپ» الەك. سونىڭ سالدارىنان سوڭعى ون جىلدىقتا ءبىلىم، مەديتسينا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ورلەۋدەن گورى قۇلدىراۋ پروتسەسى قارقىن الىپ كەلەدى. جوعارىدا ءسوز ەتكەن ءبىلىم سالاسىنا قايتا ورالساق. وتكەن شيرەك عاسىردا ءبىر عانا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىن ون ءۇش مينيستر باسقارعان. مينيسترلىك باسشىسى ون ءۇش رەت اۋىسقان! ەڭ سوراقىسى، ءوزىمىز كۋا بولعانىمىزداي، ءار كەلگەن جاڭا مينيستر «ايدى اسپانعا ءبىر-اق» شىعارعىسى كەلىپ، تىراشتاناتىنى سونشا، ءتۇرلى رەفورمالاردى جۇرگىزۋگە جانتالاستى.
عارىشتى يگەرۋدى «ارمانداعان» مينيستر
ەسىمىزگە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى، قاي ءبىلىم ءمينيسترى قانداي ىسىمەن ەستە قالىپتى. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردا بۇل مينيسترلىكتى عالىم ابىلسەيىتوۆ، ۆلاديمير شكولنيك، قىرىمبەك كوشەرباەۆ، نۇرالى بەكتۇرعانوۆ، ءشامشا بەركىمباەۆا، جاقسىبەك قۇلەكەەۆ سىندى ازاماتتار باسقارىپتى. بۇل مينيسترلەر تۇسىنداعى كەلەڭسىزدىكتەردى شەتكە ىسىرىپ، سوڭعى ون شاقتى جىلداعى مينيسترلەردىڭ اتقارعان شارۋالارىنىڭ اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق تۇستارىن ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىك.
بىرعانىم ءايتىموۆا ءبىلىم سالاسىن 2004 — 2007 جىلداردا باسقارىپتى. نە تىندىردى؟ ءايتىموۆانىڭ تۇسىندا جاستاردى شەتەلدە وقىتۋ تۋرالى باعدارلاما ىسكە قوسىلدى. سونىمەن قاتار «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 2005-2007 جىلدارعا ارنالعان عارىشتىق قىزمەتتى دامىتۋ» مەملەكەتتىك باعدارلاما جوباسىنىڭ شەڭبەرىندە قازاقستاننىڭ عارىشتىق سالاسىنا ارنالعان كادرلاردى دايارلاۋ جانە عارىشتىق مونيتورينگتىڭ ۇلتتىق جۇيەسىن قۇرۋدى دا» وسى مينيستر قاراستىرماق بولىپ، قولعا العان كورىنەدى. ون ءۇش جىلدىڭ ىشىندە عارىشتىق قىزمەتتى دامىتۋ باعىتى بويىنشا ءبىلىم العان ستۋدەنت پەن مامان تۋرالى ەستىپ، بىلگەندەرىڭىز بار ما؟ باستاپقىدا وسىلاي قازاقتىڭ بالاسىن شەتەلدە وقىتامىز دەپ باستاما كوتەرگەن مينيستر ءايتىموۆانىڭ بۇل جاڭالىعى «بولاشاق» باعدارلاماسىنا ۇلاسىپتى. ءبىر عانا «بولاشاققا» سول 2005 جىلى 2 ميللياردتان استام تەڭگە بولىنگەن. «بولاشاقپەن» كەتكەن ستۋدەنتتەردىڭ باسىم بولىگىنىڭ شەتەلدەن قايتپاي، قالىپ كەتەتىنى دە سول جىلدار ەمەس پە؟! ءدال وسى جىلدارى ءبىلىم ساپاسىن ساۋاتسىز وقۋلىقپەن بايلانىستىرعان مينيسترلىك 135 وقۋلىقتىڭ 48-ءىن قايتا جەتىلدىرىپتى. وسى تۇستا ەسىڭىزگە ساپ ەتكەن دۇنيە ءالى كۇنگە وقۋلىقتاعى ساۋاتسىزدىق ماسەلەسى بولدى، سولاي ما؟ جىل سايىن ايتىلاتىن جاتتاندى ماسەلە وقۋلىقتاعى ساۋاتسىزدىق، ساپاسىزدىق. نەگە؟ وقۋلىقتاعى قاتەلىكتەردى تۇزەتۋ قىرۋار قارجى ەكەنىن بەسىكتەگى بالا دا بىلەدى. ءبىلىم سالاسىندا شۇباتىلىپ، رەتتەلمەي كەلە جاتقان وقۋلىق ماسەلەسى شەشىلمەيتىن نەتكەن كۇردەلى پروبلەما دەرسىز. وكىنىشكە قاراي، ەگەر شىنداپ كىرىسسە، شەشۋگە بولاتىن پروبلەما بۇل. تەك، بۇل پروبلەمانىڭ شەشىلمەۋى الدەكىمدەر ءۇشىن وتە ءتيىمدى سياقتى. سونىمەن، بىرعانىم ءايتىموۆانىڭ تۇسىندا ءىلىپ الارلىق دۇنيەلەر وسى عانا ەكەن. 2004 جىلى 150 ملرد تەڭگە قارجى بولىنگەن ءبىلىم سالاسىنىڭ تىزگىنىن قولعا العان ءايتىموۆانىڭ اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق جەتىستىكتەرىن ەسكە ءتۇسىرۋ قيىن-اق.
ينجەنەرلەر دايىنداۋدى «ارمانداعان» مينيستر
كەلەسى مينيستر جانسەيىت تۇيمەباەۆ:«ەڭ باستىسى ول ورتا مەكتەپ، سودان سوڭ قازىر ايتىپ جۇرگەن كاسىپتىك ءبىلىم مامان دايىنداۋدا سونى دامىتامىز. سەبەبى ءبىزدىڭ بىلىكتى ماماندار، جۇمىسشىلار، ينجەنەرلەر قازىر زامان تالابى. بۇكىل دۇنيە جۇزىلىك تاجىريبەنى ەنگىزەمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ ءوندىرىس ورىندارى، شەتەلدىك كومپانيالار، ۇلتتىق كومپانيالار حالىقارالىق دارەجەدە جۇمىس ىستەپ جاتىر. سوعان لايىقتى ءبىز ماماندار دايىنداۋىمىز كەرەك»، دەپتى مينيستر تاعىنا العاش وتىرعان كۇنى. لايىقتى ماماندار دايارلاندى ما؟ ون ءۇش جىلدا مينيستر ايتقان مامانداردىڭ دايىندالعانى ءسوز جۇزىندە قالىپ، ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلماعان. سول جىلدارى قازاقستان بويىنشا جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ 17 پايىزى جانە فيليالداردىڭ 58 پايىزى حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ تالاپتارىنا ساي بولماي، جابىلىپتى.
ءبىر قىزىعى، وسى 2008 جىلى تۇيمەباەۆ نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وقۋشىلاردىڭ تەست سىناعى توقتايتىنىن مالىمدەپتى. الايدا شۋى تاۋسىلمايتىن تەستىلەۋ ءالى كۇنگە وتۋدە. تۇيمەباەۆتىڭ تۇسىندا دا بالا-باقشاداعى ورىن جەتىسپەۋشىلىگى، ءبىلىم ساپاسى دەگەن پروبلەمالار قولعا الىنعانداي بولىپتى. وكىنىشكە قاراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل پروبلەمالار دا شەشىمىن تاپقان جوق. 2007 جىلى 131,5 ملرد ال 2008 جىلى - 627,3 ملرد، 2009 جىلى 709,9 ملرد تەڭگە بولىنگەن ءبىلىم سالاسى تۇيمەباەۆتىڭ تۇسىندا دا تۇرلەنىپ كەتكەنى شامالى.
