Ystambul – älemde turister aǧylyp keletın bırden-bır qala bolsa, Äulie Sofiia – sol qaladaǧy turister aiaq baspai ketpeitın bırden-bır oryn. Erekşe arhitekturasymen, özgeşe mozaikalarymen, ǧajap aurasymen jan bıtkendı özıne baurap alatyn būl tarihi ortalyqtyŋ taǧdyryn özgertuşıler öte köp.
...Esterıŋızge sala keteiık, Türkiianyŋ Memlekettık keŋesı 10 şılde künı el Ükımetınıŋ ötınışı aiasynda Äulie Sofiiany mūrajaidan meşıtke özgertu turaly şeşım qabyldaǧan edı. 24 şılde künı būl vizantiialyq ǧimaratta araǧa 84 jyl salyp, alǧaşqy namaz oqylady. Rejep Taiyp Erdoǧan bastaǧan Türkiia bilıgınıŋ būl şeşımı türık jūrtynan bölek, küllı älem jūrtynyŋ közqarasyn ekıge böldı.
Tarihy
Äulie Sofiia 1500 jyldan astam uaqyt Ystambuldyŋ sänın keltırıp tūr. Onyŋ qabyrǧasynda hristian dınınıŋ simvoldary men arab jazulary bır-bırımen erekşe üilesım tapqan. Talai aumaly-tökpelı zamandarǧa qaramastan Äulie Sofiia sekıldı bügıngı künge deiın saqtalǧan ǧimarattar dünie jüzınde tym az.
6 ǧasyrda ömır sürgen Vizantiia imperatory Iýstiniannyŋ tüsıne ǧajaiyp ǧibadathananyŋ ülgısın qolyna ūstaǧan perışte kıredı. Osy tüsten keiın ol älemde teŋdessız, eşqaşan küirep, joq bop ketpeitın, Konstantinopoldıŋ ataǧyn jer jüzıne jetkızer ǧibadathana saludy armandaidy. İmperatordyŋ armanyn jüzege asyru üşın Efes pen Livannan Konstantinopolge arnaiy baǧanalar aldyrylady, al qūrbandyq şalatyn oryndar arnaiy rubin, ametist, ınju-marjandarmen bezendırıledı. Ǧibadathananyŋ keremet sän-saltanaty orys elşılerınepravosloviialyq senımnıŋ şynaiylyǧyn tanytyp, olar kniaz Vladimirge osy senımdı qabyldaudy ūsynady. Bıraq 1453 jyly Konstantinopol qūlap, Mehmet sūltan ǧibadathanany meşıtke ainaldyrudy būiyrady. Türıkter mūnaralar tūrǧyzyp, mozaikalardy aǧartyp, qabyrǧalardy tüie terısıne Qūran sürelerın altynmen jazyp,qaptaidy. Talai ǧasyrlar boiy Äulie Sofiia Qaǧbadan keiıngı mūsylmandar ūlyq tūtar kielı meken bolyp tūrady. Tek 1935 jyly qazırgı zaiyrly Türkiianyŋ negızın qalauşy Mūstafa Kemel Atatürık arnaiy dekret jariialap, ony mūrajaiǧa ainaldyrady. Al 1985 jyly Äulie Sofiia IýNESKO-nyŋ bükılälemdık mūra eskertkışterınıŋ tızımıne engızıledı.
Arhitekturasy men intererı
Äulie Sofiia soborynyŋ biıktıgı 51 metr ülken kümbez asty ortaŋǧy krestı qūraidy, iaǧni negızgı jäne qosymşa zaldar krest türınde bailanysyp jatyr. Bırneşe ǧasyrlar boiy hristian şırkeulerı osyndai krest türınde salynǧan.
Qabyrǧalardaǧy mozaikalar arqyly Vizantiia önerınıŋ ǧasyrlar boiyndaǧy tarihyn tanuǧa bolady. Ǧibadathananyŋ kıreberısınde İsa Mäsıhtıŋ beinesı, al onyŋ aldynda tızerlep tūrǧan imperator beinelengen. Keiın mūsylmandar sobor meşıtke ainalǧan soŋ molda namaz oqityn arnaiy mınber salǧan. Mınber Mekke baǧytynda, oŋtüstık-şyǧysqa qaratylǧan. Restavratorlar sobordan runikalyq jazu ülgılerın de tapqan.
Bügını
10 şılde künı Türık sot instansiiasy 1934 jylǧy 24 qaraşadaǧy hristian hramyn meşıtten muzeige ainaldyruǧa qatysty şeşımın joidy. Osylaişa hram taǧy da meşıtke ainaldy. Sol künı Türkiia Prezidentı Redjep Taiyp Erdogan mūsylmandarǧa meşıt märtebesın qaita alǧan Äulie Sofiiada namaz oquǧa mümkındık beretın jarlyqqa qol qoidy.
Meşıt märtebesıne Türkiia azamattarynyŋ közqarasy
Muzeidı meşıtke auystyru turaly pıkır paida bolǧan sätten bastap, zaiyrly Türkiia azamattarymūnyŋ aldyn aluǧa tyrysyp baqty.
