قازىر قازاقستاندىقتاردى شوشقا تاقىرىبى الاڭداتىپ وتىر. مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماسەلەسى بويىنشا سۋبسيديا ءبولۋ ىسىندە الالىق بار سياقتى. مەملەكەت شوشقا ساتىپ العان ادامعا 140 مىڭ تەڭگە اقشا بەرەدى ەكەن. ال جىلقىعا، قويعا كەلگەندە مۇنداي مىرزالىق جاسالمايدى ەكەن. شوشقانىڭ ەتى تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن نۇرلان ءسادىردىڭ ماقالاسىن جاريالاعاندى ءجون كوردىك.
شوشقا ەتىن جەۋگە تىيىم سالىنعانى جايلى تەك قۇراندا عانا ەمەس، وزگە ءدىن وكىلدەرىنە تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ بارىندە بار كورىنەدى. ءوز باسىم شوشقا ەتىنەن تەك ءدىني تىيىمعا بايلانىستى ەمەس، مەديتسينالىق تۇرعىدان العاندا دا باس تارتۋ كەرەك-اۋ دەپ ويلايمىن. سەبەبى:
1. شوشقا ەتىندە ادام اعزاسىنىڭ جۇيەلى جۇمىسىن بۇزاتىن ءوسۋ گورموندارى بار. بۇنداي بوتەن گورموننىڭ اسەرىنەن اعزادا سەمىرۋ، ءارتۇرلى ىسىك، وبىر سەكىلدى پاتولوگيالىق پروتسەستەر جۇرە باستايدى.
2. شوشقا ەتىندە اللەرگيا تۋىنداتاتىن گيستامين بار. گيستامين اپپەنديتسيت، فۋرۋنكۋلەز، حولەتسيستيت، دەرماتيت، ەكزەمالاردىڭ تۋىنداۋىنا العىشارتتار قالىپتاستىرادى.
3. شوشقانىڭ قانىندا ونكوگەندى اگەنتتەر — وبىر ماركەرىنىڭ ءرولىن اتقاراتىن ەرەكشە ەريتروتسيتتەر كوپ.
4. شوشقا ونىمدەرى - تىماۋ ۆيرۋسىنىڭ كوزى بولا الادى. بۇل اسىرەسە كولباسا جاساۋعا شوشقانىڭ وكپەسى پايدالانىلعان كەزدە ورىن الادى.
5. شوشقا ەتىنىڭ قۇرامىندا ءجيى كەزدەسەتىن پارازيتتەردىڭ ءتىزىمىنىڭ ءوزى ءبىراز ورىن الادى:
- تسيستيتسەركوز TAENIA SOLIUM (شوشقا سوليتەرى) باس ميىنداعى ينۆازياعا شوشقا سوليتەرىنەن ىشەك-قارىن جولىنا جۇقپالى ليچينكا ءتۇسۋ ناتيجەسىندە داميدى جانە 1-1,3% كولەمدە باس سۇيەكتىڭ ىشىندە ۇردىستەر ءجۇرىپ جاتادى. ءپارازيتتىڭ وننوسفەراسى ءتۇرلى مۇشەلەردى زاقىمداپ، سونىڭ ىشىندە مي قابىعىنا زاقىم كەلتىرەدى.
- SCHITOSOMA JAPONICUM – قانسىراۋ، قانى ازايۋعا اكەلەدى; ليچينكالارى مي جانە ومىرتقا قابىعىنا ەنگەن ادام ءولىپ كەتۋى نە سال بولىپ قالادى.
- PARAGOMINES WESTERMANI – بۇل قۇرتپەن زاقىمدانعان جاننىڭ وكپەسىنەن قان كەتەدى.
- PACIOLEPSIS BUSKI – اس قورىتۋ جولدارى بۇزىلادى، قالجىراتاتىن ديارەياعا، جالپى ىسىنۋگە اكەلەدى.
CLONORCHIS SINENSIS - سارى اۋرۋدى تۋىنداتادى.
METASTRONGYLUS APRI – برونحيت، وكپەدە ءىرىڭدى ىسىك پايدا قىلادى.
GIGANTHORINCHUS GIGAS – قان ازايۋى،اسقازان بۇزىلۋىنا اكەلەدى.
BALATITIDUM COLI – جۇقپالى ءىش اۋرۋى مەن اعزانىڭ السىرەۋىن تۋدىرادى.
