Bıyl qazaqtyń uly aqyny Jumeken Nájimedenovtyń týǵanyna 85 jyl toldy. Osy oraıda adyrna.kz ujymy synshy, ádebıettanýshy Amangeldi Keńshilikulynyń Jumeken Nájimedenov týraly esseler kitabyn jarııalap keledi.
(Jalǵasy. «Jumekenge oralý» atty esseden)
Altynshy synypqa kóshken jyly astanaǵa yryzdyǵy mol, berekeli kúz kelgeni áli kúnge esimnen ketpeıdi. Kóńilimdi arbaǵan saǵymdaı joǵalyp, kózden bul-bul ushqan ol zamandaǵy Almaty múlde bólek, basqa qala bolatyn. Uıqydan turyp, terezeni ashqanda, búgingideı qolqańnan alyp, qusqyza jazdaıtyn kók tútinniń emes, taý jaqtan soqqan salqyn samalmen birge tynysyńdy ashyp jiberetin jupar ıis keletin. Úıimizdiń janynan aǵyp jatatyn aryqtardyń sýyn shalpyldatyp, búkil aýlany basyna kóterip shýlaǵan balalardyń daýysy tátti uıqyńnan oıatyp jiberip, kún altyn tostaǵandaı jarqyrap, qyzyq dýmanǵa shaqyryp qońyraýlatyp, dúnıeni shattyqqa bóleıtin. Burymdary tarqatylyp ketken aǵashtardyń japyraqtary da keńes quratyndaı bir-birimen kúni boıy sybyrlasyp jatýshy edi.
Úıimizdiń dál irgesinde aýqymy at shaptyrym úlken baq boldy. Kesh túse salysymen syrtqa shyqqan jurt baqta serýendep, taza aýa jutyp tynystap qaıtatyn, mahabbat sezimi búrshik ata bastaǵan jastar túnniń bir ýaǵyna deıin sol jerde qydyryp, qol ustasyp júretin.
Jańa oqý jylynyń basynda shaǵaladaı shýlap, qozydaı jamyrap bir-birimizben tabysqan aýlanyń balalary baqqa lap qoıyp, sulý qyzdaı buralyp, aspanmen talasyp ósken aǵashtarǵa maımyldaı órmelep, alma jep, dolana terip bir qaryq bolyp qalatynbyz. Aıaǵymyz aǵashqa jyrylyp, talaı butaqtaryn syndyrdyq. Bir ǵajaby sol aǵashtar kelesi jyly byltyrǵydan da mol ónim berip, ýyljyp pisken jemisten bastaryn kótere almaı, bizdi qaıtadan qushaq jaıa qarsy alatyn.
Almatynyń ol kezdegi almasynyń dáminiń táttiligin aıtyp sýretteýge tilimniń qudireti jetpeıdi. Iisi murnyńdy jaryp jibere jazdaıtyn qyp-qyzyl aportymyzdy sońyna deıin jep taýysa almaı, aǵyp jatqan aryqtyń sýyna tastaı salatynbyz. Alataýdyń baýraıyndaǵy alyp shahardy tuńǵysh kórgen adamdar jumaqtyń baǵyn tamashalaǵandaı bolǵan áserinen aryla almaı, uzaq ýaqyt baldaı sezimniń qushaǵynda balqyp júretin.
Qııalyna qanat bitirip, shalqar shabyt syılaǵan Almatyǵa kóńil kesesine syımaǵan sezimin aqtaryp, báıit shyǵarmaǵan aqyndar kemde-kem ol zamanda. Úrkerdeı bolǵan sol aqyndar shoǵyrynyń ishinde juldyzy erekshe jarqyraǵan Jumeken Nájimedenovtiń de ertegi qalany aınytpaı súgirettegen bir ádemi óleńi bar.
Jatyr jaqpar... Qaraǵaıdy aralaıdy jel esken,
Japyraqtar, japyraqtar sybyr-sybyr keńesken.
Taý sýlary taýsylmady, syńsyp turyp aǵady,
Qyz tolqyndar birin-biri shymshyp kúlip barady.
Aıdalada aqboz mingen Alataý bir-aq batyr,
Aınalada tal-qaıyńdar, tal qaıyńdar sapta tur.
Qyzyl gúlder «úzildik der» baıaýla jel, baıaýla,
Qyzyl gúlder, qyzyl gúlder uıqyda ma, oıaý ma?
Bar tabıǵat – bir tirshilik, bir tirshilik baıaǵy,
Tartady urlap tamyrdan nár shirkin shybyq baıaǵy,
Tastyń ózi nur shashady, búgin-daǵy, keshe de
Bizdiń mynaý Almatyda, kún jaılaǵan kóshede.
