ءۇش پاتشالىقپەن ءبىر مەزگىلدە قاتار سوعىسقان، ۇشەۋىمەن دە جارالى كوكجالداي ارپالىسقان ۇلتتىق كۇرەستىڭ ناعىز حالىقتىق مايدانى – جانقوجا باتىر نۇرمۇحامەدۇلى ۇيىمداستىرعان سوعىستار رەسەي يمپەرياسى قازاقياداعى حاندىق باسقارۋدى جويىپ، وزدەرىنىڭ اكىمشىلىك بيلىگىن ورناتقان تۇستا، وسى ىسكە قارسىلىق كورسەتۋشىلەر بولدى. مىسالى، 1789 جىلى سىرىم باتىر داتۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس 17 جىلعا سوزىلدى. ودان كەيىن 1836-37 جىلدارداعى يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسى، 1837-1847 جىلدارى ءورىس العان كەنەسارى باستاعان قوزعالىس، 1856-1857 جىلدارى جانقوجا باتىر، 1855-1858 جىلدارى ەسەت كوتىبارۇلى باستاعان كوتەرىلىستەر، ەڭ سوڭعىسى، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى ءبارىمىز بىلەمىز. وسى اتالعان كوتەرىلىستەردىڭ ىشىندە ءۇش پاتشالىقپەن ءبىر مەزگىلدە قاتار سوعىسقان، ۇشەۋىمەن دە جارالى كوكجالداي ارپالىسقان ۇلتتىق كۇرەستىڭ ناعىز حالىقتىق مايدانى – جانقوجا باتىر نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ اسكەري قايراتكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا ۇيىمداستىرىلعان سوعىستار. جانقوجا باتىر تۋرالى «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا «جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى (1795-1859) – قازاقتىڭ داڭقتى باتىرى، قولباسشى. سىر بويى قازاقتارىنىڭ ءۇش پاتشالىقتىڭ ەزگىسىنە، وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەردىڭ باسشىسى» دەپ جازىلعان. «بىلاي بارساڭ، قوقان بار...» سىر بويى مەن ارال تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىن قونىستانعان قازاقتارعا ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزە باستاعان حيۋا، قوقان حاندىقتارى وكتەمدىگى ءحىح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قاتتى ءتيدى. مالىن باعىپ، ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرىپ وتىرعان بەيقام ەلگە جاساعان قىسىم شەكتەن شىقتى: مال بارىمتالانىپ، جان تالاۋعا ءتۇستى. قوقان بەكتەرىنىڭ ەسىرگەنى سونشا، وزدەرى زاڭ جاساپ، جەرگىلىكتى جەردە اكىمشىلىك قۇرىپ، بەيبىت ەلگە ويىنا كەلگەنىن جاساپ باقتى. مۇنداي ادىلەتسىزدىكتەردى كورىپ جاپا شەككەن قازاقتار 17 جاسىندا كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى ءالىمۇلى تايپاسىنىڭ جەرگىلىكتى رۋلارى سايلاپ العان قىلىشباي حاننىڭ حيۋا بەكىنىسىنە جاساعان جورىعى كەزىندە جاساققا ەلەۋسىز ەرىپ بارىپ، ەشكىمگە دەس بەرمەي تۇرعان قاراقالپاق باتىرى تىقىنى جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ ايماققا اتى شىققان جانقوجانىڭ توڭىرەگىنە توپتاسا باستايدى. جانقوجانىڭ ادىلدىگى سوندا، اتالعان جورىقتا ادىلەتسىزدىگى ءۇشىن قىلىشباي حانعا دا قول جۇمسايدى. بۇل كەزدەردە جانقوجا اۋىلى جاز قاراقۇمدى جايلاپ، قىس ىرعىزدى قىستاعان. ەنتسيكلوپەديادا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردە «قوقان حاندىعىنىڭ سوزاق بەكىنىسىنە ورنالاسقان اكىمدەرىنىڭ جەرگىلىكتى حالىققا سالىناتىن الىم-سالىقتان تىس كورسەتكەن زورلىقتارى قازاقتاردىڭ باس بىرىكتىرىپ، بۇل قامالعا شابۋىل جاساۋىنا سەبەپكەر بولدى. ي.ۆ. انيچكوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، قوقان اكىمى داۋرەن سوزاق قالاسىنىڭ بەكتەرى وتىنشى، Cۋشىمەن بىرىگىپ سارمان ءبيدى ولتىرەدى. سوزاقتا تۇراتىن قۇرمان بي اراشا ءتۇسۋدى ءوتىنىپ، جانقوجاعا ارنايى حابار جىبەرەدى. جانقوجا ەلدەن قول جيناپ، سوزاققا جورىققا اتتانىپ، جولدا جاڭاقورعان، جەلەك بەكىنىستەرىندەگى قوقاندىقتاردى قۋادى». 1830 جىلدىڭ كۇزىندە كوتەرىلىسشىلەر سوزاق بەكىنىسىن قورشاۋعا الىپ، كومەككە كەلگەن قوقاندىق تاعان پالۋاندى جەكپە-جەكتە قولعا تۇسىرەدى.
