«Äielın ūryp öltırdı» dep aiyptalǧan būrynǧy ūlttyq ekonomika ministrı Quandyq Bişımbaevtyŋ ısı boiynşa sot prosesı jalǧasyn tabuda. Sot otyrysy alqabiler qatysuymen aşyq rejimde ötıp jatyr. Onda körsetılgen video-körınıster keŋ tarap, qoǧamda rezonans tuǧan. Alaida būl qanşalyqty dūrys, mäselenıŋ zaŋdyq, etikalyq, emosiialyq qyry eskerılgen be? Media-maman Ǧaliia Äjenovadan osy turaly sūradyq.
Saltanat Nükenovanyŋ ölımı boiynşa alqabilerdıŋ qatysuymen ötıp jatqan sot 27 nauryzda bastalǧan. Būl sottan 1 säuırden bastap tıkelei transliasiia jasalyp otyr. Ony keibıreuler realiti-şouǧa teŋep, taǧy bırı sondaǧy zorlyq körınısterıne qarsy ekenın bıldırıp, äleumettık jelıde talqy tudyryp jatqandary da bar. Sot barysynda Bişımbaevtyŋ äielın aiausyzdyqpen ūryp, tepken kadrlary BAQ arqyly da, jelı arqyly da keŋ tarauda.
Media - maman Ǧaliia Äjenova reiting qualaǧan blogerler men jurnalisterdıŋ būl taqyrypty haipqa ainaldyrǧanyn jasyrmady. Jurnalistık etikany saqtau, zorlyq körınısterın nasihattamau degen talaptar qalai oryndaluda, nemese oryndalmauda – osy turaly media-mamannan sūradyq.
- Bişımbaevtyŋ soty BAQ-ta talqylanyp jatqan TOP taqyrypqa ainaldy. Sottan transliasiia berılıp otyr. Mūnyŋ ar jaǧynda ne bar dep oilaisyz?
- Būl – būryn-soŋdy bolmaǧan, aşyq sot. Mūnda bükıl tehnikalyq, tehnologiialyq mümkındıkter paidalanuda. Sot arqyly bızdıŋ bilık özınıŋ aşyq qoǧam, zaŋ men tärtıptı ūstanatyn memleket retınde öz halqynyŋ qoldauyna qol jetkızu üşın, bükıl älemnıŋ aldynda özın ädılettı memleket etıp körsetuge tyrysady. Onyŋ basty sebebın 2022 jyly bolǧan Qandy qaŋtar oqiǧasynan ızdestıruge bolady. Ol oqiǧa – bärımız üşın ülken tragediia, eşqaşan ūmytylmaidy. Ol turaly qoǧam älı de aita beredı. Sol sebeptı bügıngı sot qoǧam aldyndaǧy bilıktıŋ aqtaluy siiaqty körınedı. Būl – bır. Ekınşıden, būl – naqty ıstelıp jatqan şaralardy körsetu äreketı. Qoǧamnyŋ özı, halyq üşın sot prosesı öte maŋyzdy. Bilıktıŋ özı halyqqa osy sottyŋ aşyq boluy qajet ekenın aŋdatyp, zorlyq- zombylyqqa nüktesın qoiu üşın osy qadamǧa baryp otyr. Halyqqa būl äreket ūnap, ärine ädılettı jazany kütıp otyr dep oilaimyn.
- Sotta körsetılgen kadrlardyŋ BAQ-ta sol küiı taraǧany qanşalyqty dūrys dep oilaisyz?
- Zaŋdylyq kım taratqanyna, kımnıŋ ol videoǧa qol jetkızgenı, tuystarynyŋ ne basqanyŋ, advokattyŋ, prokurordyŋ, äiteuır qandai da bır taraptan video syrtqa, dalaǧa şyǧyp kettı. Menıŋ esımde, osyndai adamdar qarasyn, bıraq būl taratylmasyn degen sudianyŋ tarapynan eskertu bolǧan. Būl bır aqparat közınen resurspen şyǧyp otyr. Ony kım ıstep otyrǧanyn bılmeimız. Barlyq BAQ, äsırese jurnalistikada jürgender būl aqparattyŋ myŋdap, milliondap tarap ketetının aldyn ala boljau arqyly mūndai qadamǧa barmauy kerek edı.
- Jelıdegı video emosiialyq tūrǧyda oqyrmanǧa qalai äser etude?