Tas balqytqan talma túste – balqımyz biz kúnge usap,
Qyzýynan alma pisti – aıqasqanda myń qushaq.
Tramvaımen júre almaımyn, jaıaýlaımyn – kóp qyzyq,
Kóp qyzyqty qapylysta almaıynshy ótkizip!
Juldyz kórmeı kúndiz kórdim, kúndiz kórem árıne,
Túnde kórsem úndemes em túsim ǵoı dep bári de.
...Júz tolqyndar birin-biri tunshyqtyryp aǵady,
Qyz tolqyndar birin-birin shymshyp kúlip barady.
Mine, bizdiń Almaty osy.
Alma tósi bultıyp.
Alma tóske jas butanyń saýsaqtary tur tıip.
Júrshi janym, qydyraıyq, neǵylasyń jalǵyz qap.
Alataýdyń aq qarynan ápereıin balmuzdaq.
Men ol jyldary atyn ǵana estigenimmen Jumeken shyǵarmashalyǵymen etene tanys emes edim. Merzimdi baspasózde kóbinese jasy alpys, jetpiske kelgen jyr sańlaqtarynyń tvorchestvosyn zerttep taldaǵan dúnıeler nemese bılikke bir taban jaqyn, bolmasa, baspanyń qulaǵyn ustaǵandardyń óleńderin kópshik qoıyp maqtaǵan maqalalar jıi-jıi jaryq kórip jatatyn. Bolashaqta jazýshy bolýdy armandap, rýhanııat álemindegi jańalyqtarǵa kóńilim eleńdep, gazet-jýrnalǵa shyqqan ádebı dúnıelerdi qalt jibermeı qadaǵalap oqyp júretin men, keıde kisi qyzyǵarlyq bedeli bar aqyndarymyzdyń naǵyz talanttardan góri, ortanqoldan de tómen bireýlerdi áldeqandaı qylyp aspanǵa kóterip maqtap jatatyn áreketteriniń mánisin túsine almaı, basym qatatyn. Jany aıaýly jaqsyǵa qosamyn dep, nege ol zamanda da árkimniń yryldatyp bir-bir ıt ustap júrgenderiniń sebebin men keıin uqtym. Keıin....
Aqyn ekenińdi moıyndatý ol kezde ońaı sharýa bolmaıtyn. Óleńderi qansha myqty bolsa da, bir kitaby shyqqan talapkerdiń jyr jınaǵyn baspasózde maqtaý ol ýaqytta qanǵa sińbegen ádet edi.
Qalyń qazaq talantyn moıyndaǵanymen, shyndyq úshin jany kúıip, ónerde jańa jol izdep, oıdyń kenin qazǵan Jumekendeı shaıyrlardyń tvorchestvosy jaıynda mardymdy eshteńe aıtyla qoımaı, ol zamanda da pysyqaılar men bılikke qulsha qyzmet etetinderdiń dáýreni asqaqtap turdy. Qaıta kerisinshe, kópshilikke tosyndaý kóringen batyl oılary úshin uly aqyn ádiletsizdik pen teperishti kóp kórdi. Ondaǵan jyldar ótkennen keıin ǵana óleriniń aldynda jazǵan aqyn kúndeligin oqyp otyryp «Jurt ǵumyr boıy maǵan tıisip keledi. Al, men áli jaýap bergem joq. Eńbek! Jaýaptyń da, suraqtyń da kókesi – sol eńbek. Bizdiń qoldan basqa ne keledi» degen jan aıqaıyn túsingendeı bolyp jatyrmyz ǵoı, sol sózderden qorytyndy shyǵara almasaq ta.
Ádette biz aqyn shyǵarmashylyǵyn áńgime qylǵanda olardyń ómirden jegen opyq-ókinishin, qoǵamnan kórgen teperishin sóz etpeı qalmaımyz. Túrli kedergilerge ushyramaı, júrgen joldary taqtaıdaı tegis bolǵanda olar budan da bıik shyńdardy baǵyndyratyndaı bolyp kórinedi bizdiń kózimizge. Bul qate pikir. Shyǵarmashylyq kemeldenýdiń zańdylyǵyn bilmegendikten týyndaıtyn jańsaq uǵym. Biz bul taqyrypqa sál keıinirek, Jumekenniń aqyndyq tabıǵatynyń qalaı qalyptasyp, rýhynyń qalaı shyńdalǵany jaıly áńgime-suhbat qurǵanymyzda jan-jaqty toqtala jatarmyz. Al, ázirge, bólinip ketken oıymdy jalǵastyryp, osydan otyz bes jyl burynǵy ertegi qalama qııalymmen oralyp, qazaqtyń ǵajaıyp aqyny Jumeken Nájimedenov bizdiń shańyraǵymyzda qonaqta bolǵan sol bir kúndi esime túsirip, sizderge áńgimelep bereıin.
