Qytaı bıligi Tıbettiń myńdaǵan turǵynyn áskerı oqý ortalyqtaryna kúshpen jóneltýde. Sarapshylardyń sózine qaraǵanda, bul ortalyqtar eńbek lagerine kóbirek uqsaıdy dep aıtylady Jamestown Foundation Amerıkalyq úkimettik emes zertteý uıymy jasaǵan baıandamada. Alaıda Qytaı Syrtqy ister mınıstrligi (SIM) muny joqqa shyǵaryp, eshkimdi kúshpen eńbekke jegip jatpaǵanyn aıtady dep jazady bbc.com.
Bul baıandama aqparat quraldarynda jaryq kórgen materıaldar men spýtnık arqyly túsirilgen saıası qujattar negizinde jasalǵan. Amerıkandyq sarapshylardyń bul tujyrymyn Reıter agenttigi de rastady.
Baıandamada Tıbettegi jaǵdaıdyń Shyńjań Uıǵyr avtonomııalyq aýdanyndaǵy jaǵdaıǵa qatty uqsaıtyny da sóz etiledi. Mıllıondaǵan musylman uıǵyrdyń «qaıta tárbıeleý» lagerinde quqyǵy buzylyp jatqany týraly buǵan deıin BAQ-ta san ret habarlandy. Musylmandardy óz dininen kúshtep bas tartqyzý maqsatynda osyndaı lagerde ustap otyrǵanyn moıyndamaǵan resmı Pekın bul lager emes, ekstremızmmen kúres ortalyǵy dep des bermeýde.
Al Tıbettegi lagerlerdiń qurylýy kedeıshilikpen kúresýdiń bir tásili bolýy múmkin dep boljaıdy amerıkalyq sarapshylar. Osyndaı lagerler aıasynda Qytaı bıligi jaǵdaıy óte tómen aýyldyq otbasylardy óndiris oryndaryna jumysqa jegýdi kózdeýi múmkin. Quqyq qorǵaýshylar Tıbet, Shyńjań sekildi aýdandarda etnıkalyq az ult ókilderi turatynyn eskersek, bul tásil ıdeologııalyq «tazartý» ádisi bolýy ábden múmkin dep boljap otyr.
Osyǵan deıin de qýǵyn-súrginde júrgen Tıbettiń burynǵy basshysy Lobsang Sengaı qytaılar «oqý ortalyǵy» degen jeleýmen tıbettikterdi kúshtep eńbek etý lagerine májbúrlep kirgizip jatqanyn málimdegen edi.
Al endi Djeımstaýn qorynyń qolda bar deregine súıenip, Qytaıda biz oılaǵannan da aýqymdy kólemde adamdardy azaptaýǵa arnalǵan lagerler baryna kúmán qalmady. Zertteýshiler neni anyqtady?
Tıbet jáne Shyńjańnyń táýelsiz sarapshysy Adrıan Zentiń esebi boıynsha, osy jyldyń jeti aıynda qaıta daıarlaý dep atalatyn «oqý ortalyǵynan» 500 myńnan astam jer sharýashylyǵymen aınalysýshy men malshylar «dáris alǵan». Sonymen qatar qytaı bıligi Tıbet halqyn jappaı basqa jaqqa kóshirýge arnaıy kvota taǵaıyndaǵan.
Sondaı-aq, osy baıandamada qytaı bıliginiń «qytaı eńbek erejesi men qytaı tilin jáne jumys etıkasyna úıretý» atty oqý baǵdarlamasy josparlanǵany aıtylady. Osy zertteý avtorynyń aqparatyna sensek, Qytaı bıligi «jumys isteı almaımyn, istegim kelmeıdi, isteı almaımyn» deıtinderden qutylýdyń tóte jolyn oılap tapqan syńaıly. Alaıda naqty qandaı jol ekeni ázirge belgisiz. Esepte kórsetilgenindeı, eger osy oqý baǵdarlamasy júzege assa, toqyma ónerkásibindegi, qurylys, aýyl sharýashylyǵyndaǵy jumysshylar eń tómengi jalaqyǵa jumysqa jegiledi eken.
Tıbettikterge arnalǵan bul «joba» Shyńjańdaǵy uıǵyrlarǵa jasalǵan «jobamen» qatty uqsas. Shyńjańda bılik uıǵyr musylmandardy eshbir suraýsyz, sot, tergeýsiz áldebir oqý ortalyqtaryna kúshpen jóneltti.
Shyńjańda da, Tıbette de úkimet tarapynan kedeıshilikpen kúresý týraly naýqan jarııalanǵany málim. Bul uqsastyq ta beker bolmaýy múmkin deıdi táýelsiz sarapshylar.
Desek te, Djeımstaýn qorynyń baıandamasynda tıbettikter júrgen lagerde óz erkimen barǵandar da bar kórinedi degen dolbar bar.
Djeımstaýn qory sarapshylarynyń baıandamasyna qatysty Qytaı SIM ókili: «Kúshpen jumysqa jegýde» degen adamdar týraly naqty aqpar joq. Eshkim de kúshpen eńbekke jegilip jatqan joq. Halyqaralyq qaýymdastyq shyndyq pen ótirikti ajyratyp, dálel men jalǵan aqpardyń arasyn ajyratyp, al ótirik aqparat jarǵa jyǵatynyn biledi dep úmittenemiz», -dedi.
Maqalany orys tilinen aýdarǵan: Raýana DIMAShQYZY,
«Adyrna» ulttyq portaly.
Foto ashyq derekkózden alyndy.