ودان سوڭ جانقوجا جاساقتارىمەن بەكىنىستىڭ داربازاسىن بۇزىپ كىرىپ، سوزاقتى باسىپ الدى. ەسەسىنە قوقان بەكتەرى وتىنشى مەن سۋشىنى قولعا ءتۇسىرىپ، بالاسىن ولتىرگەنى ءۇشىن قۇرمان بيگە تاپسىرادى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، جانقوجا قوقان حاندىعىنىڭ شىمقورعان، قوسقورعان، كۇمىسقورعان ءتارىزدى بەكىنىستەرىن دە تالقاندايدى. حيۋا حاندىعى اللاقۇل حاننىڭ تۇسىندا، 1835 جىلى قۋانداريانىڭ باتىسىنداعى قۇرتوبە دەگەن جەرگە بەكىنىس سالىپ، وندا 200 اسكەر ۇستايدى. جانقوجاعا ارقا سۇيەپ، الىم-سالىق تولەۋدەن باس تارتىپ، حيۋا بەگى باباجاننىڭ وزبىرلىعىنا كونبەي جۇرگەن سىردىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى قازاقتاردى تارتىپكە كەلتىرۋ ءۇشىن تۇرىكمەن ايمۇحامەد پالۋاندى جاساقتارىمەن جىبەردى. 1836 جىلى اقيرەك دەگەن جەردە ەلگە تىزەسى قاتتى باتقان وسى ايمۇحامەد پالۋاندى جانقوجا جەكپە-جەكتە ولتىرەدى. باسشىسى مەرت بولعان پالۋاننىڭ جاساقتارى باس ساۋعالاپ قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. جانقوجا بۇدان كەيىن دە سىر بويىنداعى قازاقتاردى حيۋالىقتاردىڭ ەزگىسىنەن قۇتقارۋ ءۇشىن، ولاردىڭ بەكىنىستەرىنە ءجيى-ءجيى شابۋىل جاساپ وتىردى. ونىڭ بۇل جورىقتارى ناتيجەلى بولىپ، حيۋا بەكىنىستەرى كوپ شىعىنعا ۇشىرادى. كەنەسارى مەن جانقوجا جانقوجا قوقان حاندىعىنىڭ سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى جاڭاقورعان، كۇمىسقورعان، شىمقورعان جانە قوسقورعان سياقتى اسكەري بەكىنىستەرىنە دە شابۋىل جاسادى. ول قازاق ورداسىنىڭ سوڭعى حانى ءارى حاندىق بيلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن اتقا قونعان كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ اسكەري جاساقتارىمەن بەلسەندى بايلانىس جاساپ تۇردى. 1845 جىلى جانقوجا باتىر كەنەسارى حاننىڭ ءوتىنىشى بويىنشا سوزاق اسكەري بەكىنىسىن باسىپ الۋعا قاتىستى. قوقان حاندىعىنىڭ ءوز ىشىندە باستالعان بيلىك ءۇشىن ساياسي تەكەتىرەس كەزىندە قوقاندىقتار باسىپ العان سىر بويىنداعى بەكىنىستەردى كەنەسارى حاننىڭ دا كەرى قايتارۋ جوسپارلارى بولدى. بەكىنىستەرگە شابۋىل جاساۋعا قازاقتاردىڭ ءوزى ۇسىنىس جاسادى. 