Qazir qazaqstandyqtardy shoshqa taqyryby alańdatyp otyr. Mal sharýashylyǵyn damytý máselesi boıynsha sýbsıdııa bólý isinde alalyq bar sııaqty. Memleket shoshqa satyp alǵan adamǵa 140 myń teńge aqsha beredi eken. Al jylqyǵa, qoıǵa kelgende mundaı myrzalyq jasalmaıdy eken. Shoshqanyń eti týraly zertteý júrgizgen Nurlan Sádirdiń maqalasyn jarııalaǵandy jón kórdik.
Shoshqa etin jeýge tyıym salynǵany jaıly tek Quranda ǵana emes, ózge din ókilderine túsken qasıetti kitaptardyń bárinde bar kórinedi. Óz basym shoshqa etinen tek dinı tyıymǵa baılanysty emes, medıınalyq turǵydan alǵanda da bas tartý kerek-aý dep oılaımyn. Sebebi:
1. Shoshqa etinde adam aǵzasynyń júıeli jumysyn buzatyn ósý gormondary bar. Bundaı bóten gormonnyń áserinen aǵzada semirý, ártúrli isik, obyr sekildi patologııalyq proester júre bastaıdy.
2. Shoshqa etinde allergııa týyndatatyn gıstamın bar. Gıstamın appendııt, fýrýnkýlez, holeıstıt, dermatıt, ekzemalardyń týyndaýyna alǵysharttar qalyptastyrady.
3. Shoshqanyń qanynda onkogendi agentter — obyr markeriniń rolin atqaratyn erekshe erıtroıtter kóp.
4. Shoshqa ónimderi - tymaý vırýsynyń kózi bola alady. Bul ásirese kolbasa jasaýǵa shoshqanyń ókpesi paıdalanylǵan kezde oryn alady.
5. Shoshqa etiniń quramynda jıi kezdesetin parazıtterdiń tiziminiń ózi biraz oryn alady:
- ıstıerkoz TAENIA SOLIUM (shoshqa solıteri) bas mıyndaǵy ınvazııaǵa shoshqa solıterinen ishek-qaryn jolyna juqpaly lıchınka túsý nátıjesinde damıdy jáne 1-1,3% kólemde bas súıektiń ishinde úrdister júrip jatady. Parazıttiń onnosferasy túrli múshelerdi zaqymdap, sonyń ishinde mı qabyǵyna zaqym keltiredi.
- SCHITOSOMA JAPONICUM – qansyraý, qany azaıýǵa ákeledi; lıchınkalary mı jáne omyrtqa qabyǵyna engen adam ólip ketýi ne sal bolyp qalady.
- PARAGOMINES WESTERMANI – bul qurtpen zaqymdanǵan jannyń ókpesinen qan ketedi.
- PACIOLEPSIS BUSKI – as qorytý joldary buzylady, qaljyratatyn dıareıaǵa, jalpy isinýge ákeledi.
CLONORCHIS SINENSIS - sary aýrýdy týyndatady.
METASTRONGYLUS APRI – bronhıt, ókpede irińdi isik paıda qylady.
GIGANTHORINCHUS GIGAS – qan azaıýy,asqazan buzylýyna ákeledi.
BALATITIDUM COLI – juqpaly ish aýrýy men aǵzanyń álsireýin týdyrady.
Shoshqa eti - sondaı-aq, týberkýlez, salmonellez, tyrysqaq, brýellez, erızıpeloıd aýrýlarynyń qozdyrǵyshtarynyń kózi bolyp tabylady. .
Osy báleketterdiń arasynda shoshqa etinde jıi kezdesetin «trıhınella» qurty erekshe qaýipti. Bul parazıt káýap, ystalǵan jáne tuzdalǵan salo, sosıska jáne kolbasa tutyný barysynda juǵady. Bir jamany trıhnella parazıtiniń lıchınkalary ózge qozdyrǵyshtarmen salystyrǵanda joǵary temperatýradaǵy óńdeýge óte tózimdi bolyp keledi. bul qurttar adam aǵzasynda túskennen keıin onda V12 vıtamıniniń jetispeýshiligin týyndatady, al bul kúı óz kezeginde júıke aýytqýlaryna alyp keledi.
