Úsh patshalyqpen bir mezgilde qatar soǵysqan, úsheýimen de jaraly kókjaldaı arpalysqan ulttyq kúrestiń naǵyz halyqtyq maıdany – Janqoja batyr Nurmuhameduly uıymdastyrǵan soǵystar Reseı ımperııasy Qazaqııadaǵy handyq basqarýdy joıyp, ózderiniń ákimshilik bıligin ornatqan tusta, osy iske qarsylyq kórsetýshiler boldy. Mysaly, 1789 jyly Syrym batyr Datuly bastaǵan ult-azattyq kóterilis 17 jylǵa sozyldy. Odan keıin 1836-37 jyldardaǵy Isataı-Mahambet kóterilisi, 1837-1847 jyldary óris alǵan Kenesary bastaǵan qozǵalys, 1856-1857 jyldary Janqoja batyr, 1855-1858 jyldary Eset Kótibaruly bastaǵan kóterilister, eń sońǵysy, 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalysty bárimiz bilemiz. Osy atalǵan kóterilisterdiń ishinde úsh patshalyqpen bir mezgilde qatar soǵysqan, úsheýimen de jaraly kókjaldaı arpalysqan ulttyq kúrestiń naǵyz halyqtyq maıdany – Janqoja batyr Nurmuhamedulynyń áskerı qaıratkerliginiń arqasynda uıymdastyrylǵan soǵystar. Janqoja batyr týraly «Qazaqstan» ulttyq enıklopedııasynda «Janqoja Nurmuhameduly (1795-1859) – qazaqtyń dańqty batyry, qolbasshy. Syr boıy qazaqtarynyń úsh patshalyqtyń ezgisine, otarlaý saıasatyna qarsy ult-azattyq kúresterdiń basshysy» dep jazylǵan. «Bylaı barsań, Qoqan bar...» Syr boıy men Aral teńiziniń shyǵys jaǵalaýyn qonystanǵan qazaqtarǵa óz ústemdigin júrgize bastaǵan Hıýa, Qoqan handyqtary óktemdigi HIH ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde qatty tıdi. Malyn baǵyp, tútinin túzý ushyryp otyrǵan beıqam elge jasaǵan qysym shekten shyqty: mal barymtalanyp, jan talaýǵa tústi. Qoqan bekteriniń esirgeni sonsha, ózderi zań jasap, jergilikti jerde ákimshilik quryp, beıbit elge oıyna kelgenin jasap baqty. Mundaı ádiletsizdikterdi kórip japa shekken qazaqtar 17 jasynda Kishi júz quramyndaǵy álimuly taıpasynyń jergilikti rýlary saılap alǵan Qylyshbaı hannyń Hıýa bekinisine jasaǵan joryǵy kezinde jasaqqa eleýsiz erip baryp, eshkimge des bermeı turǵan qaraqalpaq batyry Tyqyny jekpe-jekte óltirip aımaqqa aty shyqqan Janqojanyń tóńiregine toptasa bastaıdy. Janqojanyń ádildigi sonda, atalǵan joryqta ádiletsizdigi úshin Qylyshbaı hanǵa da qol jumsaıdy. Bul kezderde Janqoja aýyly jaz Qaraqumdy jaılap, qys Yrǵyzdy qystaǵan. Enıklopedııada keltirilgen derekterde «Qoqan handyǵynyń Sozaq bekinisine ornalasqan ákimderiniń jergilikti halyqqa salynatyn alym-salyqtan tys kórsetken zorlyqtary qazaqtardyń bas biriktirip, bul qamalǵa shabýyl jasaýyna sebepker boldy. I.V. Anıchkovtyń málimeti boıynsha, Qoqan ákimi Dáýren Sozaq qalasynyń bekteri Otynshy, Cýshymen birigip Sarman bıdi óltiredi. Sozaqta turatyn Qurman bı arasha túsýdi ótinip, Janqojaǵa arnaıy habar jiberedi. Janqoja elden qol jınap, Sozaqqa joryqqa attanyp, jolda Jańaqorǵan, Jelek bekinisterindegi qoqandyqtardy qýady». 1830 jyldyń kúzinde kóterilisshiler Sozaq bekinisin qorshaýǵa alyp, kómekke kelgen qoqandyq Taǵan palýandy jekpe-jekte qolǵa túsiredi.
