كيبەرقىلمىس بۇل قاراپايىم ومىردە كەزدەسەتىن قىلمىسقا ۇقسايدى. ايىرماشىلىعى ول تەك ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتە جاسالادى. ايتسە دە، زاردابىن شىنايى ومىردە تيگىزەتىندىگى ءمالىم. قازاقستاندا تسيفرلاندىرۋ جۇمىستارى ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، كوپتەگەن جۇمىس ورىندارى دەرەكتەردى ساندىق فورماتقا كوشىرۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋدە. بۇل حالىق تۇرمىسىن الدەقايدا جەڭىلدەتتى: حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىندا كەزەكتە تۇرىپ، اۋدارىم جاساۋ ءۇشىن بانككە بارۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق جەڭىلدەتۋمەن بىرگە كيبەرقىلمىسكەرلەر تاراپىنان جاسالاتىن جاڭا قاۋىپ تە پايدا بولدى. ول - كيبەرقاۋىپ.
كيبەرقاۋىپ دەگەن نە؟
كيبەرشابۋىل رەتىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جەكە پاراقشانى بۇزۋدان باستاپ ۇلكەن دەرەكتەردى ۇرلاۋعا دەيىنگى كەز-كەلگەن زاڭسىز ءىس-ارەكەتتى اتاۋعا. كيبەرقىلمىسكەرلەر ارنايى ۆيرۋس باعدارلامالارى ارقىلى ۇيالى تەلەفون نەمەسە كومپيۋتەر سەكىلدى كەز كەلگەن قۇرىلعىنى بۇزىپ كىرە الادى. ەگەر پايدالانۋشى ليتسەنزيالانباعان باعدارلامانى ورناتىپ، زياندى ۆيرۋس ەنگىزىلگەن كۇدىكتى سايتتاردان فايلداردى جۇكتەپ السا، قىلمىسكەرلەر ءۇشىن ءسىزدىڭ مالىمەتتەرىڭىزدى الۋ قيىنعا سوقپايدى. مىنە، كيبەرقاۋىپ دەگەن وسى.
مۇنداي شابۋىلدار جەكە شوتتارعا دا، جەكە برەندكە دە جاسالۋى مۇمكىن. بۇدان كوبىنە قوعام قايراتكەرلەرى زارداپ شەگەدى. كيبەرقىلمىسكەرلەر ءىرى كومپانيالارعا ءجيى شابۋىل جاسايدى. سول جەردەن كليەنتتەردىڭ دەرەكتەر بازاسىن نەمەسە باسقا اقپاراتتى ۇرلاپ، سودان كەيىن ءوز ماقساتتارىنا پايدالانادى. باسقا كيبەرالاياقتار تاجىريبەسىز پايدالانۋشىلاردان اقشا تالاپ ەتىپ، كارتا يەسىنىڭ رۇقساتىنسىز اقشا اۋدارىپ، كەيدە ءتىپتى ونلاين ساۋدا جاساۋى مۇمكىن. Securing Sam مالىمەتتەرى بويىنشا، ۇيدەگى جەلىلەردە ورناتىلعان قورعانىسى ناشار قۇرىلعىلاردىڭ 47% -ىن IP-كامەرالار قۇرايدى. ولارعا باعىتتالعان شابۋىلدار وتە قاۋىپتى. ەڭ ءالسىز قورعانىسى بار قۇرىلعىلار اراسىندا ەكىنشى ورىندى دەرەكتەردى ساقتاۋ قۇرىلعىلارى الادى.
قورعانىسى ناشار توپ-5 قۇرىلعى:
- IP-كامەرالار
- پرينتەرلەر
- دەرەكتەردى ساقتاۋ قۇرىلعىلارى
- iP-تەلەفوندار
- تەلەديدارلار
حالىقارالىق كيبەرقاۋىپسىزدىك قىزمەتتەرىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، الەمدە ءار سەكۋند سايىن شامامەن 12 ادامعا شابۋىل جاسالادى جانە جىل سايىن الەمدە 556 ميلليونعا جۋىق كيبەرقىلمىس تىركەلەدى، ونىڭ شىعىنى 100 ميلليارد دوللاردان اسادى.
بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىس جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگى “كيبەر قالقان” تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ ۇستىندە. كيبەرقالقان - بۇل اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان جۇزەگە اسىرىلاتىن شارالار كەشەنى، اپپاراتتىق-باعدارلامالىق جۇيەلەر مەن جوبالار جيىنتىعى. بۇل باعدارلامانىڭ شەڭبەرىندە اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالاردى قاۋىپسىز پايدالانۋعا باعىتتالعان شارالار جوسپارلانۋدا.
