Biyl qazaqtyŋ ūly aqyny Jūmeken Näjımedenovtyŋ tuǧanyna 85 jyl toldy. Osy oraida adyrna.kz ūjymy synşy, ädebiettanuşy Amangeldı Keŋşılıkūlynyŋ Jūmeken Näjımedenov turaly esseler kıtabyn jariialap keledı.
(Jalǧasy. «Jūmekenge oralu» atty esseden)
Altynşy synypqa köşken jyly astanaǧa yryzdyǧy mol, berekelı küz kelgenı älı künge esımnen ketpeidı. Köŋılımdı arbaǧan saǧymdai joǧalyp, közden būl-būl ūşqan ol zamandaǧy Almaty mülde bölek, basqa qala bolatyn. Ūiqydan tūryp, terezenı aşqanda, bügıngıdei qolqaŋnan alyp, qūsqyza jazdaityn kök tütınnıŋ emes, tau jaqtan soqqan salqyn samalmen bırge tynysyŋdy aşyp jıberetın jūpar iıs keletın. Üiımızdıŋ janynan aǧyp jatatyn aryqtardyŋ suyn şalpyldatyp, bükıl aulany basyna köterıp şulaǧan balalardyŋ dauysy tättı ūiqyŋnan oiatyp jıberıp, kün altyn tostaǧandai jarqyrap, qyzyq dumanǧa şaqyryp qoŋyraulatyp, dünienı şattyqqa böleitın. Būrymdary tarqatylyp ketken aǧaştardyŋ japyraqtary da keŋes qūratyndai bır-bırımen künı boiy sybyrlasyp jatuşy edı. Üiımızdıŋ däl ırgesınde auqymy at şaptyrym ülken baq boldy. Keş tüse salysymen syrtqa şyqqan jūrt baqta seruendep, taza aua jūtyp tynystap qaitatyn, mahabbat sezımı bürşık ata bastaǧan jastar tünnıŋ bır uaǧyna deiın sol jerde qydyryp, qol ūstasyp jüretın. Jaŋa oqu jylynyŋ basynda şaǧaladai şulap, qozydai jamyrap bır-bırımızben tabysqan aulanyŋ balalary baqqa lap qoiyp, sūlu qyzdai būralyp, aspanmen talasyp ösken aǧaştarǧa maimyldai örmelep, alma jep, dolana terıp bır qaryq bolyp qalatynbyz. Aiaǧymyz aǧaşqa jyrylyp, talai būtaqtaryn syndyrdyq. Bır ǧajaby sol aǧaştar kelesı jyly byltyrǧydan da mol önım berıp, uyljyp pısken jemısten bastaryn kötere almai, bızdı qaitadan qūşaq jaia qarsy alatyn. Almatynyŋ ol kezdegı almasynyŋ dämınıŋ tättılıgın aityp suretteuge tılımnıŋ qūdıretı jetpeidı. İısı mūrnyŋdy jaryp jıbere jazdaityn qyp-qyzyl aportymyzdy soŋyna deiın jep tauysa almai, aǧyp jatqan aryqtyŋ suyna tastai salatynbyz. Alataudyŋ bauraiyndaǧy alyp şahardy tūŋǧyş körgen adamdar jūmaqtyŋ baǧyn tamaşalaǧandai bolǧan äserınen aryla almai, ūzaq uaqyt baldai sezımnıŋ qūşaǧynda balqyp jüretın. Qiialyna qanat bıtırıp, şalqar şabyt syilaǧan Almatyǧa köŋıl kesesıne syimaǧan sezımın aqtaryp, bäiıt şyǧarmaǧan aqyndar kemde-kem ol zamanda. Ürkerdei bolǧan sol aqyndar şoǧyrynyŋ ışınde jūldyzy erekşe jarqyraǧan Jūmeken Näjımedenovtıŋ de ertegı qalany ainytpai sügırettegen