اۋليە سوفيا قالاي مەشىتكە اينالدى؟
ىستامبۋل – الەمدە تۋريستەر اعىلىپ كەلەتىن بىردەن-ءبىر قالا بولسا، اۋليە سوفيا – سول قالاداعى تۋريستەر اياق باسپاي كەتپەيتىن ءبىردەن-ءبىر ورىن. ەرەكشە ارحيتەكتۋراسىمەن، وزگەشە موزايكالارىمەن، عاجاپ اۋراسىمەن جان بىتكەندى وزىنە باۋراپ الاتىن بۇل تاريحي ورتالىقتىڭ تاعدىرىن وزگەرتۋشىلەر وتە كوپ.
...ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسى 10 شىلدە كۇنى ەل ۇكىمەتىنىڭ ءوتىنىشى اياسىندا اۋليە سوفيانى مۇراجايدان مەشىتكە وزگەرتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان ەدى. 24 شىلدە كۇنى بۇل ۆيزانتيالىق عيماراتتا اراعا 84 جىل سالىپ، العاشقى ناماز وقىلادى. رەجەپ تايىپ ەردوعان باستاعان تۇركيا بيلىگىنىڭ بۇل شەشىءمى تۇرىك جۇرتىنان بولەك، كۇللى الەم جۇرتىنىڭ كوزقاراسىن ەكىگە ءبولدى.
تاريحى
اۋليە سوفيا 1500 جىلدان استام ۋاقىت ىستامبۋلدىڭ ءسانىن كەلتىرىپ تۇر. ونىڭ قابىرعاسىندا حريستيان ءدىنىنىڭ سيمۆولدارى مەن اراب جازۋلارى ءبىر-بىرىمەن ەرەكشە ۇيلەسىم تاپقان. تالاي اۋمالى-توكپەلى زاماندارعا قاراماستان اۋليە سوفيا سەكىلدى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان عيماراتتار دۇنيە جۇزىندە تىم از.
6 عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۆيزانتيا يمپەراتورى يۋستينياننىڭ تۇسىنە عاجايىپ عيباداتحانانىڭ ۇلگىسىن قولىنا ۇستاعان پەرىشتە كىرەدى. وسى تۇستەن كەيىن ول الەمدە تەڭدەسسىز، ەشقاشان كۇيرەپ، جوق بوپ كەتپەيتىن, كونستانتينوپولدىڭ اتاعىن جەر جۇزىنە جەتكىزەر عيباداتحانا سالۋدى ارماندايدى. يمپەراتوردىڭ ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەفەس پەن ليۆاننان كونستانتينوپولگە ارنايى باعانالار الدىرىلادى، ال قۇرباندىق شالاتىن ورىندار ارنايى رۋبين، امەتيست، ءىنجۋ-مارجاندارمەن بەزەندىرىلەءدى. عيباداتحانانىڭ كەرەمەت ءسان-سالتاناتى ورىس ەلشىلەرىنەپراۆوسلوۆيالىق سەنىمنىڭ شىنايىلىعىن تانىتىپ، ولار كنياز ۆلاديميرگە وسى سەنىمدى قابىلداۋدى ۇسىنادى. بىراق 1453 جىلى كونستانتينوپول قۇلاپ، مەحمەت سۇلتان عيباداتحانانى مەشىتكە اينالدىرۋدى بۇيىرادى. تۇرىكتەر مۇنارالار تۇرعىزىپ، موزايكالاردى اعارتىپ، قابىرعالاردى تۇيە تەرىسىنە قۇران سۇرەلەرىن التىنمەن جازىپ،قاپتايدى. تالاي عاسىرلار بويى اۋليە سوفيا قاعبادان كەيىنگى مۇسىلماندار ۇلىق تۇتار كيەلى مەكەن بولىپ تۇرادى. تەك 1935 جىلى قازىرگى زايىرلى تۇركيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇستافا كەمەل اتاتۇرىك ارنايى دەكرەت جاريالاپ، ونى مۇراجايعا اينالدىرادى. ال 1985 جىلى اۋليە سوفيا يۋنەسكو-نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇرا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلەءدى.
ارحيتەكتۋراسى مەن ينتەرەرى
اۋليە سوفيا سوبورىنىڭ بيىكتىگى 51 مەتر ۇلكەن كۇمبەز استى ورتاڭعى كرەستى قۇرايدى، ياعني نەگىزگى جانە قوسىمشا زالدار كرەست تۇرىندە بايلانىسىپ جاتىر. بىرنەشە عاسىرلار بويى حريستيان شىركەۋلەرى وسىنداي كرەست تۇرىندە سالىنعان.
