Qazaqstan World Population Review saitynyŋ deregı boiynşa älemde ajyrasu reitingınde ekınşı tūr. Atalmyş statistika qoǧamdy dür sılkındırdı. Köp belsendıler atalmyş körsetkış äleumettık mäsele retınde dabyl qaǧatyn jait dese, endı bırı özındık zertteulerın ūsynuda. Maman pıkırı qandai?
Kündelıktı türlı otbasylyq taǧdyrmen kese köldeneŋ jolyǧyp, ajyrasudyŋ aldynda tūrǧan erlı-zaiyptylardy raiynan qaitaryp, köp janūiaǧa kömegın tigızıp jürgen otbasylyq psihologtar, mamandar barşylyq. «Adyrna» tılşısıne One-Stop-Service “Bır qadam”ortalyǧynyŋ koordinatory, «Human Rights Lawyers» qoǧamdyq qorynyŋ prezidentı, otbasylyq zaŋger Läzzat Raqyşeva özıne kündelıktı türlı taǧdyr körınısterın baiandaityn hattar tolassyz kelıp tüsetının aitty. Joǧaryda atalǧan statistika mamandy bei-jai qaldyrmady.
QAIŞYLYQQA TOLY KÖRSETKIŞ
2024 jyldyŋ 4 nauryzynda jaŋartylǧan Petrelli Previtera mälımetı boiynşa, Qazaqstan ajyrasu deŋgeiı boiynşa dünie jüzınde Maldiv araldarynan keiıngı ekınşı orynda tūr. Eldegı körsetkış 1000 adamǧa şaqqanda 4,6 koefisienttı körsettı. Mamandar elımızdegı ajyrasudyŋ negızgı sebebı tuystarynyŋ aralasuy (61%), moraldyq şekteulerdıŋ joqtyǧy (41%), ajyrasu prosesınıŋ jeŋıl boluy (25%) ekenın atap öttı. Qazırgı qazaq erlerı men äielderıne säikes kelmeitın qatal genderlık rölderdıŋ saqtaluy jäne tūrmystyq zorlyq-zombylyq qazaq janūialarynyŋ şaŋyraǧynyŋ şaiqaluyna äkep soǧyp otyr. Būl erekşe nazar audartady. Bır qyzyǧy, ajyrasu körsetkışı joǧary bolǧanymen, qazaqstandyqtar neke institutyn qūru boiynşa da joǧary orynda. Zertteuler körsetkendei, Qazaqstan jastarynyŋ 82,5%-y (18-29 jas) balalaryn zaŋdy nekedegı otbasynda tärbielep otyr. «Ajyrasqan» elderdıŋ alǧaşqy ondyǧyna Guam, Resei, Moldova, Belarus, Qytai, Aruba, Litva jäne Dominikan kırdı. 2023 jyldyŋ qaŋtar-jeltoqsan ailarynda Qazaqstanda 120,9 myŋ jūp neke qiǧan. Būl –bır jyl būrynǧy körsetkışten 6%-ǧa az. TMD elderınıŋ ışınde ajyrasu körsetkışı Qazaqstannan keiın bylai tızbekteledı. Moldovada (6-oryn, 1000 adamǧa 3) jäne Ukrainada (7-oryn, 1000 adamǧa 2,9) tırkelgen. Reitingtıŋ ortasynda Qyrǧyzstan (55-oryn), Äzerbaijan (67-oryn), Täjıkstan (68-oryn) ornalasqan. Bıraq Özbekstanda ajyrasu körsetkışı 1000 adamǧa 1,1-dı ǧana qūraǧan, būl 80-oryn. Al ajyrasulardyŋ eŋ tömengı körsetkışı Ündıstan, Mozambik jäne Keniia siiaqty elderde tırkelgen.
