Qazaqstan prezıdenti BRIKS sammıtine qatysý úshin Qazanǵa saparlady. Osy qarsańda Qazaqstannyń jaqyn arada bul uıymǵa qosylýǵa nıettenbeıtini aıtyldy. Eldegi sarapshylar bul málimdemeni ártúrli qabyldady. Alaıda bul sheshimniń astarynda ne jatyr?
Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 22-24 qazan aralyǵynda ótetin BRIKS tobynyń sammıtine qatysý úshin Qazan qalasyna bardy. Sammıttiń sońǵy kúninde Toqaev osy uıymǵa kiretin memleketter kóshbasshylarynyń keńeıtilgen otyrysynda sóz sóıleıdi dep kútilýde. Qazaqstan prezıdenti osy uıymǵa múshelikke qatysty máselege núktesin qoıatyny boljanýda. Nemis tolqyny – DW arnasynyń saraptamasynda osy týraly aıtylǵan.
Bul uıymnyń qurylýyn kezinde Reseı tarapy bastaǵan bolatyn. BRIKS – bastapqyda Reseı, Brazılııa, Úndistan, Qytaı jáne Ońtústik Afrıka Respýblıkasynan turatyn beıresmı memleketter toby boldy. Keıinnen muny kópshilik Batysqa qarsy balama retinde retinde qarap, ekonomıkalyq uıymnyń aýqymy keńeıdi. Oǵan Egıpet, Iran, Efıopııa, Birikken Arab Ámirlikteri (BAÁ) qosyldy. BRIKS qataryna qosylýǵa taǵy birneshe memleket ótinim berdi.
QAZAQSTAN QAITEDI?
Qazan qalasynda sammıt bastalýyna bir apta qalǵanda qazaqstandyq TengriNews jeke ınternet-basylymynda Qazaqstan prezıdentiniń keńesshisi ári baspasóz hatshysy Berik Ýálıdiń sózi jarııalandy. Ol «Qazaqstan BRIKS-tiń evolıýııasyn qyzyǵýshylyqpen baqylap, álemdegi «gegemondyq derjavalardyń» ústemdiginsiz ádil, demokratııalyq tártip ornatýǵa baǵyttalǵan kúsh-jigerin qoldaıdy» dep atap ótti. Biraq sol sátte ol Prezıdent Toqaevqa usynystar túsip jatqanymen, Qazaqstannyń bul uıymǵa qosylý máselesi ázirge talqylanyp jatpaǵanyn erekshe atap ótti.
"Qazirgi ýaqytta jáne boljam boıynsha bolashaqta Qazaqstan BRIKS-ke múshe bolý týraly ótinish berýden bas tartady. Bul sheshimge múshelik máselesin qarastyrýdyń kóp satyly proesi jáne osy birlestiktiń damý perspektıvalaryna qatysty basqa da jaıttar áser etýde", - dep málimdedi Berik Ýálı. Sonymen qatar, ol Prezıdent Toqaevtyń BUU aıasyndaǵy qarym-qatynastardy damytýdy "biregeı jáne balamasyz uıym" retinde artyq kóretinin atap ótti.
17 qazanda Astana Think Tank Forum-ynyń plenarlyq otyrysyna qatysýshylar aldynda sóz sóılegende, Qasym-Jomart Toqaev iri derjavalardyń ózara básekelestigi men ymyrasyzdyǵy jaǵdaıynda BUU-nyń balamasy joq ekenin atap ótti. "Sondyqtan biz Birikken Ulttar Uıymynyń ǵalamdyq yntymaqtastyq pen progresske qozǵaýshy kúsh retinde jalǵyz ámbebap uıym rólin tolyqtaı qoldaımyz", - dep atap ótti Qazaqstan prezıdenti. Sonymen birge, ol BUU Qaýipsizdik Keńesiniń reformasyna nazar aýdaryp, bul organnyń "shyǵatyn joly joq jaǵdaıǵa" tap bolǵanyn taǵy bir márte aıtty.
