2022 jyldyŋ qaŋtar aiy qazaq memleketı üşın oŋai bolǧan joq. Gaz baǧasynyŋ qymbattauyna qatysty batystan bastalǧan narazylyqtyŋ soŋy qaŋtar qyrǧynymen aiaqtalǧanyn bılemız. Osy oraida halyqtyŋ jappai tolquyna sebep bolǧan bırneşe faktordy atap öteiık.
Qazaqstan temır jolynyŋ toz-tozyn şyǧarǧannan keiın ükımet basyna kelgen Asqar Maminge eldıŋ qarsylyǧy äu bastan basym edı. Saiasat sahnasyndaǧy sätsız kadrdyŋ taǧaiyndalǧanyna qynjylǧan halyq demın ışıne tartyp otyrǧanda koronavirustyŋ karantin rejimı tıptı tityqtatyp jıberdı. Būl karantin biznes ataulyny tūralatty. Şikızat satu prinsıpınen asa almaǧan, ışkı naryqqa ūsynar tauar ainalymy importqa täueldı memlekettıŋ būl saiasatty qaita saralauǧa tura keletının anyq baiqatty. Qyzmet körsetu salasyndaǧy biznes ökılderı men sauda-sattyq ainalasyndaǧy käsıpkerler osy kezge deiın jiǧan qorynan aiyryldy, qory joǧy naryqtan erıksız ketuge mäjbür boldy. Al ırı käsıporyndar logistikalyq jüienıŋ dūrys qūrylmauynyŋ qūrbanyna ainaldy.
«Gaz-50», – dep ūrandaǧan beibıt şerudıŋ talaby bara-bara saiasi sipat aldy. Ūrymtal sättı «ūtymdy» paidalanudy közdegen alauyz toptar alamandy arandatuǧa köştı. Onyŋ soŋy jappai qiratu men beibereketsızdıkke ūlasty. Memlekettık nysandar örteldı, avtoritarlyq bilıkke qoiylǧan eskertkışter qiratyldy. El bolsa 238 bozdaǧyn joqtap qala berdı.
Däl osy topalaŋ tūsynda ükımet basyna 180 kün synaq merzımımen Älihan Smaiylov taǧaiyndaldy. Ötkelde at auystyrmaityn qazaq üşın būl da jaqsy jaŋalyq bolǧan joq. Onsyz da qūrǧaq uädege äbden toiǧan eldıŋ bır bölıgı ükımet basyna kelgen statist mamandy asa jaqtyra qoimady. Degenmen, būqaranyŋ basym bölıgı jaŋa taǧaiyndalǧan premerge mūrsat bereiık, sabyr saqtap, älıptıŋ artyn baǧaiyq dedı. Jas bolsa da, täjıribesı jetkılıktı maman tūralap qalǧan ekonomikaǧa ekınşı dem berer dep ümıttendı. Al ıske endı kırısken ükımettıŋ bırınşı kezektegı maqsaty – qiraǧan nysandardy tez arada qalpyna keltırıp, biznes pen tırşılıkke qajettı tızbektıŋ jūmysyn jandandyru boldy.