bır ädemı öleŋı bar. Jatyr jaqpar... Qaraǧaidy aralaidy jel esken, Japyraqtar, japyraqtar sybyr-sybyr keŋesken. Tau sulary tausylmady, syŋsyp tūryp aǧady, Qyz tolqyndar bırın-bırı şymşyp külıp barady. Aidalada aqboz mıngen Alatau bır-aq batyr, Ainalada tal-qaiyŋdar, tal qaiyŋdar sapta tūr. Qyzyl gülder «üzıldık der» baiaula jel, baiaula, Qyzyl gülder, qyzyl gülder ūiqyda ma, oiau ma? Bar tabiǧat – bır tırşılık, bır tırşılık baiaǧy, Tartady ūrlap tamyrdan när şırkın şybyq baiaǧy, Tastyŋ özı nūr şaşady, bügın-daǧy, keşe de Bızdıŋ mynau Almatyda, kün jailaǧan köşede. Tas balqytqan talma tüste – balqimyz bız künge ūsap, Qyzuynan alma pıstı – aiqasqanda myŋ qūşaq. Tramvaimen jüre almaimyn, jaiaulaimyn – köp qyzyq, Köp qyzyqty qapylysta almaiynşy ötkızıp! Jūldyz körmei kündız kördım, kündız körem ärine, Tünde körsem ündemes em tüsım ǧoi dep bärı de. ...Jüz tolqyndar bırın-bırı tūnşyqtyryp aǧady, Qyz tolqyndar bırın-bırın şymşyp külıp barady. Mıne, bızdıŋ Almaty osy. Alma tösı būltiyp. Alma töske jas būtanyŋ sausaqtary tūr tiıp. Jürşı janym, qydyraiyq, neǧylasyŋ jalǧyz qap. Alataudyŋ aq qarynan äpereiın balmūzdaq. Men ol jyldary atyn ǧana estıgenımmen Jūmeken şyǧarmaşalyǧymen etene tanys emes edım. Merzımdı baspasözde köbınese jasy alpys, jetpıske kelgen jyr saŋlaqtarynyŋ tvorchestvosyn zerttep taldaǧan dünieler nemese bilıkke bır taban jaqyn, bolmasa, baspanyŋ qūlaǧyn ūstaǧandardyŋ öleŋderın köpşık qoiyp maqtaǧan maqalalar jiı-jiı jaryq körıp jatatyn. Bolaşaqta jazuşy boludy armandap, ruhaniiat älemındegı jaŋalyqtarǧa köŋılım eleŋdep, gazet-jurnalǧa şyqqan ädebi dünielerdı qalt jıbermei qadaǧalap oqyp jüretın men, keide kısı qyzyǧarlyq bedelı bar aqyndarymyzdyŋ naǧyz talanttardan görı, ortanqoldan de tömen bıreulerdı äldeqandai qylyp aspanǧa köterıp maqtap jatatyn äreketterınıŋ mänısın tüsıne almai, basym qatatyn. Jany aiauly jaqsyǧa qosamyn dep, nege ol zamanda da ärkımnıŋ yryldatyp bır-bır it ūstap jürgenderınıŋ sebebın men keiın ūqtym. Keiın.... Aqyn ekenıŋdı moiyndatu ol kezde oŋai şarua bolmaityn. Öleŋderı qanşa myqty bolsa da, bır kıtaby şyqqan talapkerdıŋ jyr jinaǧyn baspasözde maqtau ol uaqytta qanǧa sıŋbegen ädet edı. Qalyŋ qazaq talantyn moiyndaǧanymen, şyndyq üşın jany küiıp, önerde jaŋa jol ızdep, oidyŋ kenın qazǧan Jūmekendei şaiyrlardyŋ tvorchestvosy jaiynda mardymdy eşteŋe aityla qoimai, ol zamanda da pysyqailar men