قابىرعالارداعى موزايكالار ارقىلى ۆيزانتيا ونەرىنىڭ عاسىرلار بويىنداعى تاريحىن تانۋعا بولادى. عيباداتحانانىڭ كىرەبەرىسىندە يسا ءماسىحتىڭ بەينەسى، ال ونىڭ الدىندا تىزەرلەپ تۇرعان يمپەراتور بەينەلەنگەن. كەيىن مۇسىلماندار سوبور مەشىتكە اينالعان سوڭ مولدا ناماز وقيتىن ارنايى مىنبەر سالعان. مىنبەر مەككە باعىتىندا، وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراتىلعان. رەستاۆراتورلار سوبوردان رۋنيكالىق جازۋ ۇلگىلەرىن دە تاپقان.
بۇگىنى
10 شىلدە كۇنى تۇرىك سوت ينستانتسياسى 1934 جىلعى 24 قاراشاداعى حريستيان حرامىن مەشىتتەن مۋزەيگە اينالدىرۋعا قاتىستى شەشىمىن جويدى. وسىلايشا حرام تاعى دا مەشىتكە اينالدى. سول كۇءنى تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ تايىپ ەردوگان مۇسىلماندارعا مەشىت مارتەبەسىن قايتا العان اۋليە سوفيادا ناماز وقۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جارلىققا قول قويدى.
مەشىت مارتەبەسىنە تۇركيا ازاماتتارىنىڭ كوزقاراسى
مۋزەيدى مەشىتكە اۋىستىرۋ تۋرالى پىكىر پايدا بولعان ساتتەن باستاپ، زايىرلى تۇركيا ازاماتتارىمۇنىڭ الدىن الۋعا تىرىسىپ باقتى.
«وتان» پارتياسىنىڭ ليدەرى دوگۋ پەرينچەك: «اۋليە سوفيانىڭ مارتەبەسىنىڭ وزگەرۋى تۇركيانىڭ الەممەن بايلانىسىنا اسەر ەتەدى. ول ءوز وداقتاستارىن الىستاتىپ، قارسىلاستارىنا ەسە بەرۋى مۇمكىن.
ەكونوميكالىق تۇرعىدان 2015 جىلى گۇلەنسەرىكتەرىءنىڭ تۇركيا-سيريا شەكاراسىندا رەسەي ۇشاعىن قيراتقان كەزدەگىدەي ۇلكەن شىعىنعا تاپ بولامىز. ەكونوميكانىڭ قالپىنا كەلۋى تۋريزمگە تىكەلەي بايلانىستى. بىراق اۋليە سوفيانىڭ مارتەبەسى وزگەرسە، ودان ۇمىتتەنبەسەك تە بولادى. اۋليە سوفيا مارتەبەسىنىڭ وزگەرۋى نەمىس، ورىس، ەۋروپالىق، قىتايلىق ءجانە يراندىق تۋريستەردىڭ كەلۋىن شەكتەيدى. بۇل بۇكىل الەمدى تۇركياعا كەلتىرمەۋگە ۇگىتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. تۋريستەردىڭ تەك اۋليە سوفياعا كەلۋىن عانا ەمەس, سونىمەن قاتار انتاليا، مۋگلا, كاپادوكيا، ۆانعا بارۋىن دا تەجەيدى,» - دەپ قارسىلىعىن ءبىلدىردى.
ال نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جازۋشى ورحان پامۋك 10 شىلدە كۇنى BBC-گە بەرگەن سۇحباتىندا: «ەلدە مەن سەكىلدى ميلليونداعان زايىرلى تۇرىكتەر ءومىر سۇرەدى، بىراق ولاردىڭ قارسى داۋسىن ەستىمەدى. وكىنىشكە وراي، سوبوردى مەشىتكە اينالدىرۋ الەمگەءبىزءدىڭ ەندى زايىرلى ەل ەمەستىگىمىزدى تانىتقانىن بىلدىرەدى،» - دەي كەلىپ، انكارانىڭ بۇل شەشىمى كەيبىر ازاماتتاردى تۇركيانى «زايىرلى مۇسىلمان مەمكەلەكەت» دەگەن ماقتانىشىنان ايىرعانىن ايتتى.