شوشقا ەتى - سونداي-اق، تۋبەركۋلەز، سالمونەللەز، تىرىسقاق، برۋتسەللەز، ەريزيپەلويد اۋرۋلارىنىڭ قوزدىرعىشتارىنىڭ كوزى بولىپ تابىلادى. .
وسى بالەكەتتەردىڭ اراسىندا شوشقا ەتىندە ءجيى كەزدەسەتىن «تريحينەللا» قۇرتى ەرەكشە قاۋىپتى. بۇل پارازيت كاۋاپ، ىستالعان جانە تۇزدالعان سالو، سوسيسكا جانە كولباسا تۇتىنۋ بارىسىندا جۇعادى. ءبىر جامانى تريحنەللا ءپارازيتىنىڭ ليچينكالارى وزگە قوزدىرعىشتارمەن سالىستىرعاندا جوعارى تەمپەراتۋراداعى وڭدەۋگە وتە ءتوزىمدى بولىپ كەلەدى. بۇل قۇرتتار ادام اعزاسىندا تۇسكەننەن كەيىن وندا ۆ12 ءۆيتامينىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن تۋىنداتادى، ال بۇل كۇي ءوز كەزەگىندە جۇيكە اۋىتقۋلارىنا الىپ كەلەدى.
مەنى اۋەلدەن وسىنشاما قاۋىپ-قاتەرگە تۇنىپ تۇرعان شوشقا ەتىنەن، شوشقا وسىرۋدەن قوعام نەگە باس تارتا الماي وتىرعانى قىزىقتىرادى. ءوز باسىم شوشقا ەتىنىڭ ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولۋىنىڭ سەبەبى شوشقا ۇستاۋدىڭ كوممەرتسيالىق تۇرعىدان العانداعى كەيبىر ۇتىمدى –مىس تۇستارىمەن (كەز كەلگەن نارسەنى ازىق قىلا بەرۋى، وسىمتالدىعى، ءارتۇرلى گورموندارمەن تەز سەمىرتۋ-سالماق قوسۋ مۇمكىندىكتەرى ۇلكەن، ت.س.س) بايلانىستى دەپ سانايمىن. تاعى ءبىر ماڭىزدى فاكتور رەتىندە جارنامانى اتار ەدىم. ەگەر ءسىز شاريعات جولىن اسا قاتاڭ ۇستانبايتىن ون زامانداسىڭىزدان «قاي مالدىڭ ەتىنەن جاسالعان كاۋاپ دامدىرەك؟» دەپ سۇراپ كورسەڭىز جاۋاپتىڭ جوق دەگەندە جارتىسى «شوشقانىكى» بولادى-اۋ دەپ جورامالدايمىن. ەرەسەكتەردىڭ بۇل تالعامى ولاردىڭ پىكىرى بەدەلدى بولىپ تابىلاتىن بالا-شاعالارىنىڭ تالعامىن قالىپتاستىرۋعا اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە، قازىر ەكىنىڭ ءبىرى ۇڭىلەتىن عالامتور بەتى شوشقا ەتىنىڭ پايداسى تۋرالى ءارتۇرلى اقپاراتقا تولىپ تۇر. ءسوزىم جالاڭ بولماۋى ءۇشىن «شوشقا ەتى» دەپ گۋگلدەتكەن كەزدە كوزىمە تۇسە كەتكەن وسىنداي جاريالانىمداردىڭ بىرنەشەۋىن كەلتىرە كەتەيىن:
«Foodinformer» اتتى تاعام تۋرالى پورتالدا «شوشقا ەتى اسا ءسىڭىمدى ءونىم. شوشقا ەتىنىڭ وراسان زور پايداسى ونىڭ قۇرامىندا ۆ توبىنىڭ (اسىرەسە ۆ12) ۆيتاميندەرى، تەمىر، مىرىش جانە اقۋىز كوپتەپ كەزدەسۋىمەن بايلانىستى. شوشقا ەتىندە اقۋىزدىڭ كوپتىگى سونشا ونى ەمىزىپ جۇرگەن انالارعا تۇتىنۋعا كەڭەس ەتىلەدى» دەگەن اقپارات بار.
