Mańaıyna jalaqorlyqpen aty shyqqan Serikjan Bııashıdiń (qujatynda osylaı) sońǵy kúnderi óziniń ıýtýb kanalynda Nur-Otan partııasynyń bıylǵy praımerız naýqanyna qatysýshy Dúken Másimhanulyn jalalaǵan, ar-namysyna tıetin aýyr sózder aıtqan vıdeojazbasy jarııalandy. Dál osy saılaý naýqany kezinde S.Bııashıdi bundaı las tirlikke álde kimderdiń (Dúken Másimhanulynyń qarsylastarynyń biri bolýy ábden múmkin) aıdap salyp otyrǵany jasyryn emes.
Árıne, óziniń ar-namysyn Dúken Másimhanuly zań aldynda ózi qorǵaı jatar. Al oǵan negizsiz jabylǵan S.Bııashıdiń jalasy týraly kúlli alash balasyna aqıqatty aıtýdy, istiń aq-qarasyn túsindire ketýdi azamattyq paryzym dep bilemin.
Sózdiń álqısasyn Dúken Másimhanulynyń kim degen suraqtan bastaıyq. Ony men aıtsam, Dúkeńdi jaqtap otyr deıtinder de shyǵady. Ol taraptaǵy sózdi qazyna keýdeli abyzdarymyz ben esimderi alty Alashqa belgili ǵalymdarǵa bereıik. D.Másimhanulynyń ustazy, arǵy bette turatyn tarıhshy-ǵalym Jaqyp Myrzahanov óziniń «Segiz qyrly, bir syrly» atty maqalasynda: «...D.Másimhanulynyń talantty aqyn, zerdeli zerttermen, qytaıtanýshy ǵalym, myqty aýdarmashy jáne qoǵam qaıratkeri bolyp jetilýi barysynda, ulty men otany úshin jaramdy urpaq tárbıelegen ulaǵatty ustaz bolýynyń orny bólek. Óziniń ustazdyq mindetin tabysty óteýge birlestire otyryp, oqýlyqtar qurastyrý, ádebı-ǵylymı eńbekterdi aýdarý jáne zertteý jumysymen tynymsyz aınalysty» dep, óziniń joǵary baǵasyn bergen bolsa, qazaqtyń mańdaıyna bitken áıgiliAhańdarynyń biri, ǵalym Aqseleý Seıdimbek: «Táýelsizdik alǵannan keıin, qazaq halqynyń quramyna tek shettegi qazaq dıasporasy ǵana qosylǵan joq, eń aldymen shettegi qazaq rýhanııaty qosyldy. Onyń ıgiligin, shapaǵatyn biz kóre bastadyq. Atap aıtqanda, anaý Islam Jemeneı, Murtaza Bulytaı. Aıta bersek óte kóp. Ýaqyt tyǵyz. Bular qazaq ádebıetiniń, qazaq rýhanııatynyń deńgeı-dárejesin jańa óristerge, jańa órelerge kótergen aıryqsha, ǵajap tulǵalar. Solardyń ishinde bizdiń Dúkenniń alar orny erekshe. Qazaq ádebıettanýyn Dúken jańa sapaly deńgeıge, biz barmaǵan, biz shıyrlamaǵan jańa óristerge kóterdi» dep, D. Másimhanulynyń ǵalymdyǵyn, tereń bilimdiligin joǵary baǵalaǵan bolatyn. Bul kúnde ortamyzda júrgen qazaq ádebıettaný ǵylymynyń abyzy, akademık Seıit Qasqabasov óziniń «Azamat» degen maqalasynda: «Búginge deıin D.Másimhanuly Qazaq eli úshin 100-den astam qytaıtanýshy maman tárbıelep shyǵarǵan bolsa, sol shákirtteriniń deni qazir QR Prezıdenti apparaty, QR SIM, QR Qorǵanys mınıstrligi, QR Memlekettik qaýipsizdik komıteti, QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi, Qazaqstannyń QHR-daǵy Elshiligi men konsýldyqtarynda, Qazaq-qytaı birlesken kásiporyndarynda, QR joǵary oqý oryndary men ǵylymı-zertteý mekemelerinde jemisti eńbek etýde» dep, tekten-tekke jazbaǵan bolar.
Dúken Másimhanuly – aqyn, aýdarmashy, qytaıtanýshy-ǵalym, ustaz. Ádebı shyǵarmashylyǵy úshin QJO-nyń halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵyna, Prezıdent jarlyǵymen «Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri» qurmetti ataǵyna ıe bolǵan. Qazaq eline eńbegi sińgen, osy eldiń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp, jar qulaǵy jastyqqa tımeı júrgen ultjandy tulǵanyń biri. Fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor. Bul kúnde QR BjǴ mınıstrligi ǴK R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń dırektory. Demek, qoǵamda óz orny, qyzmeti, at-ataǵy bar azamat.