Kele sala jūmystyŋ bärın japyryp ketpegenımen josparly saiasatqa iek artatynyn baiqatqan jaŋa ükımettıŋ aldynda ekıūdai taŋdau tūrdy. Būl qūlannyŋ qasuyna myltyqtyŋ basuy däl kelıp, Resei men Ukraina arasyndaǧy tūtanǧan soǧys örtı älemde qalyptasqan geosaiasi jaǧdaidy tıptı uşyqtyrǧan sätı edı. Jyǧylǧanǧa jūmsalǧan juan jūdyryqtyŋ bır şetı bızge tierı beseneden belgılı bolatyn. Aqpandaǧy ahual aldy-artyn alystan oilaityn alyptardyŋ özın alaŋköŋıl ettı. Salynǧan sanksiiany ainalyp ötu jolynda Resei oligarhtary Qazaqstan naryǧyn közdegenı jasyryn emes. Europaǧa koridor qyzmetın atqarǧan Resei, Belarus, Ukraina memleketterı arqyly ötetın tranzittık jol jabyldy. Säikesınşe qalyptasqan logistikalyq magistraldyŋ tu-talaqaiy şyqty. Qarapaiym qaǧaz-qalamnyŋ özı qat küige tüstı. Bızdıŋ ükımet eskı soqpaqtan jaŋa sürleuge köşuge mäjbürlıgın tüsındı. Öitkenı teketırestıŋ qaşan aiaqtalary belgısız edı. Sondyqtan būl tyǧyryqty ainalyp ötetın özge baǧytty aiqyndau mäselesı kün tärtıbınen tüsken joq. Osyndai kürdelı mäselelerdıŋ äserınen eldegı infliasiia 20 paiyzǧa deiın şaryqtap kettı. Qymbatşylyq qysyp jıberdı.
Bırden aita ketu kerek, jaŋa ükımettıŋ moinyna eldegı jaǧdaidy tūraqtandyrudyŋ jaŋaşa baǧytyn qalyptastyru jüktelgenımen ükımet müşelerınıŋ bärı bırdei tübegeilı özgerıske saqadai sai bolmai şyqty.
Eŋ äuelı Tötenşe jaǧdai ministrlıgı men Qorşaǧan ortany qorǧau ministrlıgı jūmysynyŋ şikılıgınen respublikanyŋ bırneşe aimaǧynda ört bolyp, nätijesınde egıstık jäne ormandy alqaptar alapat otqa orandy. Jalyn jalmaǧan aumaq kölemı Tötenşe jaǧdai ministrlıgı mälımetınşe 43 myŋ gektar jerdı qūraǧan. Ekı myŋǧa juyq adam evakuasiialandy. Däl osy ministrlık 2022 jyldyŋ 7 qyrküiegı künı ottyŋ tūtanu sebebın tabiǧattyŋ tosyn mınezıne jauyp qoia saldy. Köpşılık arasynda būl örttı dihandarǧa jasalǧan qastandyq, tıptı, diversiialyq äreket dep baǧa beruşıler boldy. Osy oqiǧanyŋ ızın ala bere Qaraǧandy oblysynda 17 ret şabyndyqqa şoq tüstı. Ony da jyldaǧy bolatyn qalypty jaǧdaiǧa jatqyzdy. Tötenşelıkterdıŋ tıkūşaǧy men tehnikasynda bırese janarmai bolmai, bırese ört söndıretın kölıktıŋ suy bolmai äbden külkıge qaryq qylǧany esımızde. El kütken otstavka keşeuıldep baryp jüzege asty. Alaida tötenşe jaǧdai tolastaǧan joq.
Qostanai oblysynda, Almatyda, Abai oblysynda oryn alǧan alapat ört atalǧan ministrlıktıŋ betperdesı men bürkemesın bır-aq sätte sypyryp tastady. Ört söndıru qyzmetınıŋ jalaqysy 30 myŋ men 140 myŋ teŋge aralyǧynda degen aqpar jelıde jeldei estı. Bırneşe bozdaq qaza tapty, myŋdaǧan gektar jerdı jalyn jalmady. Būl da Smaiylov ükımetınıŋ synalǧan sätı edı. Ädılın aitu kerek, alapat örtten zardap şekken Äulieköl audanynyŋ tūrǧyndary järdemsız qalǧan joq. Bilık 90-nan astam jaŋa üidıŋ kıltın qysqa qaldyrmai tabys ettı. Sondai-aq, Tötenşe jaǧdai qyzmetkerlerınıŋ de jalaqylary ösıp, materialdyq-tehnikalyq jaǧynan qamtamasyz etıldı.
