Bul aýdan (Shonjy) qarasańyz shekaraǵa tıip tur. Shekaranyń kúnshyǵys betinde aty qazzaqqa berilgen Ile Qazaq avtonomııaly oblysy bar (ekinshi súgiret). Onda jer qaıysqan qalyń qazaq turady. Avtanomııaly oblys ShÝAR-dan buryn qurylǵan. Ortalyǵy Qulja qalasy (úshinshi súgirettegi 1-ge qarańyz).
Ekinshi sýret
Osy avtonomııaly qazaq oblysyna qazir segiz aýdan, bir qala tóte qaraıdy. Olar:
KÚNES, NYLQY, TOǴYZTARAÝ aýdandary (úshinshi súgirettegi 5,6,9-ǵa qarańyz). Bul úsh aýdan Ile ańǵary men Ile darııasynyń basyna ornalasqan qazaq eń kóp, eń irgeli qonys tepken, tarıhy óte tereń, baıyrǵy qazaq jeri. Osy úsh aýdan qazaqtary 20- ǵasyr basynda Orynborǵa arnaıy hat jazyp, Alash baspasózin qoldap qarjy joldap, ózderin de Alashtyń alystaǵy bir bólshegi sanaǵan-tyn. Osy úsh aýdan tyń ıgerip, tam soǵyp otyryqshy dástúrge óte bastaǵan alǵashqy qazaq aýdandarynyń biri. Osy aýdannan shyqqan tulǵalar Alash urandy, qazaq jandy bolǵany úshin 20-ǵasyr basynda kóp atylyp ketti. Ýaqty kelse ony da aıtamyz. Qazir osy úsh aýdannyń ár birinde 100-150 myńnan astam qazaq ıintiresip turady. Tipti Kúnes degen aýdandaǵy qazaqtyń uzynsany 150 myńnan álde qashan asyp ketken.
Úshinshi sýret
TEKES, ÓRTEKES (Mońǵolkúre), ShAPShAL (úshinshi súgirettegi 7,8,10-ǵa qarańyz) Ile darııasynyń orta, tómengi aǵaryna (sol jaqtaǵy) jaǵalaı ornalasqan ısi qazaqtyń jer qaıysqan qutty mekeni. Tekes pen Órtekestiń eli ór rýhty, arly keledi. Ana jyly Qarajon jaılaýyn jat qolyna bermeımiz dep qalyń qazaq tike Beıjińmen teketiresti. Táńir taýdyń taza aýasyn jutyp, móldir sýyn tóte bastaý kózinen ishetindikten bul eldegi qazaqtyń bolmysy múlde bólek. Bul jerdiń árbirinde 100 myńdap qalyń qazaq turady. Eli shekaranyń bergi betindegi Narynqol, Kegen, Raıymbek aýdandarymen týys, etene jaqyn keledi. Narynqol, Kegen men Raıymbek qandaı, Tekes pen Órtekeste áne dál sondaı. Bul jerden nebir aty ańyzǵa aınalǵan ıgi jaqsylar men jaısańdar ótti.