Al Serikjan Bııashı kim? Qapelimde oıyńyzǵa ne tústi? Aıtyp kórińizdershi! Meniń kóz aldyma tek el ishine alabúıideı irtki salýshy, ıýtýbte aýzy kópirip, kóringenge jala jaýyp otyratyn búlikshi beınesi ǵana oraldy. Odan ózge oıǵa eshteńe orala qoımady. Turaqty qyzmeti, at-ataǵy joq, joǵary bilimi taǵy joq, qumda izi, saıda sany da joq, tek ishi keýip sóıleýden aldyna jan salmaıtyn, ózine qarsy pikir aıtqandardyń bárin «qytaıshyl» dep qaralaıtyn bireý. «Baqsam baqa eken» degendeı, jalpy ol týraly BAQ betindegi jurt pikirin sholyp kórsek, Serikjannyń jalpy jaǵdaıy bylaı eken.
Onyń qaıda týyp, qaıda óskeni bizge asa qyzyq emes. Tek sizderge onyń atategi men ómir joly týraly myna bir aqparatty aıtqym keledi. Aıtýlarǵa qaraǵanda ol Duńǵan otbasynda ómirge kelgen. Otaǵasy (ıaǵnı Serikjannyń atasy) Bııashı týylǵanda asa aýyr qylmysqa shyrmalady. Sonymen kórshisi mektep muǵalimi eken. Qyzyl shaqa Bııashıdi sol kórshisine tabystap, bir túnde ǵaıyp bolady. Sol ketkennen mol ketip, ushty-kúıli habarsyz ketedi. Osylaısha Bııashı qazaq otbasynda erjetedi. Bııashı erjetkesin qazaq «ata-anasy» ony úılendiredi. Bııashı balaly-shaǵaly bolady. Demek, atyshýly Serikjan qazaqqa sińgen duńǵan otbasynda ómirge kelgen. Biraq onyń ákesiniń aty sol kúıinde saqtalady. Ol óziniń famılıasyn «Bilash» dep aıtyp júrgenimen qujatynda «Bııashı» dep jazylǵan. Bul bir. Ekinshiden, qytaıda jáne Qazaqstanda turatyn birge týǵan týystarynyń erterekte «duńǵan» bolyp júrgeni týraly kýálik berýshiler de bar. Taǵy bir jaǵynan arǵy-bergidegi qazaq balasynda «Bııashı» degen esim bolmaǵan. Bul «Bııashı» onyń duńǵan ákesinen qalǵan jalǵyz eskertkish.
Taǵy da S.Bııashı týraly derekterge qarap otyrsaq, ol erjetip, Shańhaıdaǵy bir ýnıversıtetke oqýǵa túsedi. Oqyp júrgendegi tártipsizdigi, otbasylyq qıynshylyq, psıhologııalyq aýytqý kesirinen oqýdan qol úzedi. Arada birer jyldan soń oqýyn qaıta jalǵastyryp júrip, taǵy tabanynyń búri joq ol, oqýdan shyǵyp qalady. Qytaıda JOO oqý stýdentke úlken qysym. Bul jaqtaǵydaı emin-erkindik joq. Ol jaqta oqý úshin tabandylyq, shydamdylyq kerek. Oǵan oqýǵa qyry joq Serikjan shydamaǵan. Sebezgi jańbyrǵa shydamaı qalqa izdeıtin eshkiniń tirligine osy Sekeńniń qylyǵy tym jaqyn. Al osyndaı adam oqýdan qol úzip qalǵan soń ne istemek. Qalaıda jeńildiń astymen, aýyrdyń ústimen júrip jan baǵý kerek. Sóıtip, ártúrli adamdarmen aralasyp júrgende, bul aıaq astynan joǵalyp ketedi. Baqandaı 6 jyl iz-tozsyz joǵalady. Áke-sheshesi izdestirip kórgenmen deregi tabylmaıdy. Keıin, áke-sheshesi ony izdeýdi doǵaryp, jazǵan aryzdaryn qaıtyp alady. Sebep, olarǵa qytaıdyń quqyq qorǵaý organdary tarapynan «balańdy izdeme, ol asa qupııa jaǵdaıda tárbıelenip jatyr, balań