Meni áýelden osynshama qaýip-qaterge tunyp turǵan shoshqa etinen, shoshqa ósirýden qoǵam nege bas tarta almaı otyrǵany qyzyqtyrady. Óz basym shoshqa etiniń úlken suranysqa ıe bolýynyń sebebi shoshqa ustaýdyń kommerııalyq turǵydan alǵandaǵy keıbir utymdy –mys tustarymen (kez kelgen nárseni azyq qyla berýi, ósimtaldyǵy, ártúrli gormondarmen tez semirtý-salmaq qosý múmkindikteri úlken, t.s.s) baılanysty dep sanaımyn. Taǵy bir mańyzdy faktor retinde jarnamany atar edim. Eger siz sharıǵat jolyn asa qatań ustanbaıtyn on zamandasyńyzdan «qaı maldyń etinen jasalǵan káýap dámdirek?» dep surap kórseńiz jaýaptyń joq degende jartysy «shoshqanyki» bolady-aý dep joramaldaımyn. Eresekterdiń bul talǵamy olardyń pikiri bedeldi bolyp tabylatyn bala-shaǵalarynyń talǵamyn qalyptastyrýǵa áser etetini sózsiz. Onyń ústine, qazir ekiniń biri úńiletin ǵalamtor beti shoshqa etiniń paıdasy týraly ártúrli aqparatqa tolyp tur. Sózim jalań bolmaýy úshin «shoshqa eti» dep gýgldetken kezde kózime túse ketken osyndaı jarııalanymdardyń birnesheýin keltire keteıin:
«Foodinformer» atty taǵam týraly portalda «Shoshqa eti asa sińimdi ónim. Shoshqa etiniń orasan zor paıdasy onyń quramynda V tobynyń (ásirese V12) vıtamınderi, temir, myrysh jáne aqýyz kóptep kezdesýimen baılanysty. Shoshqa etinde aqýyzdyń kóptigi sonsha ony emizip júrgen analarǵa tutynýǵa keńes etiledi» degen aqparat bar.
Al ózim úlken qurmetpen qaraıtyn «Abaı.kz» saıtyndaǵy 10.09.15j «Mal baqqan ozady» atty jarııalanymda: «Ár túrli shujyqtar hımııalyq quramy men taǵamdyq qundylyǵy boıynsha ózara tepe-teń emes. Biraq olardyń barlyǵynda aqýyzdy zattar, V toby vıtamınder, lıpıdter, makro- jáne mıkroelementter kóp. Shujyqtardyń taǵamdyq qundylyǵy bastapqy shıkizat pen basqa et ónimderiniń qundylyǵyna qaraǵanda joǵary. Bul shujyq óndirý proesinde shıkizattan qundylyǵy tómen tkanderdi alyp tastaýmen túsindiriledi. Shujyqtardyń joǵary qundylyǵy, sonymen qatar quramyndaǵy aqýyzdy jáne ekstraktıvti zattardyń, tomen balqıtyn shoshqa maıynyń joǵary mólsherine negizdelgen» degen málimet keltirilgen.
Osyndaı aqparatty oqyp otyrǵan adamda, ásirese ustanymdary áli qalyptasyp úlgermegen jas urpaqtarda shoshqa eti týraly qandaı talǵam-túsinik qalyptasatyny aıtpaı-aq ta túsinikti.
Jańaǵy keltirip otyrǵan aqparattar qansha degenmen jeke saıttan alynǵan dúnıeler ǵoı. Al qaýip-qateri joǵary osy ónim týraly úkimet ne deıtinin bilgim kelip izdegenimde QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń
«Agrobıznes-2020» «2020 jylǵa deıin arnalǵan shoshqa sharýashylyǵyn damýy boıynsha kásibı-jospary»na kózim tústi. Josparda shoshqa etiniń taǵdyrynan qatty alań bildirip, taýardyń joǵary ózindik quny, básekege qabiletti emestigi jáne ony birneshe mlrd teńgege sýbsıdııalaý qajet dep qortyndylaıdy. Qazaqstanda shoshqa óndirýdiń ózindik qunynyń 70 paıyzyn quraıtyn astyq salasyn damytý kerek dep sheshedi. 2020 jylǵa sheıin baǵdarlamanyń maqsat jáne mindetteri retinde shoshqa etin óndirýdi 70 myń tonnadan 196 myń tonnaǵa jetkizý kózdelip otyr. Baǵdarlama barysynda 60 myń tonna shoshqa etin eksporttaý týraly sóz bolady. Soǵan qaraǵanda jospar júzege asa qalǵan jaǵdaıda 140 myń tonnadaı shoshqa eti elde qalady degen sóz. Osynshama et óndirilgennen keıin dalada qalmaı, eringe tıip, azqazanǵa túsetini sózsiz. Sondyqtan talpaq tanaý etin tutynatyn zamandastarymyzǵa «muqııat bolyńyz»-dan basqa aıtar amalymyz qalmaıdy.
