Kıberqylmys bul qarapaıym ómirde kezdesetin qylmysqa uqsaıdy. Aıyrmashylyǵy ol tek vırtýaldy keńistikte jasalady. Áıtse de, zardabyn shynaıy ómirde tıgizetindigi málim. Qazaqstanda ıfrlandyrý jumystary óz nátıjesin berip, kóptegen jumys oryndary derekterdi sandyq formatqa kóshirý boıynsha belsendi jumys júrgizýde. Bul halyq turmysyn áldeqaıda jeńildetti: halyqqa qyzmet kórsetý ortalyǵynda kezekte turyp, aýdarym jasaý úshin bankke barýdyń qajeti joq. Biraq jeńildetýmen birge kıberqylmyskerler tarapynan jasalatyn jańa qaýip te paıda boldy. Ol - KIBERQAÝIP.
Kıberqaýip degen ne?
Kıbershabýyl retinde áleýmettik jelilerdegi jeke paraqshany buzýdan bastap úlken derekterdi urlaýǵa deıingi kez-kelgen zańsyz is-áreketti ataýǵa. Kıberqylmyskerler arnaıy vırýs baǵdarlamalary arqyly uıaly telefon nemese kompıýter sekildi kez kelgen qurylǵyny buzyp kire alady. Eger paıdalanýshy lıenzııalanbaǵan baǵdarlamany ornatyp, zııandy vırýs engizilgen kúdikti saıttardan faıldardy júktep alsa, qylmyskerler úshin sizdiń málimetterińizdi alý qıynǵa soqpaıdy. Mine, kıberqaýip degen osy.
Mundaı shabýyldar jeke shottarǵa da, jeke brendke de jasalýy múmkin. Budan kóbine qoǵam qaıratkerleri zardap shegedi. Kıberqylmyskerler iri kompanııalarǵa jıi shabýyl jasaıdy. Sol jerden klıentterdiń derekter bazasyn nemese basqa aqparatty urlap, sodan keıin óz maqsattaryna paıdalanady. Basqa kıberalaıaqtar tájirıbesiz paıdalanýshylardan aqsha talap etip, karta ıesiniń ruqsatynsyz aqsha aýdaryp, keıde tipti onlaın saýda jasaýy múmkin. Securing Sam málimetteri boıynsha, úıdegi jelilerde ornatylǵan qorǵanysy nashar qurylǵylardyń 47% -yn IP-kameralar quraıdy. Olarǵa baǵyttalǵan shabýyldar óte qaýipti. Eń álsiz qorǵanysy bar qurylǵylar arasynda ekinshi oryndy derekterdi saqtaý qurylǵylary alady.
Qorǵanysy nashar TOP-5 qurylǵy:
- IP-kameralar
- Prınterler
- Derekterdi saqtaý qurylǵylary
- iP-telefondar
- Teledıdarlar
Halyqaralyq kıberqaýipsizdik qyzmetteriniń málimetteri boıynsha, álemde ár sekýnd saıyn shamamen 12 adamǵa shabýyl jasalady jáne jyl saıyn álemde 556 mıllıonǵa jýyq kıberqylmys tirkeledi, onyń shyǵyny 100 mıllıard dollardan asady.
Búginde Qazaqstan Respýblıkasynyń Qorǵanys jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi “Kıber qalqan” tujyrymdamasyn iske asyrý ústinde. Kıberqalqan - bul aqparattyq qaýipsizdik salasynda memlekettik organdar tarapynan júzege asyrylatyn sharalar kesheni, apparattyq-baǵdarlamalyq júıeler men jobalar jıyntyǵy. Bul baǵdarlamanyń sheńberinde aqparattyq-kommýnıkaııalyq tehnologııalardy qaýipsiz paıdalanýǵa baǵyttalǵan sharalar josparlanýda.