aman!» degen syńaıda habar kelse kerek. Sonymen alty jyldan keıin Sekeń aıaq astynan jarq ete qalady. Jaryq etkende de «júrek jutqan batyr», «ultshyl», «dinshil» beınesinde saıası arenaǵa shyǵady. Áıtpese, oǵan kim senip, kim ersin?! Sonymen ol odan julyp, budan urlap «Myń bir sapar» degen kitap jazady. Onyń jarnamasyn qytaıdaǵy saıttarda qatyryp turyp jasaıdy. Ásirese, «Sen qazaq», «Kúltegin» degen saıttarda ol kitap týraly dúrkirep turyp jarnama jasalady. Jastar birinen soń biri aýyzdarynyń sýy quryp otyryp álgi kitapty oqıdy. Kóshirip taratady. Shyn máninde, ol kitapsymaq olaq qatynnyń shıkili-pisili botqa kójesindeı nárse. Shet el kórmegen, qudyq túbinde ǵana aspandy baqylaıtyn qytaıdaǵy keıbir jastarǵa ol árıne, úlken jańalyq bop kórinýi múmkin. Sekeń sol kitapta qazaqtyń dinge berik emestigi, ıslamdyq negiziniń nasharlyǵy týraly syn aıtady. Qazaqqa qaraǵanda uıǵyr men duńǵannyń dinine berik, naǵyz ıslam múrıti derlik halyq ekenin tamsanyp, aýzynyń sýy quryp, tipti, keıbir jerlerinde jylap jibere jazdap (keıde «ártistigi» ustap, jylap alatyny ádeti bar ǵoı) turyp jazady. Sonymen, Serikjan osy kitap arqyly alǵashqy josparyn, ıaǵnı, qytaıdaǵy qazaq jastarynyń, jalpy qazaq ultynyń dinshildigi men ultshyldyǵyn bir tekserip alady. Tekserý boıynsha, qazaqtardyń reakııasy oń nátıje beredi. Sonymen, ańqaý elge aramza moldalyq qylýǵa bel sheshe kirisken Bııashıdiń balasy ekinshi josparyna kóshedi. Iaǵnı, ýeıchatta (ýatsap sııaqty habarlasý jelisi) top quryp, vahabıstik ýaǵyzdaryn qarsha boratady. Bul kezde biz qytaıǵa emin-erkin baryp-kelip júretinbiz. Biz de ártúrli toptarda bar edik. Sonda onyń keıbir sózderin estip qalatynbyz. Sondaǵy sózderinen vahabıstik aǵymnyń múrıtterinshe lepirgen, kópirgen sasyq ıis ańqyp turatyn. Ásirese, juma kúnderi bir-birine ártúrli «juma múbárák bolsyn» dep bastalatyn dinı ýaǵyzdar men ártúrli súreler jiberedi. Bul qytaıdaǵy qazaqtar arasyndaǵy ÝEIChAT TOPTARDA kádimgi naýqan retinde júrdi. Bul Serikjannyń qolymen jasalǵan, aýzymen ýaǵyzdaǵan vahabıstik úgit-nasıhattyń nátıjesi bolatyn. Árıne, dinimiz – ıslam. Biraq, biz vahabıst emespiz ǵoı. Din – árkimniń júreginiń senimi. Ony meniń dinim Islam, sen kápirsiń, býddıssiń, dep kózine shuqý úshin paıdalanýǵa bolmaıdy. Al din atyn jamylyp, ártúrli toptarda vahabıstik ýaǵyz aıtýdyń kimge, ne úshin kerek bolǵanyn bilesiz be? Ol bylaı edi.
Qytaı ókimeti Shınjań máselesin (Shınjańdaǵy ultshyldyq pen ásire dinshildik máselelerin retke keltirý) birjaqty etý úshin belgili bir saıası shyrǵa oılap tabýy kerek boldy. Esterińizde bolsa, 2009 jylǵy 5 shildedegi Úrimshide bolǵan qandy qyrǵynnyń túp-tórkininde kim tur edi. Árıne, Qytaıdyń bıligi turdy. Qalaı deısiz ǵoı, ol bylaı.