شەتەلگە كەتكەن عالىمداردى قايتارعىسى كەلگەن مينيستر
2010 جىلى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى بولىپ باقىتجان جۇماعۇلوۆ تاعايىندالدى. مينيستر جۇماعۇلوۆتىڭ ەل ەسىندە قالارلىق اتقارعان شارۋاسى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىن اشۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. سونداي-اق ول شەتەلگە كەتىپ قالعان عالىمداردى ەلگە قايتارام دەپ ءبىراز اۋرەگە تۇسكەنى دە ەستە. ب.جۇماعۇلوۆ مينيستر بولىپ تۇرعان شاقتا ەلدەگى عالىمدارىمىز نازارباەۆقا «عاسىر عۇلاماسى» اتاعىن بەردى. قازاقستان مەكتەپتەرىندە يسلام ءدىنى جايلى تۇسىنىك بەرەتىن فاكۋلتاتيۆتىك كۋرس ەنگىزۋدى ۇسىنعان دا مينيستر جۇماعۇلوۆ ەدى. ال ەڭ باستى جۇماعۇلوۆتىڭ ەستەلىگى 2013 جىلدان باستاپ بارلىق مەكتەپتەردە اعىلشىن ءتىلىن ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. بۇل ءمينيستردىڭ جاڭالىعىنىڭ ارقاسىندا ماڭگۇرت ۇرپاقتىڭ سانى كوبەيە تۇسكەنىن بۇگىندە كوزىمىز كورۋدە. ءوز انا ءتىلىن تولىق مەڭگەرمەگەن التى جاسار بالاعا اعىلشىن ءتىلىن دە وقىتۋ «ارتىق قىلامىن دەپ، تىرتىق قىلامىننىڭ» كەرىن كەلتىرگەن جوق پا؟ وسىلايشا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى كەرى شەگىنىپ، بۇگىنگە دەيىن قازاقستاندا ءتىل ماسەلەسى شەشىلمەگەن كۇيى قالدى. شەتەلگە كەتكەن جۇزدەگەن عالىمداردى قايتارۋ مينيستر جۇماعۇلوۆقا ورىندالماعان ارمان كۇيىندە قالدى. كەرىسىنشە، وسى كەزەڭنەن باستاپ قازاقستاننان شەتەلگە كوشۋگە بەل بۋعان وقىمىستى، عالىمداردىڭ سانى ارتا تۇسپەسە، كەمىمەدى. جۇماعۇلوۆ باسقارعان 2010 جىلى وقۋلىق ساتىپ الۋ ءۇشىن عانا 5 ملرد 941 ميلليون تەڭگە ءبولىنىپتى. 2011 جىلى بۇل سالاعا 50,6 ملرد تەڭگە ءبولۋ جوسپارلانعان. ال 2012 جىلى 1,2 ترلن. تەڭگە بولىنگەن ءبىلىم سالاسىنداعى سول كەزدەگى قوردالانعان پروبلەمالار بۇگىنگە دەيىن شەشىمىن تاپتى ما؟
ءۇش تىلدە سويلەتۋدى ارمانداعان مينيستر
ءبىلىم سالاسىن ءۇش جىل باسقارعان اسلان ءسارىنجىپوۆ الدىڭعى ءمينيستردى «باسىپ وزعانى» سونشا، مەكتەپتەردە ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ ءۇش تىلدە وقىتۋدى جانە 2020 جىلى قازاقستانداعى مەكتەپتەردە ينفورماتيكا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا پاندەرى اعىلشىن تىلىندە وقىتىلا باستايتىنىن ايتتى. جاڭىلىسپاساق، بيىل ءسارىنجىپوۆ ايتقان 2020 جىل. قاي بالامىز ءۇش تىلدە سايراپ، قاي وقۋشى ينفورماتيكا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وقىپ جاتىر؟ بۇل مينيستر دە سول باياعى وقۋلىق ساپاسىن ماسەلە ەتىپ كوتەرۋدەن ارىگە اسپاپتى. مۇنان باسقا ءسارىنجىپوۆتىڭ اتقارعان شارۋالارىنىڭ سالماقتىسىن تاپپادىق. 2015-2017 جىلدارعا 1,7 ترلن تەڭگە ءبولۋ قاراستىرىلعان ءبىلىم سالاسىنان كوپ ۇزاماي مينيستر ءسارىنجىپوۆ كەتىپ، ورنىنا وسى سالانى ۇلارداي شۋلاتىپ باسقارۋعا ەرلان ساعاديەۆ كەلىپ جايعاستى.