QORǴAS, QULJA qalasy, QULJA aýdany (úshinshi súgirettegi 1,3,4-ke qarańyz). Neshe jyldyń aldynda ózim shaǵyn ǵylmı ekspedıııa uıymdastyryp, sonyń jumys babymen Qulja qalasyna bardym, sodan oblystyq, qalalyq, aýdandyq ishki materııaldardy jınadym. Táptishtep otyryp árbirine saraptama jasap jatyp, Qorǵas aýdanyna qatysty bir tańǵajaıyp málimetterge tap boldym. Tarıhshy Mámbet Qoıgeldi aǵamyz "1989 jyly, Orynbor arhıvinde on kún otyryp poıyzben elge qaıtqanda, jolda kýpede solqyldap turyp jylap bardym" deýshi edi. Artyq aıtqandyq emes, Qulja-Úrimji baǵytyndaǵy otarbanyń kýpesinde men de dál sondaı hál keshtim, dál solaı solqyldap jylap, ishki jan dúnıem ezilip qaıtty. Nege deısiz ǵoı? 20- ǵasyr basynda osy Qorǵas bastaǵan Ile qazaqtarynyń qumǵa kómilgen qıly tarıhy júregińizge ıne shanshıdy. Bir mysal aıtaıyn. 20- ǵasyr basynda Qorǵas jeri Súıdin jáne Qorǵas bolyp ekige bólinip turǵan. Sondaǵy Súıdiń qalasynda turǵan qazaqtyń uzyn-sany Qorǵasty qospaǵanda 30 myńnan asqan (1944j - avt). Ile ýalaıaty boıynsha qazaq eń irgeli ornalasqan ári eń erte zamanaýı oqý ornyn ashqan, órkenıet shyraǵyn erte jaqqan, erte oıanǵan óńir-di. Osy óńirde týǵan Ábdiqadir Ápendi týraly ótken apta halyqaralyq Túrkistan aptalyq gazetine arnaıy maqala jazdym. 20 ǵasyrdyń 40-50 jyldary osy eldi-meken kóp qasiretke, qııanatqa tap boldy. Bara-bara qazaǵy eń az, jatjurty eń kóp bolyp shyǵa keldi. Qazir bul óńir "Qulja-Qorǵas ekonomıkalyq beldeýi" atalyp, Qytaıdyń Ortalyq Azııa arqyly Eýropaǵa shyǵatyn qurlyqtaǵy birinshi portyna aınalyp otyr. Qulja qalasy da, Qulja aýdany da jatjurttyń eń shoǵyrly qonystanǵan mekenine aınaldy. Biraq, Qulja aýdanynda búgingi kúni 60 myńnan astam qazaq turady. Qazaqtar áli óziniń baıyrǵy qalpyn saqtaǵan. Jer-sý aty qazaqsha qalpy. 20- ǵasyr basynda búkil Ile ýalaıaty qazaqtary Quljaǵa jınaldy. Quljada zamanaýı oqý ordasyn ashty, qazaq baspasyn qurdy, qazaq teatryn jasaqtap "Qyz-Jibek", "Er Tarǵyn", "Qalqaman-Mamyr" qoılymdaryn Quljanyń alańynda, qalalyq qazaq teatr ortalyǵynda, qalalyq mádenıet úıinde úzbeı qoıyp turdy. Iledegi qazaqtyń búkil baılary júzdep, myńdap tórt túligin satyp qarjysyn qaladaǵy qazaq rýhanııaty men mádenı órkendeýine jumsady. Kommýnızm qalaı keldi, Sharqı Túrkistan qalaı paıda boldy – bárine qııanat jasalyndy. Ýalaıatty qazaq múddesine jat meńireý mekenge aınaldyrdy...
KÚITIN qalasy (úshinshi súgirettegi 2- ge qarańyz). Jer qaıysqan qazaqtyń tól mekenindegi ıen jer edi. Buryn qazaq mal tóldetetin kókteýlik tuǵyn. Keıin kommýnıstik bıliktiń áskerı strategııalyq dıvızııasy ornalasty. Kishkentaı ǵana qyshlaq meken Beıjiń, Shanhaıǵa jeteqabyl qalyń Qytaıdyń ordasyna aınalyp úlgirdi. Qazir qaladaǵy qazaqtyń uzyn sany 15 myńdaı. Qalanyń aınalasy qazaqsha jer-sý attarǵa tolyp tur. Qalada qazaq baspasynyń tól qarashańyraǵy, qazaq ınstıtýttary, aıtalyq, kórkemóner ınstıtýty, aǵartý ınstıtýty bar. Qalanyń strategııalyq ornalasýy óte mańyzdy. Batys álemi men shyǵys álemin túıistirip turǵan noqta desek te artyq aıtpaǵan bolamyz.
Qazaq avtonomııasynan bólingen Boratala oblysyn jáne Altaı, Tarbaǵataı aımaǵy men burynǵy Úrimji ýalaıatyn, Qumylǵa qarasy taza qazaq aýdandaryn buǵan deıingi posttarymda da búge-shigesine deıin aıtqamyn. Qaıtalap jatpaımyn.