Shınjańnan ishki qytaıǵa barǵan jumysshy uıǵyr qyzdaryn kóshede qytaılar uryp-soqqan, zorlaǵan. Ony ózderi vıdeoǵa túsirip, áleýmettik jelilerge júktegen. Sonymen Serikjan sııaqty jansyzdary arqyly ulttyq másele kótergizip, halyqty kóshege alyp shyqty. Kóshege shyqqan halyq árıne, uıǵyr qyzynyń zorlanǵanyna ar-namysy qaınap shyqty. Biraq qytaı ulttyq qaýipsizdigi tarapynan qatań baqylaýda turǵan osy oqıǵanyń ekinshi kúni kóshege etnıkalyq qytaı jastary shyǵyp uıǵyrlardy qyryp saldy. Bul Shınjań máselesin sheshýdegi alǵashqy jospary bolatyn. Qytaı ókimeti osydan keıin bir jola attanysqa kelip, Shınjańdaǵy jalpy musylmandardy basyp-janshýǵa bel sheshe kirisip, Serikjandardy kúndiz-túni úrgizdi. Ol jatpaı-turmaı qazaq jastary arasynda vahabıstik, dinı-ekstremıstik úgit-nasıhat júrgizdi. Qazaq jastaryn jappaı jıhadqa shaqyrdy. Sırııaǵa barýǵa «shahıt» atanýǵa úgittedi. Onyń bul «eńbegi» dalaǵa ketken joq. Qytaıdaǵy qazaq jastary arasynda vahabıstik, dinı-ekstremıstik baǵyt kúsheıdi. Jaǵdaı belgili bir deńgeıge jetken kezde, ıaǵnı, 2016 jyldyń sońynan bastap Qytaıdaǵy qazaqtar túrmelerge toǵytyp (ózderiniń aıtýynsha, «úırený lagerleri»), pasporttary tartyp alyndy. Siz oılap qarańyzshy, Serikjan qytaıdaǵy ýeıchat toptarynda emin-erkin ýaǵyz aıtqanda, Qytaı ulttyq qaýipsizdigi aıǵa qarap, shoshqa taǵalap otyryp pa? Joq. Olar bárin baqylap, tizimge alyp otyrǵan. Kimniń ne jazyp, ne aıtyp júrgenin jipke tizgendeı baqylaǵan. Sonymen, 2016 jyldyń sońynan bastap júzege asqan «úırený lagerine» toǵytý isinde ásirese, telefondaryn tekserý arqyly ustalǵandar kóp boldy. Kóbine kóp telefondarynda Serikjannyń dinı ýaǵyzdaryn tyńdaǵandar, taratqandar jappaı túrmege toǵytyldy. Al qytaı bıligi sol kezde de, qazir de Serikjanǵa esh kiná taqqan emes. Demek, qytaıdaǵy qazaqtardyń qysymǵa ushyraýynyń túp-tórkininde Serikjannyń turǵany eshkimge qupııa emes.
Al ol Shınjańdaǵy mindetin adal atqaryp bolǵan soń Qazaqstanǵa qashyp kelgen syńaı baıqatty. Kele sala bir kúnde Almatydan úsh páter satyp alǵan. Qalaı sonda? Qytaıda da, Qazaqstanda da eshqashan, esh jerde jumys istemegen, turaqty tabysy joq, bıznesi joq búlikshi bir kúnde Almaty sııaqty qymbatshylyq jaılaǵan megapolısten baqandaı úsh páterdi qalaı satyp alady? Demek, mol qarjyny arqalaı kelgen ǵoı qytaıdan. Onymen qoımaı, Qazaqstannan jer satyp alý maqsatynda kelgen Qytaı saýdagerlerine deldaldyq jasaǵan sýreti álemjelide órip júr. Sonda kim satqyn bolyp sanalady?! Qytaıdaǵy qandastarymyzdy jazyqsyz túrmege toǵytqan kim eken?! Oıly qazaq edik qoı. Ár nárseniń baıybyna baryp, tereńine boılap baryp sóz aıtatyn baısaldy el edik qoı. Bizdiń búgingi alashapqyn tirligimiz, bireýdiń sandyraǵynyń aq-qarasyn teksermeı ere ketetinimiz qalaı?!
Bul Serikjan Bııashıdiń jat pıǵyldy jeksuryndyǵyn, qoı terisin jamylǵan qasqyr ekendiginiń shynaıy keıip-kespiri.
Onyń atalmysh vıdeosandyraǵynda Lı Baı, Kegmener týraly sóz bolady. Dúken Másimhanuly tarıh ǵylymyna opasyzdyq jasapty-mys. Qytaılardyń «qazaq jerin bizdiki» deýine ıdeologııalyq alǵyshart jasap beripti-mys. Óz oıyna ózi semirip, isinip-keýip, lepire kele, D.Dásimhanulyn «ǵalym emes» dep yshqynady. Tym kúlkili. Beısharalyqtan shyqqan beıádep bir pátýa. S.Bııashı bilmese, biz aıtaıyq shyndyqtyń qandaı ekeni týraly.