ارماندارى وتە كوپ بولعان مينيستر
قازاق ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن ەلىمىزدەگى مۇعالىمنەن، وقۋشىعا دەيىن ۇزاق جىلدار ەسىندە ۇستايتىن ءبىر مينيستر بولسا، ول ەرلان ساعاديەۆ شىعار، ءسىرا. ءا دەگەننەن وففشورلىق ەسەپ شوتتان وزىمەن اتتاس ادامنىڭ اتى- ءجونى شىققان بۇل مينيستر بيزنەستەن مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەلگەن «ەرەكشە ادامنىڭ» ءبىرى ەدى. ءسارىنجىپوۆ سالعان «سارا جولدىڭ» قانداي جول ەكەنىن ساعاديەۆتىڭ تۇسىندا بىلدىك. ءبارىن اعىلشىن تىلىندە سايراتامىن دەگەن ءسارىنجىپوۆ سول ءتىلدى وقىتاتىن ادامنىڭ جوعىن ەسكەرمەپتى. مينيستر ساعاديەۆ كەلىپ اعىلشىن ءتىلىن وقىتاتىن وتىز مىڭعا جۋىق ماماننىڭ جەتىسپەيتىنىن مالىمدەدى. وسىلايشا اعىلشىن تىلىنە سۇراۋ سالىپ، شارق ۇرىپ ىزدەۋگە كىرىسكەن ساعاديەۆ مۇعالىمدەردى مەكتەپكە ەمەس، وقۋعا جىبەرىپ باستادى. وسى ءمينيستردىڭ تۇسىندا مۇعالىمدەر بالا وقىتقاننان گورى، وزدەرى ايلاپ كۋرستاردا جۇرگەنى ەستە. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ كۋرسى، جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ كۋرسى، «ورلەۋ» ت.ب ءتۇرلى كۋرستار ساعاديەۆتىڭ تۇسىندا وركەن جايدى. ودان نە وزگەردى؟ ەلىمىزدەگى ءبىلىم ساپاسى كەرەمەت دەڭگەيگە كوتەرىلدى مە؟ الدە مۇعالىمدەر اعىلشىنشا سايراپ كەتتى مە؟ ارينە، بۇل ءمينيستردىڭ تۇسىندا دا بيۋدجەتتەن ءبىلىم سالاسىنا ميللياردتار ءبولىندى. بولىنگەندە، قانداي! 2016-2019 جىلدارعا ارناپ - 484,8 ملن تەنگە. ال 2019 جىلى 580,4 ملن تەڭگە قوسىمشا قاراستىرىلعان.