«KERI KETIP BARAMYZ»
- Ökınışke qarai, ajyrasu bızdıŋ elde öte ülken dertke ainalyp otyr. Būnyŋ sebepterın jan jaqty qaraǧan dūrys. Eŋ bırınşı mäsele otbasylyq zorlyq-zombylyq jatady. Būl mäselede otbasynda bolyp jatqan türlı jaittar kıredı. Mäselen, sonyŋ bırı – qaryzǧa toi jasau. Būnyŋ arty otbasyn qūryp ülgermegen ekı jasqa qaryzdan şyǧu ülken problema tuǧyzady, soǧan şydamai ajyrasady. Bır-bırın tüsınıp ülgermegen ekı jastyŋ ortasyna tuystary aralasady osydan da köp jastar ajyrasady. Qoǧamda bolyp jatqan tūraqsyzdyqtyŋ saldarynan da jūmys tappai üiı joq, küiı joq, äleumettık qiyndyqqa şydamai ajyrasyp jatady. «Qoljetımdı» deidı, bıraq qol jetımsız paiyzy joǧary memleket tarapynan bolyp jatqan baǧdarlamalardyŋ da jastarǧa eş paidasy joq. Materialdyq tūrǧydan qinalyp ajyrasyp jatqan jas otbasylardyŋ köp bolatyny sondyqtan. Otbasynda da zorlyq-zombylyqtyŋ kesırınen ajyrasyp jatqandar da jeterlık. Araqqa salynudyŋ kesırınen ajyrasyp jatqan otbasylar bar. Būǧan oiyn qūmarlyq kelıp ülken dert bop qosyldy. Qazırgı kezde ajyrasyp jatqan köp otbasynyŋ köbı osy oiynqūmarlyqqa salynǧannyŋ kesırınen bolyp tūr. Mädeniet tūrǧysynan alyp qarasaq ta jastarymyzdyŋ köbısınıŋ mädenietı öte tömen. Osyndai jan-jaqty keleŋsız jaǧdailardyŋ kesırınen ajyrasu öte köp. Äielınıŋ üstınen zaŋsyz taǧy bır toqal (köŋıldes) alyp öz näpsısın tyia almai jürgen er azamattar da bar,sonyŋ saldarynan talai otbasynyŋ şyrqy ketıp jatyr. Būl bızdıŋ qoǧamǧa kerı äserı köp. Aldyǧa jyljudyŋ ornyna kerı ketıp baramyz. Jetımı men jesırı köp memleket qalai aldyǧa damidy? Sondyqtan memleketımızge naqta şaralar qoldanyp, qoǧamǧa paidaly zaŋdar qabyldauymyz qajet, - deidı Läzzat Raqyşeva.«ÜILENU OŊAI – ÜI BOLU QİYN»
Läzzat Raqyşeva otbasylyq zaŋger retınde türlı otbasylardyŋ mäselelerımen tanys ekenın aitty. Oǧan kündelıktı ajyrasuǧa bekıngen taǧdyr joly baiandalǧan hattar keledı. Hat ielerınıŋ kezıkken mäselesı aluan türlı. «Bırı küieuım ūrdy-soqty dese, endı bırı 30 jyl otasqan jarymen aiyrylysuǧa bekıngenın jetkızedı» deidı ol. Al kelgen soŋǧy hattarynyŋ bırı tıpten janşoşyrlyq jait. 12 jyl otau qūryp, ekı balaly bolyp, üşınşısıne aiaǧy auyr kelınşek küieuınıŋ «gei» ekenın bılgen. Mūndai jaittarda «ajyras» degennen basqa amalym bolmaidy deidı Läzzat hanym. - Qazaqta «üilenu oŋai – üi bolu qiyn» degen söz bar. Maǧan «ajyrasamyn» dep jazǧan köp azamattarǧa äuelı psihologiialyq kömek aludy ūsynamyn. Olardy Prezident janyndaǧy Äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı ūlttyq komissiiasy jäne “Samūryq qazyna Trasst- qorynyŋ qoldauymen aşylǧan One Stop service -“Bır qadam” ortalyǧyna jıberemın. Erlı-zaiyptylardyŋ köbı psiholgiialyq kömekten keiın ekıge ketemız degen oilarynan ainyp, otbasyn saqtap qalyp jatqan jaittar da kezıktı. Al zorlyq-zombylyq qūrbany bolǧan äielderge bırden daǧdarys ortalyǧyna habarlasu kerektıgın aitamyz. Al jaǧa ūstatarlyq jaǧdailarda, mäselen küieuınıŋ jynystyq orientasiiasy basqa bolǧan äielge «ajyras» degennen basqa aitarym bolmaidy. Ondai adammen qalai ömır süruge bolady? - deidı Läzzat Raqyşeva.SOQQYDAN KEIIN – TAǦY SOQQY...