ال ءوزىم ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايتىن «اباي.كز» سايتىنداعى 10.09.15ج «مال باققان وزادى» اتتى جاريالانىمدا: «ءار ءتۇرلى شۇجىقتار حيميالىق قۇرامى مەن تاعامدىق قۇندىلىعى بويىنشا ءوزارا تەپە-تەڭ ەمەس. بىراق ولاردىڭ بارلىعىندا اقۋىزدى زاتتار، ۆ توبى ۆيتاميندەر، ليپيدتەر، ماكرو- جانە ميكروەلەمەنتتەر كوپ. شۇجىقتاردىڭ تاعامدىق قۇندىلىعى باستاپقى شيكىزات پەن باسقا ەت ونىمدەرىنىڭ قۇندىلىعىنا قاراعاندا جوعارى. بۇل شۇجىق ءوندىرۋ پروتسەسىندە شيكىزاتتان قۇندىلىعى تومەن تكاندەردى الىپ تاستاۋمەن تۇسىندىرىلەدى. شۇجىقتاردىڭ جوعارى قۇندىلىعى، سونىمەن قاتار قۇرامىنداعى اقۋىزدى جانە ەكستراكتيۆتى زاتتاردىڭ، تومەن بالقيتىن شوشقا مايىنىڭ جوعارى مولشەرىنە نەگىزدەلگەن» دەگەن مالىمەت كەلتىرىلگەن.
وسىنداي اقپاراتتى وقىپ وتىرعان ادامدا، اسىرەسە ۇستانىمدارى ءالى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن جاس ۇرپاقتاردا شوشقا ەتى تۋرالى قانداي تالعام-تۇسىنىك قالىپتاساتىنى ايتپاي-اق تا تۇسىنىكتى.
جاڭاعى كەلتىرىپ وتىرعان اقپاراتتار قانشا دەگەنمەن جەكە سايتتان الىنعان دۇنيەلەر عوي. ال قاۋىپ-قاتەرى جوعارى وسى ءونىم تۋرالى ۇكىمەت نە دەيتىنىن بىلگىم كەلىپ ىزدەگەنىمدە قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ
«اگروبيزنەس-2020» «2020 جىلعا دەيىن ارنالعان شوشقا شارۋاشىلىعىن دامۋى بويىنشا كاسىبي-جوسپارى»نا كوزىم ءتۇستى. جوسپاردا شوشقا ەتىنىڭ تاعدىرىنان قاتتى الاڭ ءبىلدىرىپ، تاۋاردىڭ جوعارى وزىندىك قۇنى، باسەكەگە قابىلەتتى ەمەستىگى جانە ونى بىرنەشە ملرد تەڭگەگە سۋبسيديالاۋ قاجەت دەپ قورتىندىلايدى. قازاقستاندا شوشقا ءوندىرۋدىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ 70 پايىزىن قۇرايتىن استىق سالاسىن دامىتۋ كەرەك دەپ شەشەدى. 2020 جىلعا شەيىن باعدارلامانىڭ ماقسات جانە مىندەتتەرى رەتىندە شوشقا ەتىن ءوندىرۋدى 70 مىڭ توننادان 196 مىڭ تونناعا جەتكىزۋ كوزدەلىپ وتىر. باعدارلاما بارىسىندا 60 مىڭ توننا شوشقا ەتىن ەكسپورتتاۋ تۋرالى ءسوز بولادى. سوعان قاراعاندا جوسپار جۇزەگە اسا قالعان جاعدايدا 140 مىڭ تونناداي شوشقا ەتى ەلدە قالادى دەگەن ءسوز. وسىنشاما ەت وندىرىلگەننەن كەيىن دالادا قالماي، ەرىنگە ءتيىپ، ازقازانعا تۇسەتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان تالپاق تاناۋ ەتىن تۇتىناتىن زامانداستارىمىزعا «مۇقيات بولىڭىز»-دان باسقا ايتار امالىمىز قالمايدى.