1845 جىلى ورىس اسكەرىنە قولعا تۇسكەن كىشكەنباي بەكباساروۆ سىر بويىنداعى قازاقتارعا قاتىستى «قوقان ىقپالىنان قىسىم كورگەن قازاقتار كەنەسارىدان كومەك سۇراعان. ولاردىڭ وتىنىشتەرىنە وراي، كەنەسارى 4000 ادام جيناپ، قوقان حاندىعىنا اتتاندى. ول ءتورت بەكىنىسكە شابۋىل جاسادى: جولەك، جاڭاقورعان، بابايقورعان، تۇرسىنبايقورعان. سونىمەن بىرگە اقمەشىتتى ءتورت كۇن قورشاپ تۇردى» دەپ حابارلادى. بەكىنىستە تاراعان اۋرۋعا بايلانىستى، قورشاۋدى تاستاپ، سارىسۋعا ورالۋعا ءماجبۇر بولدى. شابۋىل كەزىندە كەنەسارىنىڭ بىرنەشە ادامى اۋرۋعا شالدىعىپ، قايتىس بولدى» دەگەن دەرەكتەردى ايتادى [قرومم، 4-قور،1-تىزبەك، 3447-ءىس، 33 پ]. الايدا 1845 جىلى جەلتوقساندا تۇركىستاننان اقمەشىتكە دەيىنگى ايماقتا جانە كەنەسارى اۋىلدارىندا تىرىسقاق ىندەتى تاراپ، اقمەشىتتى قورشاۋ كەزىندە كەنەسارىنىڭ بالاسى جاپار سۇلتان دا اۋرۋعا شالدىققان. اقمەشىت بەكىنىسىنە جاسالعان شابۋىلدان كەيىن كەنەسارى قوسىنىندا باستالعان تىرىسقاق ىندەتىنە بايلانىستى كۇندە ءبىر جىلقى قۇرباندىققا شالىنعان. كەنەسارى مەن جانقوجا باتىردىڭ ارمان-ماقساتى ءبىر بولدى: ەكەۋى دە حالىققا ءزابىر-جاپا شەكتىرگەن كورشىلەس ەلدەرمەن سوعىسا وتىرىپ، يلىكتىرۋ. بىراق كەنەسارى ساربازدارىنىڭ اراسىندا اتى جامان اۋرۋ تاراپ، سوعىس كولىكتەرى كوپتەپ قىرىلعان سوڭ، ولار شەگىنۋگە ءماجبۇر بولعان. ال جانقوجا باتىردىڭ قوقان حاندىعىمەن كوپ جىلعا سوزىلعان تارتىستى وقيعالارى كۇيشەيە تۇسەدى. قوقاندىقتار 1851 جىلى قازاقتاردىڭ كوپ مالىن كۇشپەن ايداپ الىپ كەتكەننەن سوڭ، جانقوجا باتىر اقمەشىتكە دەيىن جورىق جاسادى، قوقاندىقتاردىڭ اسكەري جاساعىن تالقاندادى، ناتيجەسىندە قوسقورعان بەكىنىس-قامالىن باسىپ الدى. وسىلايشا جەرگىلىكتى قازاقتار قوقان ەزگىسىنەن ازات ەتىلدى. دۇنيەنىڭ قيۋىن قاشىرعان حيۋا حيۋا حاندىعى 1845 جىلدىڭ كوكتەمىندە سىر بويىنداعى قيراعان بەكىنىستەردى قالپىنا كەلتىرۋگە 200 جاساق جونەلتەدى. جانقوجانىڭ جىگىتتەرىنىڭ ۇرىس سالۋىمەن ولار كەرى قايتادى.