Odan soń Janqoja jasaqtarymen bekinistiń darbazasyn buzyp kirip, Sozaqty basyp aldy. Esesine Qoqan bekteri Otynshy men Sýshyny qolǵa túsirip, balasyn óltirgeni úshin Qurman bıge tapsyrady. Keıbir derekterge qaraǵanda, Janqoja Qoqan handyǵynyń Shymqorǵan, Qosqorǵan, Kúmisqorǵan tárizdi bekinisterin de talqandaıdy. Hıýa handyǵy Allaqul hannyń tusynda, 1835 jyly Qýandarııanyń batysyndaǵy Qurtóbe degen jerge bekinis salyp, onda 200 ásker ustaıdy. Janqojaǵa arqa súıep, alym-salyq tóleýden bas tartyp, Hıýa begi Babajannyń ozbyrlyǵyna kónbeı júrgen Syrdyń tómengi saǵasyndaǵy qazaqtardy tártipke keltirý úshin túrikmen Aımuhamed palýandy jasaqtarymen jiberdi. 1836 jyly Aqırek degen jerde elge tizesi qatty batqan osy Aımuhamed palýandy Janqoja jekpe-jekte óltiredi. Basshysy mert bolǵan palýannyń jasaqtary bas saýǵalap qashýǵa májbúr boldy. Janqoja budan keıin de Syr boıyndaǵy qazaqtardy hıýalyqtardyń ezgisinen qutqarý úshin, olardyń bekinisterine jıi-jıi shabýyl jasap otyrdy. Onyń bul joryqtary nátıjeli bolyp, Hıýa bekinisteri kóp shyǵynǵa ushyrady. Kenesary men Janqoja Janqoja Qoqan handyǵynyń Syrdarııanyń tómengi aǵysy boıyndaǵy Jańaqorǵan, Kúmisqorǵan, Shymqorǵan jáne Qosqorǵan sııaqty áskerı bekinisterine de shabýyl jasady. Ol Qazaq Ordasynyń sońǵy hany ári handyq bılikti saqtaý úshin atqa qonǵan Kenesary Qasymulynyń áskerı jasaqtarymen belsendi baılanys jasap turdy. 1845 jyly Janqoja batyr Kenesary hannyń ótinishi boıynsha Sozaq áskerı bekinisin basyp alýǵa qatysty. Qoqan handyǵynyń óz ishinde bastalǵan bılik úshin saıası teketires kezinde qoqandyqtar basyp alǵan Syr boıyndaǵy bekinisterdi Kenesary hannyń da keri qaıtarý josparlary boldy. Bekinisterge shabýyl jasaýǵa qazaqtardyń ózi usynys jasady. 1845 jyly orys áskerine qolǵa túsken Kishkenbaı Bekbasarov Syr boıyndaǵy qazaqtarǵa qatysty «Qoqan yqpalynan qysym kórgen qazaqtar Kenesarydan kómek suraǵan. Olardyń ótinishterine oraı, Kenesary 4000 adam jınap, Qoqan handyǵyna attandy. Ol tórt bekiniske shabýyl jasady: Jólek, Jańaqorǵan, Babaıqorǵan, Tursynbaıqorǵan. Sonymen birge Aqmeshitti tórt kún qorshap turdy» dep habarlady. Bekiniste taraǵan aýrýǵa baılanysty, qorshaýdy tastap, Sarysýǵa oralýǵa májbúr boldy. Shabýyl kezinde Kenesarynyń birneshe adamy aýrýǵa shaldyǵyp, qaıtys boldy» degen derekterdi aıtady [QROMM, 4-qor,1-tizbek, 3447-is, 33 p]. Alaıda 1845 jyly jeltoqsanda Túrkistannan Aqmeshitke deıingi aımaqta jáne Kenesary aýyldarynda tyrysqaq indeti tarap, Aqmeshitti qorshaý kezinde Kenesarynyń balasy Japar sultan da aýrýǵa shaldyqqan. Aqmeshit bekinisine jasalǵan shabýyldan keıin Kenesary qosynynda bastalǵan tyrysqaq indetine baılanysty kúnde bir jylqy qurbandyqqa shalynǵan. Kenesary men Janqoja batyrdyń arman-maqsaty bir boldy: ekeýi de halyqqa zábir-japa shektirgen kórshiles eldermen soǵysa otyryp, ıliktirý. Biraq Kenesary sarbazdarynyń arasynda aty jaman aýrý tarap, soǵys kólikteri kóptep qyrylǵan soń, olar sheginýge májbúr bolǵan. Al Janqoja batyrdyń Qoqan handyǵymen kóp jylǵa sozylǵan tartysty oqıǵalary kúısheıe túsedi. Qoqandyqtar 1851 jyly qazaqtardyń kóp malyn kúshpen aıdap alyp ketkennen soń, Janqoja batyr Aqmeshitke deıin joryq jasady, qoqandyqtardyń áskerı jasaǵyn talqandady, nátıjesinde Qosqorǵan bekinis-qamalyn basyp aldy. Osylaısha jergilikti qazaqtar Qoqan ezgisinen azat etildi. Dúnıeniń qııýyn qashyrǵan Hıýa Hıýa handyǵy 1845 jyldyń kókteminde Syr boıyndaǵy qıraǵan bekinisterdi qalpyna keltirýge 200 jasaq jóneltedi. Janqojanyń jigitteriniń urys salýymen olar keri qaıtady.