Birinshi, qytaı aqyny Lı Baıdyń qaıda týyp-óskeni, shyqqan tegi týraly D. Másimhanuly esh jerde aıtqan da, jazǵan da emes. Serikjannyń jalaqorlyǵy álde nadandyǵy osy jerden ap-anyq kórinip qalady. Áıteýir japtym jala, jaqtym kúıe deıtin bir beısharalyq. Óıtkeni, Lı Baıdy «qazaq, onyń ishinde dýlat. Shý óńirinde týǵan» deýshilerge Dúken Másimhanuly o bastan qarsy. Bul pikirdiń negizsiz ekenin jazyp ta, aıtyp ta júr. Demek, D.Másimhanulyn «elibaıshyl» etip kórsetý tap-taza, júz paıyz jala. Al D. Másimhanulynyń «Sarap» atty kitabynda keltirilgen Kegmener týraly áńgime, ol basqa másele. Sol basqa máseleniń mánin túsinbegen jalaqor jartybas aýzyna kelgendi laqqan. Kegmener týraly ol zerttemegen de, bilmeıdi de... Mundaı kókezýler qashanda da bolǵan. Biraq olar aıtty eken dep, tarıh kóshi toqtap qalǵan joq. Al, Kegmenerge keleıik.
Kegmener aqyn ómirde bolǵan adam. Qytaıdyń kóne qujattarynda saqtalǵan. Bııashı balasy aıtqandaı emes, naqty arhıvterde bar. Ony qytaıdyń Go Moro sekildi múıizi qaraǵaıdaı ǵalymdary zerttep turaqtandyrǵan. Sonymen birge, ony «Iań Lıan joqqa shyǵardy» dep resmı Qytaı bıligi nemese ǵylym akademııasy, ǵylym-bilim mınıstrligi joqqa shyǵarǵan da emes. Ony qytaıdyń óz ǵalymdary da biledi. Tipti áli kúnge deıin qytaıdyń poezııa antologııalarynda Kegmenerdiń óleńderi jarııalanyp keledi. Demek áli kúnge deıin ol qytaıdaǵy ádebı proestiń aýqymynan shyqpaǵan tulǵa. Al D. Másimhanuly óz eńbeginde túrkitekti Kegmener aqynnyń týǵan jeri qazirgi Ketpen taýynyń mańy bolýy múmkin degen boljam aıtady. Sebebi, týǵan jerin esim-soıyna qosyp alý ádebı shyǵarmashylyq adamdarynda ejelden bar úrdis. Al boljam jasaý bolsa ǵylymı zertteý isindegi qalypty qubylys. Qalyptasqan úrdis. Kelispegender óz argýmentimen qarsy ýáj aıtady. Sol arqyly aqıqatqa qol jetkizedi. Týra osy Kegmener týralyy bir kezde Saǵyntaı Suńǵataı degen azamat jazdy. Dúken Másimhanuly jazbasha (jańylmasam «Qazaq ádebıeti» gazetiniń betinde) jaýap berdi. Keıin S.Suńǵataıdyń D.Másimhanulynan aýyzsha keshirim suraǵanyn da bilemiz. Ǵylymı zertteýdiń ısi murnyna barmaıtyn Serikjan paqyr ondaı dástúrdi qaıdan bilsin?! Al Kegmener degen túrkitekti aqyndy qazaq jerinde týǵan degen pikir qalaısha «qytaılardyń qazaq jerin bizdiki deýine teorııalyq alǵyshart» bolmaq? «Sandyraqtaýy jaman, sary aýrý emes pe eken» dep Ospanhan Áýbákir aǵamyz aıtqandaı, osydan keıin S.Bııashıdi deni saý, qalypty adam deýge bola ma?! Tipti, Muqtarhan Orazbaı men Ómirbek Báıgeldi jalaýlatyp júrgendeı «Lı Baı Orta Azııa óńirinde týdy» degen ýájdi durys degenniń ózinde, «sony syltaýratyn qytaılar jerimizge talasady» degenniń ózi sypaıylap aıtsaq, jyndynyń sózi. Mysaly, ál-Farabı Otyrarda týǵan. Al, Arabtar ony arab dep esepteıdi. Nemese Pýshkınniń túp tegi Arab degen sóz bar. Sonda, Arabtar Otyrardy nemese Reseıdi bizdiń jer dep talasa ma?! Aıtsa aıtar. Biraq, onda da Serikjannyń ózi sııaqty búlikshi, jalaqor, urynarǵa qara tappaı kóshede júrgen bireý aıtýy múmkin. Onyń ústine, ǵylym degen izdený, zertteý, táýekel etý, boljaý nátıjesinde ósedi. Mynany zerttesem, qytaı ókpeleıdi, mynany zerttesem, orys renjıdi, nemese olar bizdiń jerimizdi basyp alady degen ol endi Serikjanskıı sandyraq qana bolyp qala beredi.