Janǧan aǧaş pen külge ainalǧan şabyndyqtyŋ qolamtasy suymai jatyp jylu jüiesınen de aqau şyqty. Ridder, Rudnyi, Semei, Ekıbastūz halqy qara suyq pen qaqaǧan aiazdyŋ qūrsauynda qaldy. Jarylǧan jylu qūbyrlaryna jauapty mekeme basşylary: «Apattyŋ aldyn ala almadyq», – dep keşırım sūraudyŋ ornyna memleketten jylu jinauǧa şaq qaldy. Bölıngen qarajattyŋ tiıstı jerıne jetpegenın, ony qadaǧalaityn jauapty adamdardyŋ jauapkerşılıgı bolmaǧanyn aiqyn körsetken apat osy edı. Süikenıp qalsa süieulı tūrǧan syryqtai qūlai ketetın su qūbyrlarynyŋ bärı eskırgen. Bırınen keiın bırınıŋ jaryluy da sol edı. Şırıgen qūbyr şırıgen jüienıŋ ainasyndai.
Jylu jüiesındegı tarifterdı qoldan tejeu, tarif qūnyna tiıstı köŋıl bölmeu, memleketten bölıngen qarajattyŋ dūrys igerılmeuı qordalanǧan mäselenı tıptı qiyndata tüstı. Bır ǧana Astana qalasynda ornalasqan TES-3 qūrylysyna 2010 jyly 193,7 mlrd teŋge bölınıp onyŋ qūrylysy 2018 jyly aiaqtalyp, 2020 jyly saǧatyna 3285 Gkal jylu, 1130 mVt elektr energiiasyn öndırıp, jyl saiyn artyp bara jatqan energetikalyq qajettılıktı tolyq qamtamasyz etu kerek bolatyn. Bıraq ükımet te, halyq ta aiaqtalǧan qūrylys nysanyn, ıske qosylǧan jylu elektr ortalyǧyn körmedı.
Halyq taǧy da ükımettı jylytu nauqanyna daiyn bolmai şyqty dep synǧa aldy. Ärine, 30 jyl boiy ölmestıŋ künın keşken jylytu qazandyqtarynyŋ bärın 1-2 jyldyŋ ışınde jaŋartyp tastau mümkın emes. Bıraq, qazırgı ükımet būryn keiınge şegerılıp kelgen ükımet basşylarynyŋ şeşımderıne amalsyz jauapty boluǧa tura keldı. Apat saldaryn joiyp, jöndeu jūmystaryn jürgızu üşın memlekettıŋ qazynasynan bas-aiaǧy 300 mlrd tg qarajat böldı.
Sonymen qatar elordadaǧy jyr bolǧan jylu elektr ortalyǧyna taǧy da qyruar qarajat salyp, TES-3 qūrylysyn tolyq aiaqtap, nysandy halyq igılıgıne tapsyrdy. Salynǧan qarajattyŋ aqtalu-aqtalmauyn osy qys körsetedı. Osyndai synaqtardan keiın ükımet müşelerı aryq söilep semız şyǧudy üirengen şyǧar dep ümıttenemız.
Premer-ministrdıŋ gaz baǧasy men janarmai qūnyn 6 ai boiy küşpen ūstap tūru äreketı baǧa tarifı men naryq ölşemı üşın keşendı şeşım bola almaǧanyn erınbegennıŋ bärı eskerttı. Aitylǧan syn Roşkovskoe atty ırı gaz kondensatyn aiyru ortalyǧyna qatysty edı. Būl kenış bır jylda 1 mlrd kub/m gaz ben 500 myŋ tonna kondensat öndıruge qauqarly degen mälımettıŋ anyqtyǧyna halyq sene almady. Josparly jūmystyŋ qiyndyǧyna qaramastan atalǧan kenış ıske qosylyp öz jūmysyn bastap kettı. Odan bölek Qyzylorda men Aqtöbede taǧy ekı kenış qoldanysqa berıldı. Aqtöbede, Atyrauda, Maŋǧystauda taǧy da jaŋa kenış aşylmaqşy degen aqpar bar. Ükımettıŋ sözıne sensek qūrylysy endı aiaqtalǧan ūzyndyǧy 300 şaqyrym bolatyn Beineu-Jaŋaözen gaz qūbyrynyŋ quattylyǧy Maŋǧystaudaǧy gaz mäselesın tübegeilı şeşedı deidı.