Al 1847 jyly Hıýa begi Ýaıys-Nııazdyń áskeri Atanbas, Aqırek, Qamystybasty óńirlerin jaılap otyrǵan qazaqtarǵa shabýyl jasap, 1400 úıdi oırandap, ashyqtan ashyq tonaıdy. Osy jyldyń tamyz aıynda Hıýa begi Qojanııaz bastap, olarǵa ilesken satqyn sultandar Janǵazy Sherǵazıev pen Elikeı (Ermuhamed) Qasymov qazaq aýyldaryn taǵy da tonaýǵa ushyratady. Hıýalyqtardyń mundaı shapqynshylyǵy bir jylda birneshe ret qaıtalanady. Ozbyrlyqqa ushyraǵan elin qorǵaýǵa Janqoja 700 sarbazymen taǵy kóteriledi. Quramynda eki myń áskeri bar hıýalyqtar Jańaqala bekinisiniń tóńiregine kelip shoǵyrlanyp bekinedi. Eki patshalyqpen qatar soǵysyp, barymtalaý men tonaýdan kóz ashpaı, ábden qaljyraǵan Syr boıy jaýynger qazaqtary Reseı ókimetinen shyn máninde kómek kútti. Bul týraly enıklopedııa «Janqoja batyr orys áskerleriniń kelýin alǵashynda úlken úmit, dostyq sezimmen qarsy aldy. 1847 jyly Raıymǵa kelip, bekinis sala bastaǵan Reseı áskerlerine Janqoja qarsylyq kórsetpedi. Sol kezdegi Orynbor general-gýbernatory V. Obrýchevpen jolyǵyp sóılesken Janqoja onymen orys áskeri jergilikti halyqtyń tynyshtyǵyn buzbaıtyndyǵyna jáne hıýalyqtardyń shapqynshylyǵynan qorǵaıtyndyǵyna kelisedi» degen derek keltiredi. Alǵashqy járdem retinde Janqojaǵa Reseıdiń Raıym bekinisiniń bastyǵy Erofıv bastaǵan otrıad kómekke kelip hıýalyqtardy birge talqandaıdy. 1847 jyldyń tamyz aıynda birikken orys-qazaq jasaqtary Syrdyń sol jaǵasynda salynǵan Hıýa qamaly Janaqalany qıratady. Osy soǵysta jaýdy óksheleı qýyp, erlik kórsetken Janqoja sarbazdary jalpy sany 3 myń túıe, 500 jylqy, 2 myń iri qara, 50 myń qoıdy qaıtaryp, tutqyndardy bosatady. 
Reseı ımperııasynyń reakııalyq saıasaty Alaıda bul dostyq peıil uzaqqa sozylmady. Patshalyq Reseı bir jaǵynan kómektesken bolyp, ekinshi qolymen otarlaý saıasatyn batyl júrgizip otyrdy. Eń áýeli qazaqtar qonystanǵan kórikti, qunarly jerlerdi tartyp alyp, oǵan Orynbor áskeriniń orys-kazaktaryn ornalastyrý josparly ári tııanaqty túrde júrgizildi. Onymen qoımaı, 1837 jyly Reseı ókimeti tarapynan baǵynyshty el retinde qazaqtardan ár shańyraqtan 1 som 50 tıyndyq jańa salyqty tóleýdi kúshtep engizdi. Al 1849 jyly Raıym bekinisine Orynbor kazak-orystarynyń alǵashqy jıyrma alty otbasy qonystandyryldy. Otarlaý saıasatynyń «jemisine» nasattanǵan olar birte-birte qazaqtardy otyrǵan jerlerinen yǵystyryp shyǵaryp, Syrdarııa jaǵasyndaǵy shuraıly jáne jaqsy sýlandyrylatyn jerlerdi basy bútin ıemdendi. Osyndaı kemsitýlerdiń saldarynan Syrdarııanyń eginshi qazaqtary paıdalanylmaı jatqan qunarsyz jerlerge kóshýge májbúr boldy, tipti keıbireýleri qonys aýdarýshylar men sheneýnikterdiń qojalyqtarynda jaldanyp jumys istedi. Orys-kazaktardyń qatigez jasaqtarynyń basqynshylyq áreketterin árdaıym qolpashtaǵan patsha sheneýikteri aýyq-aýyq eldiń tynyshtyǵyn buzyp, bul kezde egde tartyp otyrǵan Janqojaǵa da maza bermeıdi. Orynbor shekaralyq