شوشقا ەتى تۋرالى اڭگىمە قىلعان كەزدە ونىڭ اسقا پايدالانىلعاننان كەزدەگى ىقتيمال قاۋىپتەرىنەن وزگە دە اسپەكتىلەرى بار. بۇل ءبىر جاعىنان تيتۋلدى ۇلتى مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانعاندىقتان اتالعان تاقىرىپقا وراي تۋىندايتىن الاڭ مەن مازاسىزدىقتارعا بايلانىستى. شوشقا ەتى عانا ەمەس، شوشقا شارۋاشىلىعىنىڭ قالدىقتارىنىڭ ءوزىنىڭ قورشاعان ورتا ءۇشىن جاعىمسىز اسەرلەرى بار. بۇل كەيدە ءارتۇرلى دام-دامايلارعا دا سەبەپشى بولىپ وتىرادى. مىسال رەتىندە ءبىر-ەكەۋىن كەلتىرە كەتەيىن:
كتك.كز سايتىنىڭ «شوشقا فەرماسىنىڭ جابىلۋىن تالاپ ەتكەن تۇرعىندار تاعى نارازىلىق ءبىلدىردى» دەگەن 24.04.2014ج حابارىندا (اۆتورى جاڭالىق احاش) «اقتوبە وبلىسىندا شوشقانىڭ شۋى جالعاسۋدا. بەستاماق اۋىلىنىڭ جۇرتى ىرگەسىندەگى فەرمانىڭ جابىلۋىن تالاپ ەتىپ جاتىر. جاقىندا وزەنىندەگى بالىعى قىرىلعان ەلدى-مەكەندە، ءتورت تۇلىك تە سۋاتقا اۋىز مالمايتىن بولىپتى. جۇرت ءتىپتى اۋرۋ جۇقتىرامىز با دەپ الاڭداۋلى. ويتكەنى شوشقا فەرماسى ءناجىستى وزەنگە اعىزىپ قويماي، ولەكسەسىن دە اۋىل شەتىنە توگەدى ەكەن. قالتالى كاسىپكەردىڭ ءوزى مۇنى مويىنداماي وتىر... » دەپ اتاپ كورسەتىلەدى. .
BAO.kz اقپاراتتىق پورتالىندا «جايىلىمعا شىعارىلعان شوشقالار جۇرتتى مەزى ەتۋدە» دەگەن ماقالاسىنان بىرنەشە ابزاتستار كەلتىرەيىن: «اقمولا وبلىسىنىڭ ۇلگى، كەڭاششى، مادەنيەت اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى شوشقانى ەمىن-ەركىن جايىلىمعا شىعارىپ ءوسىرىپ وتىرعان شارۋاشىلىق يەلەرىنىڭ ارەكەتىنە نارازى. ولار بۇل جانۋارلاردىڭ ساي-سالانى ارامداپ، قاسيەتتى جەرلەردە تايراڭداپ جۇرگەنىن ايتىپ دابىل قاعۋدا....»، «جىلقىشى امانتاي بوكەنوۆ: كوكتەم ۋاقىتىندا جىلقىلار قۇلىندارىن تاستاپ كەتتى، شوشقالار تورايلاعان جەردە. بيەلەر تولعاتىپ كەلەدى دە، شوشقا تورايلاعان جەردە، سودان كەيىن شوشقانىڭ ءيىسىن سەزىپ، قۇلىندارىن تەۋىپ، تىستەپ، لاقتىرىپ جىبەرەدى. تالپاق تاناۋدان كول-كوسىر پايدا تاپقىسى كەلگەندەر سۋلى، نۋلى جەردى تاڭداپتى. شوشقا كەشقۇرىم عانا جازعى قوراعا قامالادى. ال كۇندىز تاۋ-تاستى، ساي-سالانى ارالاپ، ارامداپ جۇرگەنى». «تالپاق تاناۋ تايراڭداپ جۇرگەن جەردە اتا-بابالارىمىزدىڭ بىرنەشە زيراتى جاتىر: نامازقۇل توبەسى.تابانىمىز تيگەندە «ءبىسىمىللاسىن» اۋىزعا الاتىن قاسيەتتى مەكەن ەدى. «اتتەڭ، اكىم-قارالارعا قاسيەتتى جەردىڭ قادىرىن ۇعىندىرا الماي اق قويدىق» - دەپ ناليدى اۋىل قارتتارى».
اتا-بابالارىمىز ساحارامىزعا يسلام ءدىنى كەلگەندە دەيىن دە شوشقانى تۇلىك قاتارىنا كىرگىزبەگەن، سوعان قاراعاندا بۇل ماقۇلىقتىڭ مال بولىپ جارىتپايتىنىن بىلگەن-اۋ. ەشكىمنىڭ قۇقىعىنا قول سوعۋعا بولمايتىن زايىرلى مەملەكەتتە ءومىر سۇرەتىنىمىزدى ەسكەرە جانە ماقتان ەتە تۇرا، بەرەكەنى وزىمىزگە ەتەنە جاقىن ءتورت تۇلىگىمىزدەن ىزدەۋگە شاقىرار ەدىم.
نۇرلان ءسادىر