Būdan bölek Astanada Oŋtüstık-şyǧys jäne Tūran atty ekı jaŋa gazben jylytu ortalyǧy öz jūmysyn bastapty. Osy nysandar äzırge bas qalanyŋ jyluǧa qatysty sūranysyn artyǧymen ötei alady eken. Alǧaş taǧaiyndalǧan sättegı eleŋ-alaŋnyŋ arasynan tabylǧan jol aqyryn öz nätijesın bere bastady.
Auyzdy qu şöppen sürtpei qarqyndy bolmasa da qaiyrly bolǧan jūmysty tızbelep köreiık. Smaiylov ükımetınıŋ jemıstı bastamalarynyŋ bırı retınde demonopolizasiia iaǧni jeke menşıkke ötıp ketken aktivter men ırı käsıporyndardy memleket balansyna qaitaru ısın atap ötuge bolady. Mäselen, Qazırgı taŋda zaŋsyz iemdenılgen 1 trln teŋgege juyq qarajat qazynaǧa qaitaryldy. Sonymen bırge 10 mln ga a/ş jerlerı qaitarylyp alyndy. Däl qazır şarualardyŋ igılıgıne berılıp jatyr. Memleket balansynan zaŋsyz şyǧarylǧan aktivterdı, mülıkterdı qaitaru älı de jalǧasa beretınıne senemız. 30 jyl boiy eskı bilıkpen auyz jalasqan oligarhtardyŋ halyq qazynasynan oŋdy-soldy talan-taraj etken mülkın qaitaru ısı de bır mezettık şarua emes. Alaida auyz toltyryp aituǧa laiyqtysy bolat pen temırdıŋ mol qory şoǧyrlanǧan, Mittaldyŋ mūrtyn mailap kelgen QarMet kombinatynyŋ ūzaq kelıssözdıŋ nätijesınde memleket baqyluyna qaitaryluy eŋkeigen eŋsenı bır serpıltıp tastaǧany şyndyq. Şahtalardaǧy üzdıksız jarylys, qauıpsızdık zaŋdarynyŋ saqtalmauy, ekologiialyq talaptardyŋ oryndalmauy, uäde etken qarajattyŋ kenış tamyryna jetpeuı kelısımşartty būzuǧa äkelıp soqty. Osy şeşımdı halyqaralyq arenadaǧy Qazaq memleketınıŋ abyroiyn saqtai otyryp jetken jetıstık boldy deuge tolyq negız bar. Prezident jaŋa investorǧa qoiylar talap küşeietının aitty. Aldaǧy 3-4 jylda jaŋa investor QarMet kenışıne kem degende 3 mlrd dollar qarjy saluǧa mındettı körınedı. Onyŋ ışınde 1,3 mlrd dollardy biyl salady eken. Būl da bır jaqsylyqtyŋ nyşany siiaqty.
Prezidenttıŋ ūlttyq ekonomikany tūraqtandyru tapsyrmasyn Premer şama-şarqynşa oryndaǧan sekıldı. Mäselen 2022 jyly 20 paiyz bolǧan infliasiia deŋgeiı 2023 jyly 9,8 paiyzǧa deiın, iaǧni ekı esege tömendegen. Ekonomikanyŋ ösımı 2023 jyly 5 paiyzǧa juyqtady, naqtyraq aitsaq, 11 aida 4,9 paiyzdy qūrap otyr. Būl körsetkıştı halyqaralyq sarapşylar da baqylap quattap otyrǧan körınedı.