Meniń aıtpaǵym, ne sebepti, qalyń qazaq ıintirelisken avtonomııaly oblystyń Qazaqstan jaǵynda memlekettiń jeri men múddesin bólshekteıtin urandar aıtylyp qalyp jatady? Qytaıdaǵy qazaq avtonomııasyn túbegeıli ydyratý úshin shekaranyń bergi betindegi bireýlerdiń qoltyǵyna sý búrkip júrgen jasyryn kúshter kimder? Qytaıdaǵy qazaq avtonomııasy onsyz da, aty bar zaty joq kúıde, tipti qytaıdaǵy ShÝAR da sondaı hálde qaldy. Qytaı bıligi úshin Jetisý úlken arman. Al, osy armandaryn keıde alataqııaly azamattardyń aýzyna salyp berip júrgeni, jerdi de, eldi de solardyń tilimen bólshektep júrgeni ótirik emes qoı. Anaý alataqııalylar "ıetisý bizniń ıer" dep urandap júrgende qytaıdyń strategııalyq tuzaǵyna túskenin bilmeıtin sııaqty. Al, Qytaıǵa keregi "ıetisýnıń uıǵyrnıkı" bolǵany. Atap aıtqanda "ıetisý uıǵyrnıkı" bolsa, ol - qytaıdiki degen sóz. Buny qytaı aıtsa –dıplomatııalyq qatelik bolady. Odan da taranshynyń aýzyna túkirip bergeni abzal.
Qytaı Orta Azııany osyndaı strategııalyq taktıkalar arqyly uzaqtan meńgerip otyrǵysy keledi. Buny Qytaıdyń "Chın Túrkistan" proektisi deımiz. Bul proektide bizge beımálim ondaǵan baptar bar, osy proekti quramynda qytaıdyń "chın túrkistan týrkologııasy" deıtin jobasy taǵy bar. Ony qysqasha sizge bylaı túsindireıin, qytaı Turan dalasyndaǵy tarıhı tulǵalardy birinshi taranshyǵa telip, bárin taranshydan taratýǵa astyrtyn qoldaý bildiredi. Taranshylarǵa bul ońynan keledi de, Attıladan tartyp búkil túrki jurtyna ortaq tulǵalardy taranshy etip jasap shyǵarady, taratady. Búkil birtýar tulǵanyń, órkenıettiń taranshy bolǵany - qytaı bolǵany. Qytaı oǵan- Jýnhýa (中华) dep at qoıǵan. Qytaı pikirinshe bunyń bári uly jýnhýa (中华民族) urpaqtary. Osy ıdeıalogııany oılap taýyp, jasap shyqqandar 19-20 ǵasyrdaǵy Japonnan, Franııadan, AQSh pen Anglııadan oqyp kelgen qytaı saıasatkerleri. Bul ıdeıalogııa qytaıdan tys 20- ǵasyr basynda Iran, Túrkııa, Germanııa sosyn arap áleminde qatty júrdi. Bul ıdeıa bizdiń qazaq zııalylaryn da aınalyp ótken joq, qazaq saıasatkerleri 20-ǵasyr basynda "Túrkistan" jáne "Alash" konsepııasyn usyndy.
Qosh. Ne kerek, qytaı duńǵandar arqyly musylmandar álemine, mońǵoldar arqyly kóshpendi kıgiz týyrlyqty jurtqa (esińizde bolsyn, qytaı kıgiz úı degendi "蒙古包" deıdi), al taranshy arqyly Turan jurtyna strategııalyq tuzaq qurǵan. Áýeli órkenıet sarqynshaǵy men tarıhı tulǵa, jer-sý ataýlyny osy atalmysh attarǵa tıep beredi, sodan ózine tıep alady. Bylaısha aıtqanda, qarmaq retinde qoldanady, qarmaqqa ilingenin ózine alady.