«Otan» partiiasynyŋ liderı Dogu Perinchek: «Äulie Sofiianyŋ märtebesınıŋ özgeruı Türkiianyŋ älemmen bailanysyna äser etedı. Ol öz odaqtastaryn alystatyp, qarsylastaryna ese beruı mümkın.
Ekonomikalyq tūrǧydan 2015 jyly Gülenserıkterınıŋ Türkiia-Siriia şekarasynda Resei ūşaǧyn qiratqan kezdegıdei ülken şyǧynǧa tap bolamyz. Ekonomikanyŋ qalpyna keluı turizmge tıkelei bailanysty. Bıraq Äulie Sofiianyŋ märtebesı özgerse, odan ümıttenbesek te bolady. Äulie Sofiia märtebesınıŋ özgeruı nemıs, orys, europalyq, qytailyq jäne irandyq turisterdıŋ keluın şekteidı. Būl bükıl älemdı Türkiiaǧa keltırmeuge ügıtteuge mümkındık beredı. Turisterdıŋ tek Äulie Sofiiaǧa keluın ǧana emes, sonymen qatar Antaliia, Mugla, Kapadokiia, Vanǧa baruyn da tejeidı,» - dep qarsylyǧyn bıldırdı.
Al Nobel syilyǧynyŋ iegerı, jazuşy Orhan Pamuk 10 şılde künı BBC-ge bergen sūhbatynda: «Elde men sekıldı milliondaǧan zaiyrly türıkter ömır süredı, bıraq olardyŋ qarsy dausyn estımedı. Ökınışke orai, sobordy meşıtke ainaldyru älemgebızdıŋ endı zaiyrly el emestıgımızdı tanytqanyn bıldıredı,» - dei kelıp, Ankaranyŋ būl şeşımı keibır azamattardy Türkiiany «zaiyrly mūsylman memkeleket» degen maqtanyşynan aiyrǧanyn aitty.
Älemnıŋ közqarasy
Köptegen dıni, saiasi jäne mädeni qairatkerler Türkiia bilıgınıŋ būl şeşımıne qarsy reaksiia bıldırdı.
Eadaily.com betınde Aiia Sofiianyŋ muzeiden meşıtke özgeruı Resei, Gresiia, Fransiia men AQŞ-tyŋ lauazymdy tūlǧalary men qoǧamdyq ūiymdarynyŋ, sondai-aq hristian şırkeulerınıŋ jetekşılerınıŋ syn-eskertpelerı jariialandy.Mäskeu Patriarhatynyŋ syrtqy şırkeu bailanystary bölımınıŋ töraǧasy mitropolit Volokolamskii İlarion: «Äulie Sofiia soboryn meşıtke ainaldyru – bükıl älemdıkhristiandardyŋ betınen şapalaqpen ūrumen teŋ,» – dep synǧa aldy.
Düniejüzılık şırkeuler keŋesı Erdoǧandy būl şeşımdı joiuǧa şaqyrdy.
Konstantinopol Patriarhy Varfolomei: «Äulie Sofiia muzei retınde hristian men islamnyŋ kezdesetın, bırlıgı men tüsınısuınıŋ orny men simvoly bolyp tabylady,» - dedı.
Grekiia Türkiianyŋ būl äreketın aşyq provokasiia dep baǧalady.
Rim papasy Fransisk: «Ystambul turaly, Äulie Sofiia turaly oilap, qatty qynjylamyn,» - degen.
Äulie Sofiiada 86 jyldan keiın oqylatyn alǧaşqy namazǧa bır apta qalǧan tūsynda Erdoǧan keibır BAQ betındegı aqparattardy arandatuşylyq dep tanyp: «Äulie Sofiia – qūldyqtyŋ şylbyrynan şyqqan bızdıŋ bırlıgımız ben yntymaǧymyzdyŋ simvolyna ainaldy. Būl şylbyr alyndy. Bız menıŋ qatarlastarymnyŋ balalyq jäne jastyq armanyn oryndaǧanymyzǧa öte quanyştymyz. Osyny eşkım saiasi ritorikada eleusız qaldyrmauy kerek. Būl oŋaiǧa tüsken joq.Eşqaşan oŋai bolmaǧan. Ärine, būl Ükımet penhalqymyzdyŋ armany boldy. Bız ony oryndadyq,» - dep Äuliia Sofiia Türkiianyŋ ışkı mäselesı ekendıgın bıldırgen.
Türık basylymdarynd hristian äulielerınıŋ beinelerı namaz uaqytynda arnaiy lazerlık säulelermen kölegeilenetının, sebebı islamda tırı jaratylystardyŋ beinelerıne tyiym salynǧanyn, al basqa jazbalardyŋ saqtalatyny turaly jazylǧan. Sondai-aq mozaikalardy perdemen jabatyny, namaz oqityn jerge kılem töseletını turaly da aitylǧan. Al ǧimarattyŋ barlyq jerıne turister kıruge bolatyn-bolmaityndyǧy turaly äzırge aqparat joq. Osy mäseleler töŋıregındegı ūsynystardy Türkiianyŋ Mädeniet jäne turizm ministrlıgı qarastyruda.
Türkiia Prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧan eskertkendei, meşıt märtebesın qaita alǧan Äuliia Sofiiada alǧaşqy namaz 24 şıldede oqylady
Adyrna ūlltyq portaly