ال 1847 جىلى حيۋا بەگى ۋايىس-نيازدىڭ اسكەرى اتانباس، اقيرەك، قامىستىباستى وڭىرلەرىن جايلاپ وتىرعان قازاقتارعا شابۋىل جاساپ، 1400 ءۇيدى ويرانداپ، اشىقتان اشىق تونايدى. وسى جىلدىڭ تامىز ايىندا حيۋا بەگى قوجانياز باستاپ، ولارعا ىلەسكەن ساتقىن سۇلتاندار جانعازى شەرعازيەۆ پەن ەلىكەي (ەرمۇحامەد) قاسىموۆ قازاق اۋىلدارىن تاعى دا توناۋعا ۇشىراتادى. حيۋالىقتاردىڭ مۇنداي شاپقىنشىلىعى ءبىر جىلدا بىرنەشە رەت قايتالانادى. وزبىرلىققا ۇشىراعان ەلىن قورعاۋعا جانقوجا 700 ساربازىمەن تاعى كوتەرىلەدى. قۇرامىندا ەكى مىڭ اسكەرى بار حيۋالىقتار جاڭاقالا بەكىنىسىنىڭ توڭىرەگىنە كەلىپ شوعىرلانىپ بەكىنەدى. ەكى پاتشالىقپەن قاتار سوعىسىپ، بارىمتالاۋ مەن توناۋدان كوز اشپاي، ابدەن قالجىراعان سىر بويى جاۋىنگەر قازاقتارى رەسەي وكىمەتىنەن شىن مانىندە كومەك كۇتتى. بۇل تۋرالى ەنتسيكلوپەديا «جانقوجا باتىر ورىس اسكەرلەرىنىڭ كەلۋىن العاشىندا ۇلكەن ءۇمىت، دوستىق سەزىممەن قارسى الدى. 1847 جىلى رايىمعا كەلىپ، بەكىنىس سالا باستاعان رەسەي اسكەرلەرىنە جانقوجا قارسىلىق كورسەتپەدى. سول كەزدەگى ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆ. وبرۋچەۆپەن جولىعىپ سويلەسكەن جانقوجا ونىمەن ورىس اسكەرى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىنىشتىعىن بۇزبايتىندىعىنا جانە حيۋالىقتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورعايتىندىعىنا كەلىسەدى» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. العاشقى جاردەم رەتىندە جانقوجاعا رەسەيدىڭ رايىم بەكىنىسىنىڭ باستىعى ەروفيۆ باستاعان وترياد كومەككە كەلىپ حيۋالىقتاردى بىرگە تالقاندايدى. 1847 جىلدىڭ تامىز ايىندا بىرىككەن ورىس-قازاق جاساقتارى سىردىڭ سول جاعاسىندا سالىنعان حيۋا قامالى جاناقالانى قيراتادى. وسى سوعىستا جاۋدى وكشەلەي قۋىپ، ەرلىك كورسەتكەن جانقوجا ساربازدارى جالپى سانى 3 مىڭ تۇيە، 500 جىلقى، 2 مىڭ ءىرى قارا، 50 مىڭ قويدى قايتارىپ، تۇتقىنداردى بوساتادى. 
رەسەي يمپەرياسىنىڭ رەاكتسيالىق ساياساتى الايدا بۇل دوستىق پەيىل ۇزاققا سوزىلمادى. پاتشالىق رەسەي ءبىر جاعىنان كومەكتەسكەن بولىپ، ەكىنشى قولىمەن وتارلاۋ ساياساتىن باتىل جۇرگىزىپ وتىردى. ەڭ اۋەلى قازاقتار قونىستانعان كورىكتى، قۇنارلى جەرلەردى تارتىپ الىپ، وعان ورىنبور اسكەرىنىڭ ورىس-كازاكتارىن ورنالاستىرۋ جوسپارلى ءارى تياناقتى تۇردە جۇرگىزىلدى. ونىمەن قويماي، 1837 جىلى رەسەي وكىمەتى تاراپىنان باعىنىشتى ەل رەتىندە قازاقتاردان ءار شاڭىراقتان 1 سوم 50 تيىندىق جاڭا سالىقتى تولەۋدى كۇشتەپ ەنگىزدى. ال 1849 جىلى رايىم بەكىنىسىنە ورىنبور كازاك-ورىستارىنىڭ العاشقى جيىرما التى وتباسى قونىستاندىرىلدى. وتارلاۋ ساياساتىنىڭ «جەمىسىنە» ناساتتانعان ولار بىرتە-بىرتە قازاقتاردى وتىرعان جەرلەرىنەن ىعىستىرىپ شىعارىپ، سىرداريا جاعاسىنداعى شۇرايلى جانە جاقسى سۋلاندىرىلاتىن