Baspadan ákemniń jańa kitaby jaryq kórip, máre-sáre bolyp qalǵanbyz, sol jyly. Jáı kúnderi de «qyryqtyń biri qydyr» qonaq arylmaıtyn páterimizden, endi tipti, kisi aıaǵy sýymaı qoıdy. Ákem eshkimge eskertpeı keıde tún ortasynda da aqyn aǵalary men dostaryn úıge ertip kelip, sheshemdi ábigerge salatyn. Ózi biraq onysyna túk qysylyp-qymtyrylmaı, ne isterin bilmeı qalǵan anama «Zınýra Ibraımovna, myna kisilerdi durystap qarsy alyńyz» dep, sasýdyń ornyna, jadyrap kúlip, qonaqtaryn qoltyqtap, tórgi bólmege kirip bara jatatyn.
Túnniń bir ýaǵyna deıin uıyqtamaı kitap oqıtyn ádetimmen Valter Skottyń «Aıvengo» romanynyń qyzyǵyna batyp jatyr edim, asa kóńildi kúımen úıge dabyrlap kirip kelgen kisilerdiń daýysynan oıym bólinip ketip, basymdy kitaptan kóterip alýǵa týra keldi. Dál osyndaı kelisti kútpeı abdyrap qalǵan sheshemniń renish bildirip, ákeme keıip sóılep jatqan sózderi emis-emis qulaǵyma estildi. Kitapty jalma-jan ornyna qoıa salyp, ornymnan atyp turyp, kelgen qonaqtarǵa sálem berip, syrt kıimin sheshisip, abyrjyp qalǵan anama men de ózimshe qolqabys tanytqandaı bolyp jatyrmyn. Áli uıyqtaı qoımaǵanyma tań qalǵandaı bolǵan ákem meni kelgen qonaqtarǵa tanystyra jóneldi:
- Meniń úlken ulym. Kitapty kóp oqıdy. Birdeńelerdi shımaılap, áńgime de jazady keıde. Bolashaqta jazýshy bolǵysy keledi. Túbi, birdeńe shyǵady, bul balamnan, - dep meni biraz maqtady. Bir apta buryn ǵana «qyzyq bolady» degen aýladaǵy dostarymnyń sózderine erip, bir dárini «fıksajǵa» (fotosýret shyǵarǵanda sýmen aralastyratyn untaq) qosyp, kórshimizdiń páterin órtep jibere jazdap, ákem sazaıymdy ábden bergen. Endi mine, sonyń bári jýylyp-shaıylyp ketip, maqtalyp jatqan mende qandaı arman bolýy múmkin? Eki ezýim eki qulaǵyma jetip, qonaqtardyń kelgeninen góri, sol «qylmysymnyń» umytylyp ketkenine máz-máırammyn.
Ákemmen birge túndeletip kelgen qonaqtardyń bireýi - jazýshy Jaısańbek Moldaǵalıev, ekinshisi - aqyn Jumeken Nájimedenov bolyp shyqty. Jaısańbek Moldaǵalıevti syrtynan jaqsy tanımyn. Byltyr ǵana «Eski dos» degen romanyn oqyp shyqqanmyn. Orystyń uly jazýshysy Býnınniń biraz áńgimelerin qazaq tiline tárjimalaǵanyn bilemin. Jaısańbek aǵamyz óte kóńildi, jurtty kúldirýge sheber, ázilqoı adam eken. Ákemniń sózine qulaǵy eleń ete qalyp:
- Jazýshy bolǵysy kelip júrse bul naǵyz meniń balam eken. Júr, jazýshy bolý úshin ne isteý kerek ekenin men saǵan úıreteıin. Eń áýeli bul jigitti úılendirý kerek, - dep bárimizdiń shek-silemizdi qatyryp kúldirip, meni óziniń janyna otyrǵyzyp alyp, neshe túrli áńgimeler aıtty.
Jumeken kerisinshe, óte sypaıy, uıalshaq, kóp sóılemeıtin tuıyq kisi bolyp kórindi, meniń kózime. Saǵatqa qaıta-qaıta qarap, tún ishinde kelgenine qatty qysylyp otyrǵanyn sezgen anam «Sháı iship bolǵansha as ta daıyn bolyp qalady. Jabaǵynyń eti demde pisedi. Eldiń dámi ǵoı», degen sózderdi aıtyp, quraq ushyp, báıek qaqty.