Serikjan Bııashı óziniń vıdeosandyraǵynda taǵy bylaı deıdi. Ol «qytaısha-qazaqsha úlken sózdik» qurastyryp, ózi ıemdenip aldy, negizinde, ol S.Naımannyń kók sózdigi bolatyn» dep, lepirip, aýzy kópirip laǵyp, tamaǵy jyrtylǵansha shyńǵyrypty baıqus. Bizdiń aýylda «esýas ekenin esinegeninen bildim» deıtin sóz bolýshy edi, sol aıtqandaı Serikjannyń psıh-aýrý ekeni, tıiserge qara tappaı júrgen esersoqtyǵy aýzynyń kópirshýinen, qol sermeýinen-aq kórinip tur. Al sózdik jasaý bilim-parasaty jetken adamnyń isi. Órkenıetti elderde qos tildi sózdikter jyl saıyn myńdap basylyp shyǵyp jatady. Solardyń qyrylysyp jatqanyn kórgen pende bar ma eken?! Ne bolmasa, S. Naıman, ıaǵnı, Naımanǵazy Sapanuly aǵamyz dál qazir osy Qazaqstanda, Almaty mańynda ómir súrip jatyr eken ǵoı. Ol kisi osynyń bárin kórip-bilip otyrǵan da bolar. Pikiri, narazylyǵy bolsa, ózi aıtar edi ǵoı, Serikjannyń bul aradaǵy áńgimege deldaldyq qylardaı ne qaqysy bar?! Demek, onyń ishin qaınatqan úlken sózdik emes, D. Másimhanulynyń adal eńbek, óz isiniń mamany retinde bıikterge órlep bara jatqanyn kórealmastyq ǵana. Birinshiden, ishin órtegen qyzǵanysh, ekinshiden, Praımerızge qatysýshy Dúkenniń atynyń ozyp bara jatqanyn kóre almaı, tyrashtanǵan keıbireýlerdiń ıt tirliginen, úshinshiden, qytaı qojaıyndary tapsyrma berip otyrǵandyǵynan, Almatydan bir kúnde úsh páter alǵan aqshany aqtaý úshin, aýzyna boq-sidigin toltyryp alyp, jalpy jurtqa shashyp otyr. Odan basqa túk te emes.
Osy jolǵy sandyraǵynda S.Bııashı ózinshe Dúken Másimhanulynyń qytaısha qabiletine kúmán keltiripti. Bııashı balasy sen kúmán keltirgenmen, onyń eńbegin óz kózimen kórgen el aǵalary, ǵalymdar, áriptesteri, shákirtteri kúmán keltirmeıdi. Tipti, halyqaralyq ǵylymı jıyndarda baıandamasyn qytaı tilinde jazyp, baıandap júrgen ǵalym, qytaı tilinen júzdegen ádebı shyǵarmany móldiretip qazaq tilinde sóıletken talantty aýdarmashy – Dúken Másimhanuly týraly aıtqan bul sandyraǵyna ıtim de ılanbas edi.
Sodan keıingi onyń vıdeosandyraǵynda aıtylǵan bir másele, Dúken Másimhanulynyń bir qytaı azamatymen túsken sýreti. Iaǵnı, S.Bııashı qytaı elshisi dep júrgen qytaılyq azamat. Ol negizi Dúnıejúzi qazaq kúresi federaııasynyń vıe-prezıdeni Sún Jıanlın esimdi kásipker qytaı azamaty eken. Biz ol týraly da zerttep kórdik. Ol Bııashı aıtqandaı, áste Qytaıdyń bizdegi elshisi de, tipti elshiliktiń qyzmetkeri de emes. Onymen sýretke túspegen, dastarqandas bolmaǵan qazaqstandyqtar kemde-kem deýge de bolady. Atyn atamaı-aq qoıaıyn, olardyń arasynda bılik ókilderi de, tipti ádebıet, óner qaıratkerleri de tolyp jatyr. Al D. Másimhanuly bir retki bas qosýda birge bolǵan eken. Dúken myrzamen qushaqtasyp qoldaryna rıýmka ustap tur eken. Sýrettiń tosynnan, tý syrtynan túsirilgeni de kórinip tur. Demek, belgisiz bir azǵynnyń otqa maı quıý úshin jasaǵan tyrash tirligi. Túptep kelgende, onda turǵan ne bar?! Qytaılarmen (hanzý) aralasýǵa bolmaıdy, dastarqandas bolýǵa tıym salynǵan degen zań joq qoı. Onda oryspen de, aǵylshynmen de qushaqtasyp, araq ishkenderdi jelige shyǵaryp, bárin satqyn dep jarııalaıyq. Bul endi duńǵantekti qorqaýdyń sý juqpas sumpaıylyǵynyń naqty bir kórinisi.