ساعاديەۆتىڭ تۇسىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى باستاما ءجيى كوتەرىلگەنى دە ءمالىم. لاتىن ءالىپبيىن مەكتەپ ءبىلىم باعدارلاماسىنا ەنگىزۋدىڭ ساعاديەۆ 2017 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن رەتتەلەتىنىن ايتتى. ودان بەرى ءۇش جىل ءوتتى. لاتىن ءالىپبيى ءالى كۇنگە دەيىن تەك ءسوز جۇزىندەگى شارۋاعا اينالدى. وقۋشىلارعا بەرىلەتىن ءۇي تاپسىرماسىن ازايتۋ، روبوت جاساۋدى وقىتۋ، قازاق ءتىلىن جاڭاشا ادىسپەن وقىتۋ سىندى ءمينيستردىڭ ءوزى تۇسىنەتىن، بىلايعى جۇرتقا تۇسىنىكسىز دۇنيەلەرگە «ورىندالادى» دەپ ءمور باسىلدى. ءمور باسىلعان كۇيى قالدى. «روبوت ەمەس، اينالايىن-اۋ، بالاعا ساپالى ءبىلىم بەرۋدى قولعا السىنشى» دەگەن جۇرتتىڭ شۋى ساعاديەۆتى ساستىرمادى. ءبىلىم مينيسترلىگى تاريحىندا ورنىن ويىپ العىسى كەلدى مە، مينيستر ساعاديەۆ ەلەكتروندى كۇندەلىكتى ىسكە قوستى. ءوزىنىڭ قىزمەتتىك تاجىريبەسىندە قازاقستاندىق مۇعالىمدەر ساعاديەۆتىڭ تۇسىنداعىداي قاعازعا «كومىلمەگەن» شىعار، ءسىرا. ەلەكتروندى كۇندەلىكتى ءبىر تولتىرادى، ارتىنان قاعاز كۇندەلىك پەن جۋرنال تولتىرادى. مۇنان باسقا ەل مەكتەپتەرىندەگى قاعازباستىلىق كەڭىردەككە جەتەردەي كوبەيدى. ساعاديەۆتىڭ تۇسىندا قاعازباستىلىقتان ابدەن مەزى بولعان، قاجىعان ۇستازدار شىدامىنىڭ شەگى جەتتى. كوشە سىپىرۋدان، بىتپەيتىن قاعازدان، كۇشتەپ گازەتكە جازدىرتۋدان، وزىنە مىندەتتەلمەگەن باسقا جۇمىستارعا جەگىلۋدەن ىعىرى مەن ىزاسى قاتار شىققان مۇعالىمدەر بىرتىندەپ نارازىلىق تانىتىپ، باس كوتەرە باستادى. «ءبىر جاماننىڭ جاقسىسى بار» دەگەندەي، ساعاديەۆتىڭ قيسىنعا كەلمەيتىن رەفورمالارى مەن تاپسىرمالارى وسىلايشا مۇعالىمدەردىڭ ويانۋىنا، قۇقىعىن تالاپ ەتۋىنە تۇرتكى بولدى.
دەسەك تە، ءالى كۇنگە دەيىن مۇعالىمدەرگە قاتىستى، ءبىلىم ساپاسى مەن قاتەگە تولى وقۋلىققا قاتىستى پروبلەمالار تۇبەگەيلى شەشىلمەدى. بيۋدجەتتىڭ ميللياردتاعان قارجىسى اينالىپ جاتقان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە ءبىز ءسوز ەتكەن پروبلەمالار شەشىلەدى دەپ تەك ۇمىتتەنۋدەن ارىگە اسا المايسىز. سەنىم جوق. ويتكەنى سەنىم ارتۋ مۇمكىن ەمەس. جوعارىدا تىزبەكتەپ توقتالعان ءمينيستردىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋى «مەن وسىنداي رەفورمام ءۇشىن بيۋدجەتتەن پالەن ميلليارد ءبولدىرىپ ەدىم. بۇل رەفورما مىناداي سەبەپكە بايلانىستى جۇزەگە اسىرىلمادى. سوندىقتان ەل قازىناسىنان الىنعان اقشا كەرى قايتارىلادى» دەگەنى ەسىڭىزدە بار ما؟ جوق. مىنە، سوندىقتان دا ءسىز بەن ءبىزدىڭ سالىققا تولەگەن اقشامىز وسىلايشا سۇراۋى جوق اقشاداي جەلگە ۇشىپ جاتىر. حالىق ءوز اقشاسىنا سۇراۋ سالمايىنشا، ول اقشانىڭ جەلگە ۇشقانى ۇشقان. جەلگە تەك اقشامىز عانا ەمەس، ەل ەرتەڭى سانالاتىن بالامىزدىڭ ءبىلىم دەڭگەيى دە قوسىلىپ ۇشىپ جاتقانى وتە وكىنىشتى.
مەرۋەرت حۋساينوۆا،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
فوتولار اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