Esińizde bolsa, kezinde sovet odaǵynyń ıslam saıasaty eki túrli boldy. Biri – ishki tarıhı fenomen ıslam. Ekinshisi sovetskıı ıslam jáne syrtqy sovetskıı ıslam saıasaty. Álem elderiniń birazy "sovetskıı ıslamdy" kórip keńes odaǵy elderindegi musylmandar beıbit ómir súrip jatyr dep oılaıtyn. Qazirgi qytaıdyń syrtqa ımporttaıtyn "qytaıskıı ıslam" saıasaty men "qytaıskıı týrkologııa" strategııaly saıasaty jáne "qytaıskıı mongol" saıasaty bar. Atalmysh qytaıskıı ıslamda duńǵandar eń belsendi ról oınaıdy. Bir mysal keltireıin. Pálenshe sahabanyń túgenshe urpaǵy dep qoldan shejire jasap, nemese qytaıdaǵy myńjyldyq tarıhı meshitterdiń syrtyn jyltyratyp jóndep, strategııalyq jaqtan arap álemin shyrǵalap, sodan Beıjińge jipsiz baılaıdy da, araptan asa mol qarjy men ınvestıııa tartady. Osyǵan baılanysty qytaıdyń birqansha port qalasynda arnaıy "arap kóshesi" bar. Beıjińge jipsiz baılanǵan arap álemi, qytaıdyń "qytaıskıı ıslamyn" ǵana kóredi de "qytaıda bári jaqsy, musylmandar tatý-tátti, beıbit ómir súrip jatyr" dep ún shyǵarmaı otyra beredi.
Al, qytaıskıı mongol strategııa saıasaty tipti qyzyq. Búkil kıgiz týyrlyqty, qalqan bet, naızaly jaýynger halyqty dala órkenıetimen qosyp mongolǵa telip beredi, sóıtedi de sol mongoldy ózi asyqpaı otyryp jutady. Mongolǵa telingen kıgiz týyrlyqty dala órkenıeti mongolmen birge jutylady. Olardy jalpylama "jýnhýa mınzý" urpaqtary deıdi. Qytaı pikirinshe qytaıdy jaýlaǵan kóshpendiler áýelde "jýnhýa mınzý" bolǵan, sodan olar qytaıda bılik quryp, qytaıǵa jer keńeıtip bergen.
Qytaıskıı týrkologııanyń mysaldaryn joǵaryda aıttym. Qytaıskıı týrkologııa proektisinde Qashqar eń ózekti strategııaly tuzaq jáne Mahmýd Qashqarı eń ózekti tulǵa. Qytaıdyń strateg saıasatkerleri aldymen bul tulǵany taranshyǵa telip berdi de, onyń rýhanı hám mádenı shyǵarmasyn "uly qytaı, uly jýnhýa mınzý" halqynyń tarıhı týyndysy etip shyǵardy. Qytaıdyń osy strategııaly tuzaǵyn eń aldymen sezgen reseıdiń strateg saıasatkerleri Turan álemin qytaı yqpalynan tartyp alý úshin "Turanda áýelde slavıan halyqtary bolǵan, Turannyń tegi orys, Altyn Orda - orys memleketi" degendi birtindep qarastyryp jatyr.
Uzyn sózdiń qysqasy, qytaıdyń Ortalyq Azııaǵa baǵyttalǵan strategııalyq tuzaǵy aldaǵy ýaqytta óz jemisin kórsete bastaıdy. Sol saıasatqa bildeı bir ult istikke shanshylyp jatyr. Mynany anyq bilýimiz tıis, strategııalyq tuzaqty - strategııalyq saıasat qana túbegeıli tosa alady. Bárimiz "gýmanıst-adambyz, bárimiz musylmanbyz, bárimiz túrki baýyrmyz, bárimiz kópultty berekeli Qazaqstanbyz" deıtin jalpaq shesheı uran eshqashan tosqaýyl bola almaıdy. Bizdi býynsyz pyshaqtaıtyn, jipsiz qylqyndyratyn strategııalyq tuzaqtar qaýmalap tur. Óte saýatty aqyl-parasatpen ǵana shyrmaýdan ada qalmaqpyz.
Eldes ORDA
