Áýlıe Sofııa qalaı meshitke aınaldy?
Ystambýl – álemde týrıster aǵylyp keletin birden-bir qala bolsa, Áýlıe Sofııa – sol qaladaǵy týrıster aıaq baspaı ketpeıtin birden-bir oryn. Erekshe arhıtektýrasymen, ózgeshe mozaıkalarymen, ǵajap aýrasymen jan bitkendi ózine baýrap alatyn bul tarıhı ortalyqtyń taǵdyryn ózgertýshiler óte kóp.
...Esterińizge sala keteıik, Túrkııanyń Memlekettik keńesi 10 shilde kúni el Úkimetiniń ótinishi aıasynda Áýlıe Sofııany murajaıdan meshitke ózgertý týraly sheshim qabyldaǵan edi. 24 shilde kúni bul vızantııalyq ǵımaratta araǵa 84 jyl salyp, alǵashqy namaz oqylady. Rejep Taıyp Erdoǵan bastaǵan Túrkııa bıliginiń bul sheshimi túrik jurtynan bólek, kúlli álem jurtynyń kózqarasyn ekige bóldi.
Tarıhy
Áýlıe Sofııa 1500 jyldan astam ýaqyt Ystambýldyń sánin keltirip tur. Onyń qabyrǵasynda hrıstıan dininiń sımvoldary men arab jazýlary bir-birimen erekshe úılesim tapqan. Talaı aýmaly-tókpeli zamandarǵa qaramastan Áýlıe Sofııa sekildi búgingi kúnge deıin saqtalǵan ǵımarattar dúnıe júzinde tym az.
6 ǵasyrda ómir súrgen Vızantııa ımperatory Iýstınıannyń túsine ǵajaıyp ǵıbadathananyń úlgisin qolyna ustaǵan perishte kiredi. Osy tústen keıin ol álemde teńdessiz, eshqashan kúırep, joq bop ketpeıtin, Konstantınopoldiń ataǵyn jer júzine jetkizer ǵıbadathana salýdy armandaıdy. Imperatordyń armanyn júzege asyrý úshin Efes pen Lıvannan Konstantınopolge arnaıy baǵanalar aldyrylady, al qurbandyq shalatyn oryndar arnaıy rýbın, ametıst, injý-marjandarmen bezendiriledi. Ǵıbadathananyń keremet sán-saltanaty orys elshilerinepravoslovııalyq senimniń shynaıylyǵyn tanytyp, olar knıaz Vladımırge osy senimdi qabyldaýdy usynady. Biraq 1453 jyly Konstantınopol qulap, Mehmet sultan ǵıbadathanany meshitke aınaldyrýdy buıyrady. Túrikter munaralar turǵyzyp, mozaıkalardy aǵartyp, qabyrǵalardy túıe terisine Quran súrelerin altynmen jazyp,qaptaıdy. Talaı ǵasyrlar boıy Áýlıe Sofııa Qaǵbadan keıingi musylmandar ulyq tutar kıeli meken bolyp turady. Tek 1935 jyly qazirgi zaıyrly Túrkııanyń negizin qalaýshy Mustafa Kemel Atatúrik arnaıy dekret jarııalap, ony murajaıǵa aınaldyrady. Al 1985 jyly Áýlıe Sofııa IýNESKO-nyń búkilálemdik mura eskertkishteriniń tizimine engiziledi.
Arhıtektýrasy men ıntereri
Áýlıe Sofııa soborynyń bıiktigi 51 metr úlken kúmbez asty ortańǵy kresti quraıdy, ıaǵnı negizgi jáne qosymsha zaldar krest túrinde baılanysyp jatyr. Birneshe ǵasyrlar boıy hrıstıan shirkeýleri osyndaı krest túrinde salynǵan.
Qabyrǵalardaǵy mozaıkalar arqyly Vızantııa óneriniń ǵasyrlar boıyndaǵy tarıhyn tanýǵa bolady. Ǵıbadathananyń kireberisinde Isa Másihtiń beınesi, al onyń aldynda tizerlep turǵan ımperator beınelengen. Keıin musylmandar sobor meshitke aınalǵan soń molda namaz oqıtyn arnaıy minber salǵan. Minber Mekke baǵytynda, ońtústik-shyǵysqa qaratylǵan. Restavratorlar sobordan rýnıkalyq jazý úlgilerin de tapqan.
Búgini
10 shilde kúni Túrik sot ınstanııasy 1934 jylǵy 24 qarashadaǵy hrıstıan hramyn meshitten mýzeıge aınaldyrýǵa qatysty sheshimin joıdy. Osylaısha hram taǵy da meshitke aınaldy. Sol kúni Túrkııa Prezıdenti Redjep Taıyp Erdogan musylmandarǵa meshit mártebesin qaıta alǵan Áýlıe Sofııada namaz oqýǵa múmkindik beretin jarlyqqa qol qoıdy.
Meshit mártebesine Túrkııa azamattarynyń kózqarasy
Mýzeıdi meshitke aýystyrý týraly pikir paıda bolǵan sátten bastap, zaıyrly Túrkııa azamattarymunyń aldyn alýǵa tyrysyp baqty.