- Ärbır närsenı, psihikalyq, auyr närsenı qorytu üşın adam densaulyǧy, jüikesı şamadan tys myqty boluy kerek. Özıne qatysy joq adamdar videony bır körıp, kürsınıp öte beruı mümkın. Al marqūmnyŋ tuysqandary,ata-anasy, bauyrlary üşın aiyptaluşyny körudıŋ özı öte auyr soqqy. Bırınşıden, qyzynyŋ ölımı olardy eseŋgıretıp tastaǧan. Ekınşıden, sot jüiesınde aiyptaluşynyŋ aitqan sözderın estıp, körıp, olar odan ärmen soqqy alyp otyr. Al jariialanǧan video materialdardy köru – olar üşın bärınen qiyn jaǧdai. Olar qatty küizelıp otyr.
- Jurnalisterdıŋ sol video kadrlardy aşyp körsetuı dūrys pa?
- Bızde qazır jurnalizm joq. Jurnalistikanyŋ qaida bara jatqanyn bılmeimın. Qazır qolyna telefondy ūstap alyp, eşqandai zaŋǧa, tärtıpke, ışkı mädenietke baǧynbai, tek haip pen reiting üşın jürgen adamdar köp bızdıŋ aramyzda. Oǧan men taŋqalmaimyn. Menıŋşe olar osyny taratu arqyly monetizasiiamen aqşa tabady.
- Bişımbaev äielın «bırneşe ret teptım, ūrdym» dep aqtaluda. Jelıde de sotta körsetılgen video kölegeilenbei, erkın de aşyq türde tarauda. Mūnyŋ balama joly bar ma edı?
- Videoda zorlyq-zombylyq aktılerı körsetılgen. Sol sebeptı ony jariialamai, tek 1-2 fotomen material beruge bolar edı. Marqūmnyŋ jäbır körgenın aşyq körsetpei, ırı plandy qoldanu kerek edı.
Jurnalistikanyŋ maŋynda jürgenderge aitar edım. Adamgerşılık degennen attamas üşın etika erejelerın oqyp alyŋdarşy eŋ bolmasa. Sosyn bızde senzuraǧa tyiym salynǧan. Konstitusiiada körsetılgen närse, ras. Jalǧan, būrmalanǧan aqparatty taratuǧa bolmaidy.Tek şyndyqty aitu kerek, bar närsenı sözben de jetkızuge bolady. Qinalyp tūrǧan adamnyŋ qaita-qaita qinaǧannan körı fotomen aqparatty beruge bolady
Myna videony körgennen soŋ aiyptaluşynyŋ qataŋ jazamen sottau kerek siiaqty. Ol adam tüzeledı degen pıkır qate. Sol sebeptı menıŋ oiymşa, sot prosesınıŋ aşyq ötuı, ssenarii bolsa da jaqsy. Būl bilıkke de, halyqqa da qajet. Öitkenı qaraşa halyq ädıletsızdıkten, tärtıpsızdıkten, zaŋsyzdyqtan şarşaǧan. Qazır ekonomikalyq, qarjylyq jaǧdaiymyz qiyn. Su tasqyny, mäseleler bır-bırınıŋ üstıne üiılıp-tögılıp jatqanda būl prosess aşyqtyqtyŋ aiǧaǧy bolyp otyr.
- Ǧalamtorda tek kämelet jasyna jetken, 18 jastan asqan adamdar ǧana otyrmaidy ǧoi. Zorlyq-zombylyq beinelerın kışkentai balalar da qarap jatyr. Būǧan ne deisız? Olardyŋ psihikasyn būzbaimyz ba?
- Būl balalarǧa da, eresekterge de äser etetını belgılı. Ata-ana balanyŋ ne baqylap otyrǧanyn bıluı, qadaǧalauy tiıs. - Al alqabiler turaly ne oilaisyz? - Bırınşı közqaras, būl sot - bilık pen qoǧamǧa paidaly. Ekınşıden aiyptaluşynyŋ közdep otyrǧany alqabidıŋ şeşımı. Bıraq küdık tudyrary – alqabilerdıŋ bılımı men täjıribesı. Sebebı olar ärtürlı adamdar, köbıne sanasy, bılımı, ömırde körgenı, jalpy jaǧdaiatqa keŋ közben jan-jaqty qarap, tolyq analizdeu qabıletı bar ma, joq pa döp basyp aita almaimyn. Degenmen sol taŋdalǧan alqabilerge jäne sudiaǧa ümıt pen senım artudan basqa amalymyz joq. Sudia özınıŋ missiiasyn ūǧynyp, zaŋnama men ıstegı naqty faktılerge, kuäǧa jügıne otyryp, qolmen ūstalǧan, közben körgen düniege senıp, ädıl şeşım şyǧarsa deimız. Ärine, emosiiaǧa jol berılmeidı dep senemız. Aiyptaluşy naq jazasyn moiynymen köteruge tiıs.- Uaqyt bölıp sūhbat bergenıŋızge rahmet!
Symbat Nauhan,
«Adyrna» ūlttyq portaly