Ükımet üiıne qatysty toŋ-terıs aqpardyŋ terıstıgınen küngeiıne öter bolsaq Astrahan-Maŋǧyşlaq su jüiesınıŋ modernizasiiasy aiaqtalypty. Nätijesınde Atyrau men Maŋǧystaudaǧy auyz su tapşylyǧyn joiuǧa septıgın tigızedı deidı... Batys aimaqtaǧy jaŋa elektr jelılerı salynǧaly berı atalǧan öŋırdı üzdıksız ärı tūraqty elektr energiiasymen qamtamasyz etu mümkındıgı tuǧan. Būl da Jaiyq jaǧasynda otyrǧan aǧaiyn üşın jaqsy jaŋalyq. Jaiyq degennen şyǧady, byltyrdan berı bızdegı özen-köldıŋ su qory tym tömendep ketken edı. Onyŋ tömendeuıne suarmaly egın şaruaşylyǧy men quaŋşylyqtyŋ äserı mol bolǧan. Quaŋşylyqty jeŋe almasyn bılgen ükımet kelıssöz sanyn arttyryp nätijesınde qyrǧyz aǧaiynmen ortadaǧy şektı su mäselesın qaita pysyqtady. Däl osy mäsele Resei men Qazaqstan ükımetı arasynda da edäuır talqylandy.
Tılge tiek bolar taǧy bır aqpar mynadai: Biyl ǧana ükımet Şyǧys pen oŋtüstıkte ūzyndyǧy 1300 şaqyrym bolatyn tört baǧyttaǧy ırı temır jol qūrylysyn qolǧa alypty. Eger atalmyş temırjol tolyq ıske qosylar bolsa logistika salasyndaǧy bırtalai şyǧyn azaiady, jetkızu qyzmetınde jedeldık artady, poiyzdardyŋ keşıguı sap tyiylady-mys.
Būdan bölek qūrylysy öte kürdelı bolǧan Ülken Almaty ainalma tas jolynyŋ ıske qosyluy megapolistegı ekologiialyq jaǧdaidy jaqsartuǧa, keptelıs pen jük tasymalyn retteuge kömegı zor deidı premer. Joǧaryda atalǧan nysandardyŋ denı jüzege asqan, qoldanysqa berılgen respublikalyq ärı aimaqtyq maŋyzy bar kölemdılerı ekenın qaita bır eske salaiyq.
Ekı jyldyq esebın berıp ülgergen ükımettıŋ taratqan mälımetıne qarasaq, bır ǧana ŞOB qatysty reformasy osy kezge deiın bizneske kedergı keltırıp kelgen 10 myŋ artyq talapty alyp tastady dep mamandar börkın aspanǧa atyp jatyr. Sonyŋ arqasynda ŞOB üles salmaǧy 40 paiyzǧa jaqyndap qalǧan eken. Bälkım solai şyǧar. Solai şyǧar deitınımız bizneske jasalǧan jeŋıldık kemı 4-5 jylda ǧana nätije beretının ūmytpaiyq.
Beitarap saiasatty baǧdar etken Qazaqstan üşın alyspen aǧaiyn, jaqynmen jekjat ūstanymy bırınşı orynda. Şekaralas körşılerdıŋ arasyndaǧy kikıljıŋdı özderınıŋ enşısıne qaldyrǧanmen osyndai kezde ūtqyr jol tabu qiynnyŋ qiyny. Reseidıŋ naryǧyn qamtamasyz etıp otyrǧan alpauyttardy elge äkelsek onyŋ arjaǧynda halyqaralyq dau men sanksiia tūr. Äkelmeiın desek ekonomikalyq müdde tūr. Sondyqtan mūndai sätterde ainalaǧa ekı qarap bır şūqymasa aiaq aspannan keluı mümkın. Prezident älıptıŋ artyn baǧa jürıp, ögız de ölmes, arba da synbas jol tapqanynyŋ arqasynda köptegen reseilık kompaniialar bızdıŋ naryqqa oiysa bastady. Sondai alyp kompaniialardyŋ bıregeiı jolauşy tasymaly salasynda älemge mäşhür «İndraiver» kompaniiasy da qazaq jerıne tu tıktı.