bilıkke qūlşa qyzmet etetınderdıŋ däurenı asqaqtap tūrdy. Qaita kerısınşe, köpşılıkke tosyndau körıngen batyl oilary üşın ūly aqyn ädıletsızdık pen teperıştı köp kördı. Ondaǧan jyldar ötkennen keiın ǧana ölerınıŋ aldynda jazǧan aqyn kündelıgın oqyp otyryp «Jūrt ǧūmyr boiy maǧan tiısıp keledı. Al, men älı jauap bergem joq. Eŋbek! Jauaptyŋ da, sūraqtyŋ da kökesı – sol eŋbek. Bızdıŋ qoldan basqa ne keledı» degen jan aiqaiyn tüsıngendei bolyp jatyrmyz ǧoi, sol sözderden qorytyndy şyǧara almasaq ta. Ädette bız aqyn şyǧarmaşylyǧyn äŋgıme qylǧanda olardyŋ ömırden jegen opyq-ökınışın, qoǧamnan körgen teperışın söz etpei qalmaimyz. Türlı kedergılerge ūşyramai, jürgen joldary taqtaidai tegıs bolǧanda olar būdan da biık şyŋdardy baǧyndyratyndai bolyp körınedı bızdıŋ közımızge. Būl qate pıkır. Şyǧarmaşylyq kemeldenudıŋ zaŋdylyǧyn bılmegendıkten tuyndaityn jaŋsaq ūǧym. Bız būl taqyrypqa säl keiınırek, Jūmekennıŋ aqyndyq tabiǧatynyŋ qalai qalyptasyp, ruhynyŋ qalai şyŋdalǧany jaily äŋgıme-sūhbat qūrǧanymyzda jan-jaqty toqtala jatarmyz. Al, äzırge, bölınıp ketken oiymdy jalǧastyryp, osydan otyz bes jyl būrynǧy ertegı qalama qiialymmen oralyp, qazaqtyŋ ǧajaiyp aqyny Jūmeken Näjımedenov bızdıŋ şaŋyraǧymyzda qonaqta bolǧan sol bır kündı esıme tüsırıp, sızderge äŋgımelep bereiın. Baspadan äkemnıŋ jaŋa kıtaby jaryq körıp, märe-säre bolyp qalǧanbyz, sol jyly. Jäi künderı de «qyryqtyŋ bırı qydyr» qonaq arylmaityn päterımızden, endı tıptı, kısı aiaǧy suymai qoidy. Äkem eşkımge eskertpei keide tün ortasynda da aqyn aǧalary men dostaryn üige ertıp kelıp, şeşemdı äbıgerge salatyn. Özı bıraq onysyna tük qysylyp-qymtyrylmai, ne ısterın bılmei qalǧan anama «Zinura İbraimovna, myna kısılerdı dūrystap qarsy alyŋyz» dep, sasudyŋ ornyna, jadyrap külıp, qonaqtaryn qoltyqtap, törgı bölmege kırıp bara jatatyn. Tünnıŋ bır uaǧyna deiın ūiyqtamai kıtap oqityn ädetımmen Valter Skottyŋ «Aivengo» romanynyŋ qyzyǧyna batyp jatyr edım, asa köŋıldı küimen üige dabyrlap kırıp kelgen kısılerdıŋ dauysynan oiym bölınıp ketıp, basymdy kıtaptan köterıp aluǧa tura keldı. Däl osyndai kelıstı kütpei abdyrap qalǧan şeşemnıŋ renış bıldırıp, äkeme keiıp söilep jatqan sözderı emıs-emıs qūlaǧyma estıldı. Kıtapty jalma-jan ornyna qoia salyp, ornymnan atyp tūryp, kelgen qonaqtarǧa sälem berıp, syrt kiımın şeşısıp, abyrjyp qalǧan anama men de özımşe qolqabys tanytqandai bolyp jatyrmyn. Älı