komıssııasynyń Syrdarııa júıesi boıynsha ókili I. Osmalovskııdiń kómekshisi bolyp eseptelinetin tilmash Muhamedhasan Ahmerov para jınaýǵa shabarmandaryn Janqoja aýylyna jumsaıdy. Janqoja olardy «orys zańynda mundaı salyq múlde joq» dep qýyp jiberedi. Arzan ataqqa, jalǵan mansaptarǵa maldanbaǵan... Patsha sheneýnikteri el arasynda zor bedelge ıe Janqoja batyrdy óz jaǵyna tartyp, onyń hıýalyqtarǵa qarsy qoıyp, paıdalanyp kórmek boldy. Ol úshin qolbasshyǵa Qaraqum men Syrdarııa jaǵasyndaǵy Borsyqqum qazaqtarynyń basqarýshysy degen mansap usynyldy, joǵary úkimet tarapynan jyl saıyn 200 som mólsherinde jalaqy tólep turý mindetteldi. Tipti jeke basyna jasaýyl degen ataq ta bermekshi boldy. Alaıda týǵan halqymen birge ne kórse de bekingen halyq batyry Janqoja barlyq ataq, jalaqy, qymbat baǵaly syılyqtardan da birjolata úzildi-kesildi bas tartty. Munyń ózi patshalyq ımperııa jendetterimen irgeni aýlaq salýǵa jetip jatqan fakt bolatyn. Endi Janqoja batyr 1856 jyly jeltoqsanda Syr boıy qazaqtarynyń Reseıge qarsy qarýly kóterilis bastady. Buǵan túrtki bolǵan sebep reseılik soldattardyń jergilikti úsh qazaqty kirpish zaýytynyń peshine tirideı jaǵyp jiberýi edi. Bar qarý-jaraǵy jer óńdeıtin ketpen men uzyn sapty shot, soıyl, sadaq, naızalardan turatyn kóterilisshiler alǵashynda burynǵy han ordasy ornalasqan Jańaqalaǵa lap qoıyp, shyǵynǵa ushyratty, 1856 jylǵy jeltoqsan aıynyń aıaq kezinde Qazaly qamaly qorshaýǵa alyndy. Bul kezderde jatyrdyń sapyna qosylyp jatqan sarbaz sany kóbeıe tústi: kóterilistiń bas kezinde Janqojanyń 1500-den asa sarbazy bolsa, 1857 jyly qańtarda olardyń sany 5000-ǵa jetti. Kóterilisshilerdiń qaýlap ósip bara jaqany Orynbor general-gýbernatory V.A. Perovskııdi qatty alańdatqany sonsha, ol general-maıor Fıtıngoft bastaǵan 300 atty kazak, 320 jaıaý ásker, 1 zeńbirek, 250 gýsar áskerimen qosa sultan Elikeı Qasymov bastaǵan birneshe júz kazak jasaǵy bar jazalaý otrıadyn attandyrady. «Jazalaýshy ásker men kóterilisshiler arasyndaǵy sheshýshi shaıqas 1857 jylǵy 9 qańtarda Aryqbalyq shatqalynda ótti. Shaıqas kezinde aq týdy Janqoja batyrdyń ózi kóterip turdy. Biraq batyrdyń nashar qarýlanǵan jasaǵy ot shashqań zeńbirektiń snarıadyna jáne myltyqtyń kalyń oǵyna tótep bere almady. Jazalaýshy otrıad kóterilisshilerdi yǵystyryp, jolda kezdesken qazaq aýyldaryn shaýyp, tonaýshylyqqa ushyratty» dep halyq kóterilisiniń aıaýsyz basyp-janshylǵanyn jazady. Kóterilis jeńilgen soń, shegingen Janqoja jasaqtary tóńirekten odaqtastar tabý áreketinen túk óndire almady. Alaıda bul soǵystarǵa qatysqan qarapaıym turǵyndar shekten tys jaýyzdyqtardy kórdi. Malynan tigerge tuıaq qaldyrmaı sypyryp áketti, adam aıtqysyz aıýandyqtar beıbit adamdarǵa jasaldy. Kóterilis jeńilis tapqannan keıin Janqoja satqyndyq jasaǵan rýbasylary men elaǵalaryna renjip, Daýqara jaqqa, odan Buhar handyǵy jerindegi Erler taýyna