Et jelinip, sháı ishilip, qonaqtardyń kóńilderi kóterilgennen keıin Jaısańbek Moldaǵalıev pen meniń ákem birdeńeni aıtyp máz bolyp, dabyrlap ketti. Jumeken ǵana ashyq turǵan terezeniń aldynda shylymyn shegip, kózin alysqa tigip, oıǵa shomyp otyr. Kóńil-kúıi kóterilgen Jaısańbek aǵaı bir kezde:
- Keńshilik, qazaqtyń Jumeken Nájimedenov sııaqty ǵajaıyp aqyny bizdiń qolymyzǵa kúnde túse bermeıdi. Endi osy kileń myqtylar jınalǵan seniń shańyraǵyńda janymyz rahattanyp Jumekenniń bir óleńin tyńdaıyq, - degen kútpegen usynys jasady. «Jón, jón» dep ákem de bul usynysty qoldaı ketip, eki jaqtan qolqalap aqynnyń óleń oqymasyna qoımady.
Bizdiń shańyraǵymyzda talaı aqyndar qonaq bolyp, óleń oqyǵan. Jumekenniń óleń oqý máneri múlde bólek eken. Daýyldaı ekpindetip emes, qońyr daýysymen óleńniń yrǵaǵyn buzbaı, baıyppen, ár sózin shegelep, anyq etip oqıdy.
Qońyr sheshem qońyr keshti jamylyp,
kózin sýlap qalyp edi, qamyǵyp.
Qońyr jolǵa túsip edim men óstip-
qońyrqaı oı maza berer emes túk.
Men sol túni Jumekenniń eshkimge uqsamaıtyn, ár sóziniń astarynda tereń oı jatatyn aqyn ekenin túsindim. Oqyp otyrǵan óleńi qatty áser etip, sezimimniń názik perneleri dirildep kóńil-kúıim buzylyp qoıa berdi. Kózime jas tyǵylyp, on jyl boıy baýyrynda ósken ájeme degen bir saǵynysh janymdy tyrnap jiberdi. Ol saǵynysh keýdeme syımaı, myna qalany tastap, sonaý qońyr tóbeniń astynda qalyp qoıǵan aýylyma tartyp ketkim kelip, qııalym shartarapty kezip, sharq urdy. Aqynnyń óleńi qaı-qaıdaǵyny esime salyp, júregimdi jylatty.
Qońyraıyp jatyr alda jol áli-
keýdem keıde qońyr kúıge tolady
Qońyr ánmen qazaq besik terbetip,
órgizipti qońyr-qońyr balany.
Ǵajap óleń emes pe? Qońyr degen jalǵyz sózdiń aıasyna «kúlli qazaqtyń ata-baba zamannan bergi bar tirligin, minez-qulqyn, ulttyq sıpatyn» (Ábish) aqyn sol qalpynda qandaı asqan sheberlikpen syıǵyzyp jibergen deseńizshi. Tolǵaýy toqsan qyzyl tildiń qudiretin tanytqan ǵajaıyp mýzyka ǵoı, myna jyr. Ár shýmaǵy tula boıyńdy balqytyp jiberetin ne degen shynaıy sezim bul. Bizdiń shańyraǵymyzda óleń oqylyp emes, án men kúı saýlap jatqandaı bir tátti sezimniń qushaǵynda otyrmyn.
Qońyr kúpi, qońyr dala, qońyr ún..
qońyr kúımen ótip jatyr ómirim.
Qońyr kúzde qońyr sharýa kúıbeńmen,
qońsy qonǵan qońyr qyzǵa úılengem.
Qońyr-qońyr kúı tyńdap em jasymda –
sheshem qaldy qońyr tóbe basynda.
Qoıan jonǵa qońyr ymyrt túskende
qońyraıyp otyramyn ústelge..
Myna jalǵan dúnıeni umytyp, bárimiz de Jumekenniń óleńin uıyp tyńdap, oqylyp bolǵannan keıin de úıdiń ishin biraz ýaqyt únsizdik basyp turdy. Bul meniń Jumeken aqyndy eń birinshi jáne eń aqyrǵy ret kórýim eken.
Ómir óziniń qalypty arnasymen jyljyp aǵa berdi. Birneshe jyldan keıin «Jumeken dúnıe salypty» degen sýyq habardy estigende úı-ishimizben qatty qaıǵyrdyq. Kóziniń jasyn toqtata almaı «Ádebıettegi qamqorshym bolǵan Jumeken aǵamnan da aıyryldym» dep ákemniń eńirep jylaǵanyn sonda ómirimde birinshi ret kórip, saı-súıegim syrqyrady. Ákemniń kóńil-kúıi maǵan da qatty áser etip, bólmemniń esigin ishinen qulyptap alyp, jan adamǵa bildirmeı men de sol kúni solqyldap jyladym...
(Jalǵasy bar)