قىزمەتكەرلەردىڭ دايىندىعى
ءتيىستى كادرلاردى دايارلاۋ ءۇشىن 2020-2021 وقۋ جىلىنا «اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى» ماماندىعى ءۇشىن جىل سايىنعى گرانتتار سانى 600-گە دەيىن كوبەيتىلدى. ماگيسترلەردى دايارلاۋ ءۇشىن - 170 گرانت، PhD دوكتورلارىن دايىنداۋعا 20 گرانت ءبولىندى. بۇل كورسەتكىشتەر الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر جوعارى.
2018 جىلعى 1 قىركۇيەكتەن باستاپ قازاقستاننىڭ بىرقاتار جوعارى وقۋ ورىندارى جاڭا ەكسپەريمەنتتىك ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ەنگىزدى:
- ۇلكەن دەرەكتەردى تالداۋ (Big Data Analytics, Cybersecurity, Cybersecurity);
- كاسىپورىندارداعى كومپيۋتەرلىك جۇيەلەر مەن جەلىلەردى باسقارۋ، باسقارۋ جانە قورعاۋ;
- كريپتولوگيا;
- ساندىق كريميناليستيكا;
- اپپاراتتىق قاۋىپسىزدىك;
- كومپيۋتەرلىك قاۋىپسىزدىك;
- جەلىنىڭ قاۋىپسىزدىگى جانە ت.ب.
كيبەرقورعاۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى
تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋ كەزەڭى ەكى كەزەڭنەن تۇرادى: ءبىرىنشى كەزەڭ - 2017-2018, ەكىنشى كەزەڭ - 2019-2022 جج. 2019 جىلى ىسكە اسىرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى، ونىڭ توڭىرەگىندە مىنا ماسەلەلەر قاراستىرىلۋدا:
- قازاقستاندىق IT-كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن ۇلتتىق اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىمدى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ;
- ەلدەگى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك تالاپتارىمەن سەرتيفيكاتتالعان وتاندىق ەلەكتروندى كاسىپورىندارىن ىسكە قوسۋ.
قازاقستاننىڭ كيبەرقالقانى قاۋىپسىزدىكتى قالاي قامتاماسىز ەتەدى؟
ماكسيمالدى كيبەرقاۋىپسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن بىرقاتار تاپسىرمالاردى ورىنداۋ قاجەت:
- كيبەرقاۋىپسىزدىك تۋرالى حالىقتى حابارلاندىرىپ وتىرۋ;
- وسى سالادا وقىتىلاتىن مامانداردىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ;
- جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىمى بار كادرلاردى دايارلاۋعا «اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى» ماماندىعى بويىنشا گرانتتاردى ۇلعايتۋ;
- ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن كاسىبي ستاندارتتارعا سايكەس جاڭارتۋ;
- اقپاراتتىق تەحنولوگيالار، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى كاسىبي ستاندارتتاردى جاڭارتۋ;
- حالىقارالىق ستاندارتتاردى ۇيلەستىرۋ، سونداي-اق اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جانە كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ۇلتتىق ستاندارتتاردى جاڭارتۋ جانە دامىتۋ;
- كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى قازاقستاندىق كومپانيالاردى دامىتۋ;
- جەدەل اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ورتالىقتارىن قۇرۋ.
«تسيفرلىق قازاقستان» باعدارلاماسى اياسىندا ءۇش جىلعا جوسپارلانعان ۇلتتىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى ۇيلەستىرۋ ورتالىعىن قۇرۋعا 28,8 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. سونىمەن قاتار، زياندى كودتاردى زەرتتەۋگە ارنالعان زەرتحانانى جاراقتاندىرۋعا - 44,2 ميلليون تەڭگە، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك قۇرالدارىن زەرتتەۋگە - 1,2 ميلليارد تەڭگە، كيبەرقاۋىپسىزدىك زەرتحاناسىنا - 184 ميلليون تەڭگە، سونداي-اق قازاقستاندىق ينتەرنەتتەگى كيبەرقاۋىپسىزدىككە قارسى ءىس-قيمىلداردى ۇيلەستىرۋگە بيۋدجەتتەن - 793 ميلليون تەڭگە قاراستىرىلعان.
اياۋلىم ءابىلدا،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