jalǵyz ketip qalady. Qazaqtardyń Janqoja Nurmuhameduly qolbasshylyq etken kóterilisi osylaı aıaqtaldy. Batyr kelbeti Janqoja batyrdyń sýreti bárimizge belgili bolǵandaı, ótkir susty, qalyń qabaqty, iri deneli, appaq saqaly keýdesin japqan, naǵyz dala bayrlarynyń beınesin sıpattaıdy. Reseıdiń otarlyq ezgisine qarsy 1856-1857 jyldardaǵy kóterilisi kezinde batyrdyń myńbasy bolǵan Syrlybaı Shabaqulynyń shóberesi, Oraq Januzaqulynyń 1930 jyly qoıǵan: «Janqoja atamyz qandaı adam bolǵan?» degen suraǵyna «Uıaly» aýyldyq keńesine qarasty «Bıiktaý» eldi mekeninde ómir súrgen Bıjan Jalmyrzauly: «Janqoja óte susty, kózderi jalyn atyp turatyn, qabaǵy qalyń, nazaryn sál tómen salsa qoıý, buıra qastary janarlaryn jartylaı jaýyp ketetin adam bolǵan. Ashý qysqanda eki kózi qantalap, únemi bilegine ilip júretin aıbaltasyn shyr aınaldyryp, ysqyrady eken. Biraq, sonshalyqty aıbatty batyrdyń boıy uzyn bolmaǵan. Orta boılydan sál-pál ǵana joǵary, eki ıyǵyna eki adam erkin syıatyndaı qaqpaq jaýyryndy, keń keýdeli, jýan moıyn, muryny úlken, tórtpaq adam bolǵan» degen jaýap qaıtarǵan eken. Janqoja jigit aǵasy bolǵan shaǵynan bastap, uzyn saqalyn qyzdyń burymyndaı etip órip qoıatyn bolǵan. Bul batyrdyń «at ústinde jáne urys kezinde jeldiń ekpinimen kedergi bolmasyn» degen uqyptylyǵynan týsa kerek. Armandaǵan ólim jáne aqyrǵy aıqas El aýzynan jetken ańyz boıynsha batyr maıdan ústinde sheıit ketýdi armandap ótken. 
Alaıda, buǵan aǵaıyn-týystary jol bermegenge uqsaıdy. Máselen, alǵashqyda Aryqbalyq mańyndaǵy orys áskerimen soǵysta aty da, ózi de jaralanyp, aqyrǵy demi bitkenshe aıqasyp, ata jaýdyń qolynan ólmekshi bolǵan Janqojany Qulbaraq batyr sııaqty etjaqyn týys, qarýlas dostary ajal aýzynan áreń alyp shyǵady. «Qan maıdanda ólmedim» dep tileıtin batyrlar joly Janqojany aınalyp ótpegen. 1860 jyly jazalaýshy ásker Qyzylqumnyń ishindegi Janqara kóliniń basynda otyrǵan Janqoja batyrdyń aýylyn qorshaýǵa aldy. Qandy shaıqastyń barysynda 86-dan asqan Janqoja batyr jazalaýshylardyń oǵynan qaza tapty. Batyrdyń ómirden óter kezdegi sońǵy sátin L. Meıer bylaı dep sýretteıdi: «Qart batyr oq ótpeıtin saýytyn kıip, qarý-jaraǵyn asynyp, úıinen shyǵyp úlgerdi. Biraq aty joq eken. Ajalymnyń jetken jeri osy eken dep, ol bir tómpeshiktiń ústine aspaı-saspaı shyǵyp aldy da, óz ımanyn ózi úıirip, duǵa oqı bastady... zýlaǵan oqtar... kópke deıin onyń saýytynan ótpeı, taıqyp ushyp, keri túsip jatty. Aqyrynda bir oq onyń moınyna dál tıip, qart batyrdyń ómirin qıyp ketti». Qyzylqumda jalǵyz otyrǵan Janqojany Elikeı Qasymov bastaǵan kazak otrıady óltirip ketedi. Osylaısha «Ólsem óz jerimde dushpanymmen bir ustasyp óleıin» dep Qyzylqumnan shyǵyp elge bettegen esil erdi ózderimen ómir boıy soǵysyp kelgen, alaıda ala almaı kóp jyldar qytyǵyna tıgen, jaýyz basqynshy orys-kazaktar degenine jetkizbeı, ajal oǵyna baılap bergen.
Zańǵar KÁRIMHA
history.kz