QAZAQSTANǴA BRIKS NE ÚShIN KEREK?
Berik Ýálıdiń Qazaqstannyń BRIKS-ke qosylýdan bas tartqany týraly habarlamasynan soń prezıdenttiń naqty málimdeme jasamaýy qazaqstandyq sarapshylar qaýymdastyǵynda ártúrli pikir týǵyzdy. Sebebi, tamyz aıynda reseılik BAQ Qazaqstannyń, Ázerbaıjan, Belarýs jáne Túrkııanyń bul birlestikke qosylýǵa ótinish bergenin habarlaǵan bolatyn. Berik Ýálıdiń suhbatynan keıin de Qytaı basshysy Sı zınpınniń BRIKS-ke múshe bolýǵa múddeli Qazaqstannyń kandıdatýrasyn qoldaǵany týraly Qytaıdyń bedeldi basylymdary jazdy.
Qazaqstan-German ýnıversıtetiniń saıasattaný professory Rýstam Býrnashev resmı Astananyń eshqashan mundaı málimdeme jasamaǵanyn, al Berik Ýálıdiń sózderi Reseı men Qytaıda Qazaqstannyń BRIKS-ke múshe bolýy yqtımal degen áńgimelerge berilgen alǵashqy reakııa bolýy múmkin ekenin joqqa shyǵarmady. «Mundaı BRIKS sııaqty qurylymdardyń dástúrinde saıası proestiń aldyn oraý, qatysýshylardy tek talqylaý satysynda turǵan sheshimderdi qabyldaýǵa májbúrleý oryn alýy múmkin degen eleýli kúmánim bar», - deıdi saıasattanýshy. Ol osy arada Ózbekstannyń EAEO-ǵa qosylýy týraly aıtylǵanymen, biraq júzege aspaǵanyn eske saldy.
DW suhbattasýshysy atap ótkendeı, BRIKS-ke múshelik Qazaqstanǵa ne beretini áli de túsiniksiz.
“Bul birlestik tolyq maǵynada uıym emes. Qazirgi kezde bul – memleket basshylarynyń turaqty kezdesýlerin jáne sol kezdesýlerde qabyldanatyn ıdeologııalyq málimdemelerdi qamtıtyn forým. Biraq budan artyq eshteńe kórinbeıdi. Onyń jarǵylyq qujattary joq, hatshylyǵy joq, shtab-páteri joq jáne odaqqa múshe barlyq elderge mindetti qandaı da bir sheshimder joq. Iaǵnı, bul – amorfty qurylym, oǵan saıası turǵydan qosylý eldiń ımıdjine soqqy berýi múmkin", - dep sanaıdy professor Býrnashev. Ol Qazaqstannyń geosaıası daýyl jaǵdaıynda álemniń jetekshi derjavalarymen qaqtyǵysýdy qalamaıtyn "ortasha memleket" ıdeologema jeteginde júrgenin atap ótti.
Qazaqstannyń resmı sheshimin qoldaıtyndardyń qatarynda oppozıııalyq Jalpyulttyq soıal-demokratııalyq partııanyń burynǵy tóraǵasynyń orynbasary, ekonomıst Aıdar Álibaev ta bar. Professor Býrnashev sekildi, ol da bul uıymǵa múshe bolýdyń praktıkalyq mánin kórmeıdi. "«Bul BRIKS ne úshin kerek ekeni áli tolyq túsiniksiz. Kózge kórinetini – Batys álemine qarsy turatyn qandaı da bir qurylym, biraq naqty árekettersiz. Biraq BUU bar, onda tek saıası ǵana emes, ekonomıkalyq máselelerdi de kóterýge bolady. BRIKS quramyna kiretin Reseı, Qytaı, Úndistan jáne Iranmen Qazaqstannyń turaqty baılanystary bar jáne ekijaqty qarym-qatynastary damýda. Olaı bolsa, BRIKS-ke múshe bolý arqyly ózimizdi tipti gıpotetıkalyq mindettemelermen aýyrlatýdyń qajeti qansha?», – dep aıtty Aıdar Álibaev DW-ge bergen suhbatynda. Onyń pikirinshe, eń tıimdisi – ekijaqty kelisimder.