Sonan sońǵy taǵy bir aıta keter jaıt, «aıta, aıta altaıdy, Jamal apam qartaıdy» demekshi, bul S.Bııashı qyryq jylǵy maltasyn ezýden sharshamaıtyn kókdoly qatyndardan bir aýmaıdy. Erkek pa, erkek jynysty saldaqy ma, aıyryp bolmaıdy. Áıtpese, qytaıdan kelip, Sırııaǵa ketken qazaqtar týraly áńgime ábden jaýyr bolyp, tizesi shyqty ǵoı. Ondaı oqıǵanyń bolǵany shyńǵyrǵan shyndyq, aıdaı aqıqat. Onyń túp-tórkininde Serikjannyń ózi turǵanyn joǵaryda dáleldedik. Óz basyndaǵy boqty bireýge jaǵý kerek bop júrgende, D. Másimhanulynyń aýzynan sondaı bir pikir shyǵyp ketti. Al kelip, jerden jeti qoıan tapqandaı jalaýlatqan kim? Ol myna esýas S.Bııashı. S.Bııashıdiń aıtar ýáji: «QR Ulttyq qaýipsizdigi Dúkenniń Sırııaǵa qytaıdan kelgen qazaqtar bardy degenin joqqa shyǵardy. Bizde ondaı tizim joq dep aıtty» degennen ary aspaıdy. Aınalaıyn-aý, ol resmı organ ǵoı. Qaıdaǵy bir S. Bııashıge resmı aqparatty bere salady eken-mys. Bul da kúlkili jaıt. Ol kelmes buryn, Qazaqstanǵa kelgen qandastar mamyrajaı ómir keship jatqan edi. Sol keldi de búkil qazaqty bólýmen, jaq-jaq qylýmen aınalysyp keledi. Onyń da basty sebebi bar. Kezindegi orystyń qazaqty rý-rýǵa bólip qyrqystyrǵanymen asa aıyrmasy joq Sekeńniń bul tirliginiń...
Mine, osyndaı-osyndaı shyndyqty Serikjan bilip tursa da, qansha aıtqyshpyn degenimen ylǵı aınalyp ótedi. Osyny oqyp otyryp, keńirdegine oqtaý kirgendeı qylǵynary daýsyz. Óıtkeni, shyndyq qashanda ay ǵoı. Biraq, ol ólmese, ólem qapsyn. Men beıkúná halyqqa aıtamyn, osyndaı arandatýshydan saq bol dep! Kópirme sózdi kim aıtady, qolynan túk kelmeıtin sumpaıylar aıtady. Al qolynan is keletin adam halqyna, otanyna únsiz qyzmet etedi. Jalaqorlyq, bireýge or qazý, túbinde ózin jarǵa jyǵady. Aramyzda arandatýshy júr, abaı bolaıyq aǵaıyn! Týǵan halqymyzdyń joǵyn joqtap, sol jolda jan aıamaı eńbek etip, kúresip kele jatqan asyldarymyzdy, azamatymyzdy qadirleı bileıik jurtym! Mundaı jalaqorlar HH ǵasyr basynda da bolǵan. Kommýnıst áperbaqandar ult úshin týǵan Alashtyń asyl tekti degdarlaryna da «Japon shpıony» dep negizsiz jala japqanyn tarıhtan jaqsy bilemiz. Sonyń kesirinen, myńdaǵan Alash arystary repressııaǵa ushyraǵanyn Siz ben biz umyta qoıǵan joqpyz. Bul tarıhtyń bizge uǵyndyrar ay sabaǵy. Al S.Bııashı Muhtar Shahanovty, Nábıjan Muhametqandy, Abzal Quspandy, Ahmetbek Nursılany, Omaráli Ádilbekti, Dúken Másimhandy, Raqym Aıypty, Sáýle Ábildahandy, Serik Murathandy, Aıatjan Ahmetjandy, taǵy da basqa júzdegen-myńdaǵan ulttyń adal perzentterin «qytaı shpıony» dep jar salyp júrgenine úsh jyldan asyp barady. Bulardyń bári el úshin eseli eńbek etip júrgen, qoǵamda orny bar, jurtqa syıly azamattar. Olardyń biri ádebıetke eńbek sińirse, endi biri ǵylym salasynda, taǵy biri bıznes salasynda ter tógip júr, al endi biri oqý-aǵartýdy alǵa súırese, taǵy bireýleri jýrnalıstıka, quqyq salasy boıynsha eline adal qyzmet etip keledi. Eshqaısysy anaý jalaqor anturǵan sııaqty erigip, kópirip júrgen joq. Sondyqtan, oń men soldy, jaqsy men jamandy ajyratyp, jan-jaqqa ǵylymı kózben qarap úıreneıik aǵaıyn!