جەرلەردى باسى ءبۇتىن يەمدەندى. وسىنداي كەمسىتۋلەردىڭ سالدارىنان سىرداريانىڭ ەگىنشى قازاقتارى پايدالانىلماي جاتقان قۇنارسىز جەرلەرگە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى قونىس اۋدارۋشىلار مەن شەنەۋنىكتەردىڭ قوجالىقتارىندا جالدانىپ جۇمىس ىستەدى. ورىس-كازاكتاردىڭ قاتىگەز جاساقتارىنىڭ باسقىنشىلىق ارەكەتتەرىن ءاردايىم قولپاشتاعان پاتشا شەنەۋىكتەرى اۋىق-اۋىق ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، بۇل كەزدە ەگدە تارتىپ وتىرعان جانقوجاعا دا مازا بەرمەيدى. ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ سىرداريا جۇيەسى بويىنشا وكىلى ي. وسمالوۆسكيدىڭ كومەكشىسى بولىپ ەسەپتەلىنەتىن ءتىلماش مۇحامەدحاسان احمەروۆ پارا جيناۋعا شابارماندارىن جانقوجا اۋىلىنا جۇمسايدى. جانقوجا ولاردى «ورىس زاڭىندا مۇنداي سالىق مۇلدە جوق» دەپ قۋىپ جىبەرەدى. ارزان اتاققا، جالعان مانساپتارعا مالدانباعان... پاتشا شەنەۋنىكتەرى ەل اراسىندا زور بەدەلگە يە جانقوجا باتىردى ءوز جاعىنا تارتىپ، ونىڭ حيۋالىقتارعا قارسى قويىپ، پايدالانىپ كورمەك بولدى. ول ءۇشىن قولباسشىعا قاراقۇم مەن سىرداريا جاعاسىنداعى بورسىققۇم قازاقتارىنىڭ باسقارۋشىسى دەگەن مانساپ ۇسىنىلدى، جوعارى ۇكىمەت تاراپىنان جىل سايىن 200 سوم مولشەرىندە جالاقى تولەپ تۇرۋ مىندەتتەلدى. ءتىپتى جەكە باسىنا جاساۋىل دەگەن اتاق تا بەرمەكشى بولدى. الايدا تۋعان حالقىمەن بىرگە نە كورسە دە بەكىنگەن حالىق باتىرى جانقوجا بارلىق اتاق، جالاقى، قىمبات باعالى سىيلىقتاردان دا ءبىرجولاتا ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. مۇنىڭ ءوزى پاتشالىق يمپەريا جەندەتتەرىمەن ىرگەنى اۋلاق سالۋعا جەتىپ جاتقان فاكت بولاتىن. ەندى جانقوجا باتىر 1856 جىلى جەلتوقساندا سىر بويى قازاقتارىنىڭ رەسەيگە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس باستادى. بۇعان تۇرتكى بولعان سەبەپ رەسەيلىك سولداتتاردىڭ جەرگىلىكتى ءۇش قازاقتى كىرپىش زاۋىتىنىڭ پەشىنە تىرىدەي جاعىپ جىبەرۋى ەدى. بار قارۋ-جاراعى جەر وڭدەيتىن كەتپەن مەن ۇزىن ساپتى شوت، سويىل، ساداق، نايزالاردان تۇراتىن كوتەرىلىسشىلەر العاشىندا بۇرىنعى حان ورداسى ورنالاسقان جاڭاقالاعا لاپ قويىپ، شىعىنعا ۇشىراتتى، 1856 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ اياق كەزىندە قازالى قامالى قورشاۋعا الىندى. بۇل كەزدەردە جاتىردىڭ ساپىنا قوسىلىپ جاتقان سارباز سانى كوبەيە ءتۇستى: كوتەرىلىستىڭ باس كەزىندە جانقوجانىڭ 1500-دەن اسا ساربازى بولسا، 1857 جىلى قاڭتاردا ولاردىڭ سانى 5000-عا جەتتى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ قاۋلاپ ءوسىپ بارا جاقانى ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆ.ا. پەروۆسكيدى قاتتى الاڭداتقانى سونشا، ول گەنەرال-مايور فيتينگوفت باستاعان 300 اتتى كازاك، 320 جاياۋ اسكەر، 1 زەڭبىرەك، 250 گۋسار اسكەرىمەن قوسا سۇلتان ەلىكەي قاسىموۆ باستاعان بىرنەشە ءجۇز كازاك جاساعى بار جازالاۋ وتريادىن اتتاندىرادى. «جازالاۋشى اسكەر مەن كوتەرىلىسشىلەر اراسىنداعى شەشۋشى شايقاس 1857 جىلعى 9 قاڭتاردا ارىقبالىق شاتقالىندا ءوتتى. شايقاس كەزىندە اق تۋدى جانقوجا باتىردىڭ ءوزى كوتەرىپ تۇردى. بىراق باتىردىڭ ناشار قارۋلانعان جاساعى وت شاشقاڭ زەڭبىرەكتىڭ سناريادىنا جانە مىلتىقتىڭ كالىڭ وعىنا توتەپ بەرە المادى. جازالاۋشى وترياد كوتەرىلىسشىلەردى ىعىستىرىپ، جولدا كەزدەسكەن قازاق اۋىلدارىن شاۋىپ، توناۋشىلىققا ۇشىراتتى» دەپ حالىق كوتەرىلىسىنىڭ اياۋسىز باسىپ-جانشىلعانىن جازادى. كوتەرىلىس جەڭىلگەن سوڭ، شەگىنگەن جانقوجا جاساقتارى توڭىرەكتەن وداقتاستار تابۋ ارەكەتىنەن تۇك وندىرە المادى. الايدا بۇل سوعىستارعا قاتىسقان قاراپايىم تۇرعىندار شەكتەن تىس جاۋىزدىقتاردى كوردى. مالىنان تىگەرگە تۇياق قالدىرماي سىپىرىپ اكەتتى، ادام ايتقىسىز ايۋاندىقتار بەيبىت ادامدارعا جاسالدى. كوتەرىلىس جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن جانقوجا ساتقىندىق جاساعان رۋباسىلارى مەن ەلاعالارىنا رەنجىپ، داۋقارا جاققا، ودان بۇحار حاندىعى جەرىندەگى ەرلەر تاۋىنا جالعىز كەتىپ قالادى. قازاقتاردىڭ جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى قولباسشىلىق ەتكەن كوتەرىلىسى وسىلاي اياقتالدى. باتىر كەلبەتى جانقوجا باتىردىڭ سۋرەتى بارىمىزگە بەلگىلى بولعانداي، وتكىر سۇستى، قالىڭ قاباقتى، ءىرى دەنەلى، اپپاق ساقالى كەۋدەسىن جاپقان، ناعىز دالا باىرلارىنىڭ بەينەسىن سيپاتتايدى. رەسەيدىڭ وتارلىق ەزگىسىنە قارسى 1856-1857 جىلدارداعى كوتەرىلىسى كەزىندە باتىردىڭ مىڭباسى بولعان سىرلىباي شاباقۇلىنىڭ شوبەرەسى، وراق جانۇزاقۇلىنىڭ 1930 جىلى قويعان: «جانقوجا اتامىز قانداي ادام بولعان؟» دەگەن سۇراعىنا «ۇيالى» اۋىلدىق كەڭەسىنە قاراستى «بيىكتاۋ» ەلدى مەكەنىندە ءومىر سۇرگەن بيجان جالمىرزاۇلى: «جانقوجا وتە سۇستى، كوزدەرى جالىن اتىپ تۇراتىن، قاباعى قالىڭ، نازارىن ءسال تومەن سالسا قويۋ، بۇيرا قاستارى جانارلارىن جارتىلاي جاۋىپ كەتەتىن ادام بولعان. اشۋ قىسقاندا ەكى كوزى قانتالاپ، ۇنەمى بىلەگىنە ءىلىپ جۇرەتىن ايبالتاسىن شىر اينالدىرىپ، ىسقىرادى ەكەن. بىراق، سونشالىقتى ايباتتى باتىردىڭ بويى ۇزىن بولماعان. ورتا بويلىدان ءسال-ءپال عانا جوعارى، ەكى يىعىنا ەكى ادام ەركىن سىياتىنداي قاقپاق جاۋىرىندى، كەڭ كەۋدەلى، جۋان مويىن، مۇرىنى ۇلكەن، تورتپاق ادام بولعان» دەگەن جاۋاپ قايتارعان ەكەن. جانقوجا جىگىت اعاسى بولعان شاعىنان باستاپ، ۇزىن ساقالىن قىزدىڭ بۇرىمىنداي ەتىپ ءورىپ قوياتىن بولعان. بۇل باتىردىڭ «ات ۇستىندە جانە ۇرىس كەزىندە جەلدىڭ ەكپىنىمەن كەدەرگى بولماسىن» دەگەن ۇقىپتىلىعىنان تۋسا كەرەك. ارمانداعان ءولىم جانە اقىرعى ايقاس ەل اۋزىنان جەتكەن اڭىز بويىنشا باتىر مايدان ۇستىندە شەيىت كەتۋدى ارمانداپ وتكەن. 