Shoshqa eti týraly áńgime qylǵan kezde onyń asqa paıdalanylǵannan kezdegi yqtımal qaýipterinen ózge de aspektileri bar. Bul bir jaǵynan tıtýldy ulty musylman dinin ustanǵandyqtan atalǵan taqyrypqa oraı týyndaıtyn alań men mazasyzdyqtarǵa baılanysty. Shoshqa eti ǵana emes, shoshqa sharýashylyǵynyń qaldyqtarynyń óziniń qorshaǵan orta úshin jaǵymsyz áserleri bar. Bul keıde ártúrli dam-damaılarǵa da sebepshi bolyp otyrady. Mysal retinde bir-ekeýin keltire keteıin:
KTK.kz saıtynyń «Shoshqa fermasynyń jabylýyn talap etken turǵyndar taǵy narazylyq bildirdi» degen 24.04.2014j habarynda (avtory Jańalyq Ahash) «Aqtóbe oblysynda shoshqanyń shýy jalǵasýda. Bestamaq aýylynyń jurty irgesindegi fermanyń jabylýyn talap etip jatyr. Jaqynda ózenindegi balyǵy qyrylǵan eldi-mekende, tórt túlik te sýatqa aýyz malmaıtyn bolypty. Jurt tipti aýrý juqtyramyz ba dep alańdaýly. Óıtkeni shoshqa fermasy nájisti ózenge aǵyzyp qoımaı, óleksesin de aýyl shetine tógedi eken. Qaltaly kásipkerdiń ózi muny moıyndamaı otyr... » dep atap kórsetiledi. .
BAO.kz aqparattyq portalynda «Jaıylymǵa shyǵarylǵan shoshqalar jurtty mezi etýde» degen maqalasynan birneshe abzatar keltireıin: «Aqmola oblysynyń Úlgi, Keńay, Mádenıet aýyldarynyń turǵyndary shoshqany emin-erkin jaıylymǵa shyǵaryp ósirip otyrǵan sharýashylyq ıeleriniń áreketine narazy. Olar bul janýarlardyń saı-salany aramdap, qasıetti jerlerde taırańdap júrgenin aıtyp dabyl qaǵýda....», «Jylqyshy Amantaı Bókenov: Kóktem ýaqytynda jylqylar qulyndaryn tastap ketti, shoshqalar toraılaǵan jerde. Bıeler tolǵatyp keledi de, shoshqa toraılaǵan jerde, sodan keıin shoshqanyń ıisin sezip, qulyndaryn teýip, tistep, laqtyryp jiberedi. Talpaq tanaýdan kól-kósir paıda tapqysy kelgender sýly, nýly jerdi tańdapty. Shoshqa keshqurym ǵana jazǵy qoraǵa qamalady. Al kúndiz taý-tasty, saı-salany aralap, aramdap júrgeni». «Talpaq tanaý taırańdap júrgen jerde ata-babalarymyzdyń birneshe zıraty jatyr: Namazqul tóbesi.Tabanymyz tıgende «bisimillásin» aýyzǵa alatyn qasıetti meken edi. «Átteń, ákim-qaralarǵa qasıetti jerdiń qadirin uǵyndyra almaı aq qoıdyq» - dep nalıdy aýyl qarttary».
Ata-babalarymyz saharamyzǵa ıslam dini kelgende deıin de shoshqany túlik qataryna kirgizbegen, soǵan qaraǵanda bul maqulyqtyń mal bolyp jarytpaıtynyn bilgen-aý. Eshkimniń quqyǵyna qol soǵýǵa bolmaıtyn zaıyrly memlekette ómir súretinimizdi eskere jáne maqtan ete tura, berekeni ózimizge etene jaqyn tórt túligimizden izdeýge shaqyrar edim.
Nurlan Sádir