S.Bııashı óziniń osy jolǵy vıdeoottamasynda «Dúken Másimhannyń orny parlament emes, túrme. Ol qylmysker» dep sandyraqtapty. Onyń aıtqanynyń báriniń túp-túgel jala ekenin joǵaryda dáleldedik.
Halqymyzda «óz basyndaǵy boqty kórmeı, kisi basyndaǵy shoqty kóripti» degen maqal bar. Osy maqal dál osy duńǵantekti búlikshige arnalyp aıtylǵandaı. Qane, Serikjan Bııashıdiń bir basyndaǵy qylmystaryn sanamalap kóreıikshi:
- Qytaıdaǵy qandastar arasyna vahabıstik, dinı ekstremıstik úgit-nasıhat júrgizip, olardyń jappaı túrmege jabylýyna sebepker bolýy;
- «Qytaıdaǵy qazaqtardyń 15-40 jas aralyǵyndaǵy qyzdary men áıelderiniń qytaılar tarapynan zorlanbaǵany qalǵan joq» dep mıllıondaǵan qazaq qyzdarynyń ar-namysyn aıaqqa taptaýy;
- Qazaqtyń aqyn-jazýshylaryn «olar sasyq kózender, kór tyshqandar» dep qorlaýy;
- Kóptegen belgili tulǵalarǵa «qytaıshyl, qytaıdyń jansyzy, ult satqyny» dep negizsiz jala jabýy;
- Qasıetti kók týymyzdy «kók dambal» dep elimizdiń rámizder týraly zańyn aıaqqa taptaýy;
- Óner adamdaryn (onyń ishinde ánshi-kúıshi qyzdarymyzdy) jezókshege teńep, bireýden bir bala týyp alǵannan keıin «halyq qatyny bolyp ketedi» dep ar-namystaryn qorlaýy;
- Qazaqstandaǵy uıǵyrlardyń jıynynda olardy ashyq jıhadqa shaqyrýy;
- Áleýmettik jeli betinde «Er Tóstik» (budan da basqa feık attary jeterlik) degen feık atpen aýzyna kelgenin aıtyp belgili tulǵalardy masqaralaýy;
- Áleýmettik jeli betinde «Er Tóstik» degen feık atpen Elbasy N.Á.Nazarbaevty «qalmaq shal» dep masqaralaýy;
- Zańsyz uıymǵa basshylyq etip, sol arqyly halyqtan qarjy jınap ony jeke maqsatyna paıdalanýy;
- Qytaıdaǵy uıǵyrlardy kóshirip ákelip, azamattyq, jer berý kerek dep ultarazdyqtyń otyn qozdyrýy;
(tize bersek áli kóp, qazirshe osymen toqtaı turaıyq)
Osynshama qylmysqa belshesinen batqan adam bir ýaq táýbesine kelýdiń ornyna, taǵy da jazyqsyz janǵa jala jaýyp, jaqsynyń jaǵasynan alyp júrgenine qarap, múmkin bul shynymen de psıh-aýrý shyǵar degen qorytyndyǵa kelip otyrmyz.
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin akademık Seıit Qasqabasovtyń D. Másimhanuly jóninde jazǵan «Azamat» atty maqalasynan úzindi keltirip aıaqtaıyq. «Atamyz qazaqta «Jylqyda da jylqy bar, Qazanaty bir basqa. Jigitte de jigit bar, Azamaty bir basqa», - degen ataly uǵym bar. Sózimizdi qoryta kele aıtarymyz, táýelsizdiktiń alǵashqy jylynda-aq «Otanym!» dep alyp-ushyp elge jetken, ata jurtyna oralǵan 20 jyldan beri elimizdiń rýhanı túleýi men damýy jolynda jan aıamaı eńbek etip kele jatqan D.Másimhanuly halqymyzdyń uǵymyndaǵy «Azamat» degen atqa ábden laıyq dep oılaımyn. Dúken baýyryma aldaǵy ýaqytta da eren eńbegińmen elińdi qýanta ber demekpin».
Bizdiń de tilek osy. «Elim!» dep eńirep júrgen azamattarymyzǵa negizsiz jala jaýyp, el ishine iritki salyp júrgen jat pıǵyldy sumyraılardan saq bolaıyq aǵaıyn.
Qurmanǵazy Jumaǵul
Aqyn, jýrnalıst
(Avtor pikiri redakııa kózqarasyna
saı kelmeýi múmkin)