«Otan» partııasynyń lıderi Dogý Perınchek: «Áýlıe Sofııanyń mártebesiniń ózgerýi Túrkııanyń álemmen baılanysyna áser etedi. Ol óz odaqtastaryn alystatyp, qarsylastaryna ese berýi múmkin.
Ekonomıkalyq turǵydan 2015 jyly Gúlenserikteriniń Túrkııa-Sırııa shekarasynda Reseı ushaǵyn qıratqan kezdegideı úlken shyǵynǵa tap bolamyz. Ekonomıkanyń qalpyna kelýi týrızmge tikeleı baılanysty. Biraq Áýlıe Sofııanyń mártebesi ózgerse, odan úmittenbesek te bolady. Áýlıe Sofııa mártebesiniń ózgerýi nemis, orys, eýropalyq, qytaılyq jáne ırandyq týrısterdiń kelýin shekteıdi. Bul búkil álemdi Túrkııaǵa keltirmeýge úgitteýge múmkindik beredi. Týrısterdiń tek Áýlıe Sofııaǵa kelýin ǵana emes, sonymen qatar Antalııa, Mýgla, Kapadokııa, Vanǵa barýyn da tejeıdi,» - dep qarsylyǵyn bildirdi.
Al Nobel syılyǵynyń ıegeri, jazýshy Orhan Pamýk 10 shilde kúni BBC-ge bergen suhbatynda: «Elde men sekildi mıllıondaǵan zaıyrly túrikter ómir súredi, biraq olardyń qarsy daýsyn estimedi. Ókinishke oraı, sobordy meshitke aınaldyrý álemgebizdiń endi zaıyrly el emestigimizdi tanytqanyn bildiredi,» - deı kelip, Ankaranyń bul sheshimi keıbir azamattardy Túrkııany «zaıyrly musylman memkeleket» degen maqtanyshynan aıyrǵanyn aıtty.
Álemniń kózqarasy
Kóptegen dinı, saıası jáne mádenı qaıratkerler Túrkııa bıliginiń bul sheshimine qarsy reakııa bildirdi.
Eadaily.com betinde Aııa Sofııanyń mýzeıden meshitke ózgerýi Reseı, Greııa, Franııa men AQSh-tyń laýazymdy tulǵalary men qoǵamdyq uıymdarynyń, sondaı-aq hrıstıan shirkeýleriniń jetekshileriniń syn-eskertpeleri jarııalandy.Máskeý Patrıarhatynyń syrtqy shirkeý baılanystary bóliminiń tóraǵasy mıtropolıt Volokolamskıı Ilarıon: «Áýlıe Sofııa soboryn meshitke aınaldyrý – búkil álemdikhrıstıandardyń betinen shapalaqpen urýmen teń,» – dep synǵa aldy.
Dúnıejúzilik shirkeýler keńesi Erdoǵandy bul sheshimdi joıýǵa shaqyrdy.
Konstantınopol Patrıarhy Varfolomeı: «Áýlıe Sofııa mýzeı retinde hrıstıan men ıslamnyń kezdesetin, birligi men túsinisýiniń orny men sımvoly bolyp tabylady,» - dedi.
Grekııa Túrkııanyń bul áreketin ashyq provokaııa dep baǵalady.
Rım papasy Franısk: «Ystambýl týraly, Áýlıe Sofııa týraly oılap, qatty qynjylamyn,» - degen.
Áýlıe Sofııada 86 jyldan keıin oqylatyn alǵashqy namazǵa bir apta qalǵan tusynda Erdoǵan keıbir BAQ betindegi aqparattardy arandatýshylyq dep tanyp: «Áýlıe Sofııa – quldyqtyń shylbyrynan shyqqan bizdiń birligimiz ben yntymaǵymyzdyń sımvolyna aınaldy. Bul shylbyr alyndy. Biz meniń qatarlastarymnyń balalyq jáne jastyq armanyn oryndaǵanymyzǵa óte qýanyshtymyz. Osyny eshkim saıası rıtorıkada eleýsiz qaldyrmaýy kerek. Bul ońaıǵa túsken joq.Eshqashan ońaı bolmaǵan. Árıne, bul Úkimet penhalqymyzdyń armany boldy. Biz ony oryndadyq,» - dep Áýlııa Sofııa Túrkııanyń ishki máselesi ekendigin bildirgen.
Túrik basylymdarynd hrıstıan áýlıeleriniń beıneleri namaz ýaqytynda arnaıy lazerlik sáýlelermen kólegeılenetinin, sebebi ıslamda tiri jaratylystardyń beınelerine tyıym salynǵanyn, al basqa jazbalardyń saqtalatyny týraly jazylǵan. Sondaı-aq mozaıkalardy perdemen jabatyny, namaz oqıtyn jerge kilem tóseletini týraly da aıtylǵan. Al ǵımarattyń barlyq jerine týrıster kirýge bolatyn-bolmaıtyndyǵy týraly ázirge aqparat joq. Osy máseleler tóńiregindegi usynystardy Túrkııanyń Mádenıet jáne týrızm mınıstrligi qarastyrýda.
Túrkııa Prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵan eskertkendeı, meshit mártebesin qaıta alǵan Áýlııa Sofııada alǵashqy namaz 24 shildede oqylady
Adyrna ulltyq portaly