الەمءنىڭ كوزقاراسى
كوپتەگەن ءدىني، ساياسي جانە مادەني قايراتكەرلەر تۇركيا بيلىگىنىڭ بۇل شەشىمىنە قارسى رەاكتسيا ءبىلدىردى.
ەadaily.com بەتىندە ايا سوفيانىڭ مۋزەيدەن مەشىتكە وزگەرۋى رەسەي، گرەتسيا، فرانتسيا مەن اقش-تىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى مەن قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ، سونداي-اق حريستيان شىركەۋلەرىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ سىن-ەسكەرتپەلەرى جاريالاندى.ماسكەۋ پاتريارحاتىنىڭ سىرتقى شىركەۋ بايلانىستارى ءبولىمىنىڭ توراعاسى ميتروپوليت ۆولوكولامسكي يلاريون: «اۋليە سوفيا سوبورىن مەشىتكە اينالدىرۋ – بۇكىل الەمدىكحريستيانداردىڭ بەتىنەن شاپالاقپەن ۇرۋمەن تەڭ,» – دەپ سىنعا الدى.
دۇنيەجۇزىلىك شىركەۋلەر كەڭەسى ەردوعاندى بۇل شەشىمدى جويۋعا شاقىردى.
كونستانتينوپول پاتريارحى ۆارفولومەي: «اۋليە سوفيا مۋزەي رەتىندە حريستيان مەن يسلامنىڭ كەزدەسەتىن، بىرلىگى مەن ءتۇسىنىسۋىنىڭ ورنى مەن سيمۆولى بولىپ تابىلادى,» - دەدى.
گرەكيا تۇركيانىڭ بۇل ارەكەتىن اشىق پروۆوكاتسيا دەپ باعالادى.
ريم پاپاسى فرانتسيسك: «ىستامبۋل تۋرالى، اۋليە سوفيا تۋرالى ويلاپ، قاتتى قىنجىلامىن،» - دەگەن.
اۋليە سوفيادا 86 جىلدان كەيىن وقىلاتىن العاشقى نامازعا ءبىر اپتا قالعان تۇسىندا ەردوعان كەيبىر باق بەتىندەگى اقپاراتتاردى ارانداتۋشىلىق دەپ تانىپ: «اۋليە سوفيا – قۇلدىقتىڭ شىلبىرىنان شىققان ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز بەن ىنتىماعىمىزدىڭ سيمۆولىنا اينالدى. بۇل شىلبىر الىندى. ءبىز مەنىڭ قاتارلاستارىمنىڭ بالالىق جانە جاستىق ارمانىن ورىنداعانىمىزعا وتە قۋانىشتىمىز. وسىنى ەشكىم ساياسي ريتوريكادا ەلەۋسىز قالدىرماۋى كەرەك. بۇل وڭايعا تۇسكەن جوق.ەشقاشان وڭاي بولماعان. ارينە، بۇل ۇكىمەت پەنحالقىمىزدىڭ ارمانى بولدى. ءبىز ونى ورىندادىق،» - دەپ ءاۋليا سوفيا تۇركيانىڭ ىشكى ماسەلەسى ەكەندىگىن بىلدىرگەن.
تۇرىك باسىلىمدارىند حريستيان اۋليەلەرىنىڭ بەينەلەرءى ناماز ۋاقىتىندا ارنايى لازەرلىك ساۋلەلەرمەن كولەگەيلەنەتىنىن, سەبەبى يسلامدا ءتىرى جاراتىلىستاردىڭ بەينەلەرىنە تىيىم سالىنعانىن، ال باسقا جازبالاردىڭ ساقتالاتىنى تۋرالى جازىلعان. سونداي-اق موزايكالاردى پەردەمەن جاباتىنى، ناماز وقيتىن جەرگە كىلەم توسەلەتىنى تۋرالى دا ايتىلعان. ال عيماراتتىڭ بارلىق جەرىنە تۋريستەر كىرۋگە بولاتىن-بولمايتىندىعى تۋرالى ازىرگە اقپارات جوق. وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندەگى ۇسىنىستاردى تۇركيانىڭ مادەنيەت ءجانە تۋريزم مينيسترلىگى قاراستىرۋدا.
تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان ەسكەرتكەندەي، مەشىت مارتەبەسىن قايتا العان ءاۋليا سوفيادا العاشقى ناماز 24 شىلدەدە وقىلادى
ادىرنا ۇللتىق پورتالى