Läzzat Raqyşeva özıne hat, habarlama jazatyn äielderdıŋ köpşılıgı tün kezınde mūŋyn şaǧatyn körınedı. Aituynşa, olardyŋ keibırı öz-özıne qol jūmsau jaiynda jazatyndary da bar. - Olardy barynşa ömırın saqtap qalyp, mäselenı şeşuge şaqyramyn. Bıraq bızdıŋ elde jemqorlyq ta, miǧa qonbaityn sanasyz azamattar da jetedı. Küieuınıŋ tepkısıne zorǧa tözıp, aryz jazyp, ajyrasuǧa şyqqanda, tiran küieuı poliseilerdı aqşamen satyp alady. Sosyn artynan «nege aryz jazasyŋ» dep taǧy ūryp-soǧady. Sonda ädıldık qaida? Mysaly ötkende alty balasymen qanşama jyl küieuınıŋ qorlyǧyna tözıp kelıp, zar eŋıregen äieldı efirge şyǧarǧan miǧa qonbaityn baǧdarlama şyqty. Ol äiel suisidtıŋ aldynda tūrǧan adam. Ony äkelıp bala üşın qosqyzbaq boldy. Būl taza sūmdyq jait,- deidı Läzzat hanym osydan bırer uaqyt būryn tūrmystyq zorlyq-zombylyq qūrbany bolǧan äieldı küieuımen qospaq bolǧan Habar arnasyndaǧy «Bıraq» baǧdarlamasyn tılge tiek etıp. «Bıraq» baǧdarlamasy qoǧamdyq ırı rezonans tudyryp, ministr Aida Balaevanyŋ şeşımımen sol künı jabylyp qalǧan bolatyn.«TİRANDARDY TÄRBİELEU KEREK»
Aqpan aiynda Mäjılıs tūrmystyq zorlyq-zombylyq körsetkenderge jäne pedofilderge qatysty jaŋa qataŋ zaŋ jobasyn maqūldaǧan bolatyn. Onda otbasyndaǧy tūrmystyq zorlyq-zombylyq qataŋ zaŋmen qadaǧalanyp, 5 baǧyt boiynşa erejenıŋ jüielenetını aityldy. Al Läzzat Raqyşeva äielın ūryp-soǧatyn adamdardy tek zaŋmen jazalap qana qoimai, tärbieleu qajettıgın de aitady. - Ondai adamdardy tärbieleu kerek. Sebebı, olar jazasyn ötep şyqqannan keiın qaitadan äiel alyp, ony da ūryp-soǧatyny anyq. Olarmen jūmys jasau, derttıŋ aldyn aluymyz kerek. Öitkenı, otbasy – ülken ömır, ülken özgerıs. Qyz ben jıgıt kezınde baiqamaǧan mınez otbasylyq ömırde paida boluy mümkın. Bır-bırınıŋ qyŋyr mınezın kötere almaǧan jastar bolmaşy dünielerge bola keide şaŋyraǧyn şaiqaltyp jatady. Būl, ärine, ökınıştı, - dep qosty ol.Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