Kezınde Gürjıstandaǧy saiasi jaǧdai uşyǧyp, ışkı şielenıs şiryǧyp tūrǧan uaqytta bızdegı bank jüiesıne investor retınde Mihail Lomtadzenı aldyryp edık. Sodan Kaspi bank sauatty bäseke qalyptastyrdy. Kassanyŋ kezegıne üirengen halyqty Kaspidıŋ deregıne senuge itermeledı. Barlyq bank operasiiasy qaltamyzǧa tüstı. Däl qazır osy jüiege, anyqtap aitaiyq, qazaqstandyq onlain bank jüiesıne qyzyǧa da, qyzǧana da qaraityn elder jeterlık. Tura sondai jaǧdai endı jolauşy tasymalynda oryn alady dep senemız. Jürgızuşıler otandyq taksi qyzmetın qoldana alady. Būl bäsekesı qanşa joǧary sala bolǧanymen naryǧy da sonşa keŋ ekonomikalyq draiverge sūranyp tūrǧan kompaniia. Tek tiımdı tetıgın qolyna ūstatyp, jūmysyna kedergı jasalmasa bolǧany. Sauatty bäseke boluy üşın sapaly qyzmet sany artuy kerek. Endı İndraiverdıŋ soŋynan Resei naryǧynda tütınge tūnşyǧyp qalǧan köp kompaniia bızge aǧylary sözsız. Solardyŋ jūmysyna yŋǧaily jaǧdai jasap, paidasyn eldıŋ igılıne jaratu qazırgı ükımettıŋ kelesı mındetıne ainalsyn. Resmi mälımetke süiensek, qazırdıŋ özınde bızdıŋ elımızge 37 şeteldık kompaniia qonys audarypty. Būl da bolsa, investisiialyq ahualdyŋ jaqsarǧanyn körsetse kerek.
2 jyl ışınde atqarylǧan ırılı-ūsaqty şaruanyŋ bärın tızbelei beru maqsat emes. Degenmen, közge körıngen, söz talqysyna tüsken tūşymdy derektı oqyrman nazaryna ūsynyp otyrmyz. Eŋ özektı degen, küiıp tūrǧan dünielerdı şeşıp otyrǧan ükımet te negızı jamanatty bolmaidy. Bıraq sonyŋ özın köp köretın, öz mındetıne salǧyrt qaraǧan basşylar boldy. Älı de bolady.
Saiasat sahnasynda būrynǧy ükımet basşylary jūrtşylyq pen BAQ ökılderınıŋ aldyna şyǧyp, sūhbat bergenderı neken-saiaq. Būl tūrǧyda, Älihan Smaiylovty qoǧammen tıkelei aşyq bailanys ornatuǧa talpynǧan ükımet basşysy retınde sipattauǧa äbden bolady. Kezınde BAQ ökılderıne bergen osyndai sūhbattarynyŋ bırınde «Hellouin merekesı halqymyzdyŋ dästürıne jat» dep pıkır bıldırgenı de onyŋ qazaqy qalpynyŋ qanşalyqty berık ekenın aŋǧartsa kerek-tı.
Endeşe, ükımettıŋ ekı jyldaǧy azdy-köptı jūmysynan jalaŋ ūran men syldyr sözden görı naqty nätijege, ılkımdı ısterge iek artqanyn baiqau qiyn emes. Käsıbi qarjyger ärı bılıktı ekonomist ükımet basşysynyŋ känıgı krizis-menedjer retınde synalar şaǧy alda dep oilaimyz.
Asqar Amangeldı
Ūqsas jaŋalyqtar