Qyzmetkerlerdiń daıyndyǵy
Tıisti kadrlardy daıarlaý úshin 2020-2021 oqý jylyna «Aqparattyq qaýipsizdik júıeleri» mamandyǵy úshin jyl saıynǵy granttar sany 600-ge deıin kóbeıtildi. Magıstrlerdi daıarlaý úshin - 170 grant, PhD doktorlaryn daıyndaýǵa 20 grant bólindi. Bul kórsetkishter aldyńǵy jylmen salystyrǵanda edáýir joǵary.
2018 jylǵy 1 qyrkúıekten bastap Qazaqstannyń birqatar joǵary oqý oryndary jańa eksperımenttik bilim berý baǵdarlamalaryn engizdi:
- Úlken derekterdi taldaý (Big Data Analytics, Cybersecurity, Cybersecurity);
- kásiporyndardaǵy kompıýterlik júıeler men jelilerdi basqarý, basqarý jáne qorǵaý;
- krıptologııa;
- sandyq krımınalıstıka;
- apparattyq qaýipsizdik;
- kompıýterlik qaýipsizdik;
- jeliniń qaýipsizdigi jáne t.b.
Kıberqorǵaýdyń ekinshi kezeńi
Tujyrymdamany iske asyrý kezeńi eki kezeńnen turady: birinshi kezeń - 2017-2018, ekinshi kezeń - 2019-2022 jj. 2019 jyly iske asyrýdyń ekinshi kezeńi bastaldy, onyń tóńireginde myna máseleler qarastyrylýda:
- qazaqstandyq IT-kompanııalardyń qatysýymen ulttyq aqparattyq-kommýnıkaııalyq ınfraqurylymdy aqparattyq qaýipsizdik júıelerimen qamtamasyz etý;
- eldegi aqparattyq qaýipsizdik talaptarymen sertıfıkattalǵan otandyq elektrondy kásiporyndaryn iske qosý.
Qazaqstannyń kıberqalqany qaýipsizdikti qalaı qamtamasyz etedi?
Maksımaldy kıberqaýipsizdikke qol jetkizý úshin birqatar tapsyrmalardy oryndaý qajet:
- kıberqaýipsizdik týraly halyqty habarlandyryp otyrý;
- osy salada oqytylatyn mamandardyń sany men sapasyn arttyrý;
- joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilimi bar kadrlardy daıarlaýǵa «aqparattyq qaýipsizdik júıeleri» mamandyǵy boıynsha granttardy ulǵaıtý;
- bilim berý baǵdarlamalaryn kásibı standarttarǵa sáıkes jańartý;
- aqparattyq tehnologııalar, aqparattyq qaýipsizdik salasyndaǵy kásibı standarttardy jańartý;
- halyqaralyq standarttardy úılestirý, sondaı-aq aqparattyq-kommýnıkaııalyq tehnologııalar, aqparattyq qaýipsizdik jáne kıberqaýipsizdik salasyndaǵy ulttyq standarttardy jańartý jáne damytý;
- kıberqaýipsizdik salasyndaǵy qazaqstandyq kompanııalardy damytý;
- jedel aqparattyq qaýipsizdik ortalyqtaryn qurý.
«ıfrlyq Qazaqstan» baǵdarlamasy aıasynda úsh jylǵa josparlanǵan Ulttyq aqparattyq qaýipsizdikti úılestirý ortalyǵyn qurýǵa 28,8 mıllıard teńge bólindi. Sonymen qatar, zııandy kodtardy zertteýge arnalǵan zerthanany jaraqtandyrýǵa - 44,2 mıllıon teńge, aqparattyq qaýipsizdik quraldaryn zertteýge - 1,2 mıllıard teńge, kıberqaýipsizdik zerthanasyna - 184 mıllıon teńge, sondaı-aq qazaqstandyq ınternettegi kıberqaýipsizdikke qarsy is-qımyldardy úılestirýge bıýdjetten - 793 mıllıon teńge qarastyrylǵan.
Aıaýlym ÁBILDA,
“Adyrna” ulttyq portaly