الايدا، بۇعان اعايىن-تۋىستارى جول بەرمەگەنگە ۇقسايدى. ماسەلەن، العاشقىدا ارىقبالىق ماڭىنداعى ورىس اسكەرىمەن سوعىستا اتى دا، ءوزى دە جارالانىپ، اقىرعى دەمى بىتكەنشە ايقاسىپ، اتا جاۋدىڭ قولىنان ولمەكشى بولعان جانقوجانى قۇلباراق باتىر سياقتى ەتجاقىن تۋىس، قارۋلاس دوستارى اجال اۋزىنان ارەڭ الىپ شىعادى. «قان مايداندا ولمەدىم» دەپ تىلەيتىن باتىرلار جولى جانقوجانى اينالىپ وتپەگەن. 1860 جىلى جازالاۋشى اسكەر قىزىلقۇمنىڭ ىشىندەگى جانقارا كولىنىڭ باسىندا وتىرعان جانقوجا باتىردىڭ اۋىلىن قورشاۋعا الدى. قاندى شايقاستىڭ بارىسىندا 86-دان اسقان جانقوجا باتىر جازالاۋشىلاردىڭ وعىنان قازا تاپتى. باتىردىڭ ومىردەن وتەر كەزدەگى سوڭعى ءساتىن ل. مەيەر بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى: «قارت باتىر وق وتپەيتىن ساۋىتىن كيىپ، قارۋ-جاراعىن اسىنىپ، ۇيىنەن شىعىپ ۇلگەردى. بىراق اتى جوق ەكەن. اجالىمنىڭ جەتكەن جەرى وسى ەكەن دەپ، ول ءبىر تومپەشىكتىڭ ۇستىنە اسپاي-ساسپاي شىعىپ الدى دا، ءوز يمانىن ءوزى ءۇيىرىپ، دۇعا وقي باستادى... زۋلاعان وقتار... كوپكە دەيىن ونىڭ ساۋىتىنان وتپەي، تايقىپ ۇشىپ، كەرى ءتۇسىپ جاتتى. اقىرىندا ءبىر وق ونىڭ موينىنا ءدال ءتيىپ، قارت باتىردىڭ ءومىرىن قيىپ كەتتى». قىزىلقۇمدا جالعىز وتىرعان جانقوجانى ەلىكەي قاسىموۆ باستاعان كازاك وتريادى ءولتىرىپ كەتەدى. وسىلايشا «ولسەم ءوز جەرىمدە دۇشپانىممەن ءبىر ۇستاسىپ ولەيىن» دەپ قىزىلقۇمنان شىعىپ ەلگە بەتتەگەن ەسىل ەردى وزدەرىمەن ءومىر بويى سوعىسىپ كەلگەن، الايدا الا الماي كوپ جىلدار قىتىعىنا تيگەن، جاۋىز باسقىنشى ورىس-كازاكتار دەگەنىنە جەتكىزبەي، اجال وعىنا بايلاپ بەرگەن.
زاڭعار كارىمحا
history.kz