Qazaqstannyń BRIKS-ke múshelik máselesine qatysty múldem qarama-qarsy pikirdi Innovaııalyq ekonomıka ınstıtýtynyń sarapshysy, Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń professory Maǵbat Spanov aıtty. DW-ge bergen suhbatynda ol Qazaqstannyń jaqyn bolashaqta osy uıymǵa kirýden bas tartýy el basshylyǵynyń eleýli qateligi ekenin atap ótti. "Meniń sózim bireýlerge unamaýy múmkin, biraq Qazaqstanǵa BRIKS qajet. Birinshiden, biz jańa esep aıyrysý júıesin paıdalana almaımyz. BRICS-pay tólem júıesi elderdiń bir-birimen esep aıyrysýyn jeńildetedi, óıtkeni bul júıe ulttyq valıýtalardy paıdalanýǵa negizdelgen jáne altynmen baılanysty bolýy múmkin. Ekinshi – biz Qytaı, Reseı jáne Iran arasynda eń uzyn shekaralarǵa ıe bolyp turmyz. Muny eskermeı ketýge bolmaıdy. Eger Qytaı óz kólik aǵyndaryn Qazaqstandy aınalyp ótip qylsa, ne bolady? Qazirgi ýaqytta men tek BRIKS-ke kirýge baılanysty BUU-ny eske alýmen baılanysty orynsyz saıasatty ǵana kórip otyrmyn», - dedi DW-ge bergen suhbatynda ekonomıka professory Maǵbat Spanov.
RESEI QAZAQSTANNYŃ ShEShIMINE QALAI ÁSER ETE ALADY?
Sonymen qatar, Astanaǵa baǵyttalǵan birneshe eskertý "qońyraýlary" boldy. Olar, árıne, Qazaqstannyń Ázerbaıjan men Belarýspen birge BRIKS-ke qosylýdan bas tartý máselesimen resmı túrde baılanystyrylmaǵan. 17 qazannan bastap "Rosselhoznadzor" "karantın obektileriniń anyqtalýyna" baılanysty Qazaqstannan jumsaq jáne qatty bıdaı, burshaq, qyzanaq, burysh jáne qarbyz, zyǵyr jáne kúnbaǵys tuqymdarynyń ımportyna tyıym saldy. 21 qazanda olarǵa kesilgen gúlder men búrshikter qosylyp, Qazaqstannyń olardy "dos emes" Nıderland, Polsha jáne Belgııadan qaıta eksporttaýyna "ónim qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin qajetti baqylaý deńgeıi qamtamasyz etilmeıdi” kúdik keltirildi. Sondaı-aq, buqaralyq aqparat quraldarynda "kópvektorly" Qazaqstandy aınalyp ótý úshin Reseı men Qytaı tarapynan qoldaý kórsetiletin Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Túrkimenstan arqyly ótetin kólik dálizin salý qajettiligi týraly jalǵasyp jatqan talqylar da nazar aýdartady.
Osy sebepti ekonomıka professory Maǵbat Spanov resmı Astana óz pozıııasyn jaqyn arada ózgertýi múmkin ekenin joqqa shyǵarmady. Sebebi bul onyń qazirgi basqarý stıline sáıkes keledi.
“Astanany Nur-Sultan dep qaıta ataý jáne keıin qaıta Astanaǵa ózgertý jaǵdaıynda da solaı bolǵan edi. Sol sııaqty AES máselesinde de solaı boldy. 2021 jyly Qazaqstannyń ekonomıkalyq damý modelin ózgertý týraly jarııalanǵan sheshimderinen de qazir bas tartyldy", – dep atap ótti Maǵbat Spanov.