ūiyqtai qoimaǧanyma taŋ qalǧandai bolǧan äkem menı kelgen qonaqtarǧa tanystyra jöneldı: - Menıŋ ülken ūlym. Kıtapty köp oqidy. Bırdeŋelerdı şimailap, äŋgıme de jazady keide. Bolaşaqta jazuşy bolǧysy keledı. Tübı, bırdeŋe şyǧady, būl balamnan, - dep menı bıraz maqtady. Bır apta būryn ǧana «qyzyq bolady» degen auladaǧy dostarymnyŋ sözderıne erıp, bır därını «fiksajǧa» (fotosuret şyǧarǧanda sumen aralastyratyn ūntaq) qosyp, körşımızdıŋ päterın örtep jıbere jazdap, äkem sazaiymdy äbden bergen. Endı mıne, sonyŋ bärı juylyp-şaiylyp ketıp, maqtalyp jatqan mende qandai arman boluy mümkın? Ekı ezuım ekı qūlaǧyma jetıp, qonaqtardyŋ kelgenınen görı, sol «qylmysymnyŋ» ūmytylyp ketkenıne mäz-mäirammyn. Äkemmen bırge tündeletıp kelgen qonaqtardyŋ bıreuı - jazuşy Jaisaŋbek Moldaǧaliev, ekınşısı - aqyn Jūmeken Näjımedenov bolyp şyqty. Jaisaŋbek Moldaǧalievtı syrtynan jaqsy tanimyn. Byltyr ǧana «Eskı dos» degen romanyn oqyp şyqqanmyn. Orystyŋ ūly jazuşysy Buninnıŋ bıraz äŋgımelerın qazaq tılıne tärjımalaǧanyn bılemın. Jaisaŋbek aǧamyz öte köŋıldı, jūrtty küldıruge şeber, äzılqoi adam eken. Äkemnıŋ sözıne qūlaǧy eleŋ ete qalyp: - Jazuşy bolǧysy kelıp jürse būl naǧyz menıŋ balam eken. Jür, jazuşy bolu üşın ne ısteu kerek ekenın men saǧan üireteiın. Eŋ äuelı būl jıgıttı üilendıru kerek, - dep bärımızdıŋ şek-sılemızdı qatyryp küldırıp, menı özınıŋ janyna otyrǧyzyp alyp, neşe türlı äŋgımeler aitty. Jūmeken kerısınşe, öte sypaiy, ūialşaq, köp söilemeitın tūiyq kısı bolyp körındı, menıŋ közıme. Saǧatqa qaita-qaita qarap, tün ışınde kelgenıne qatty qysylyp otyrǧanyn sezgen anam «Şäi ışıp bolǧanşa as ta daiyn bolyp qalady. Jabaǧynyŋ etı demde pısedı. Eldıŋ dämı ǧoi», degen sözderdı aityp, qūraq ūşyp, bäiek qaqty. Et jelınıp, şäi ışılıp, qonaqtardyŋ köŋılderı köterılgennen keiın Jaisaŋbek Moldaǧaliev pen menıŋ äkem bırdeŋenı aityp mäz bolyp, dabyrlap kettı. Jūmeken ǧana aşyq tūrǧan terezenıŋ aldynda şylymyn şegıp, közın alysqa tıgıp, oiǧa şomyp otyr. Köŋıl-küiı köterılgen Jaisaŋbek aǧai bır kezde: - Keŋşılık, qazaqtyŋ Jūmeken Näjımedenov siiaqty ǧajaiyp aqyny bızdıŋ qolymyzǧa künde tüse bermeidı. Endı osy kıleŋ myqtylar jinalǧan senıŋ şaŋyraǧyŋda janymyz rahattanyp Jūmekennıŋ bır öleŋın tyŋdaiyq, - degen kütpegen ūsynys jasady. «Jön, jön» dep äkem de būl ūsynysty qoldai ketıp, ekı jaqtan qolqalap aqynnyŋ öleŋ oqymasyna qoimady. Bızdıŋ şaŋyraǧymyzda talai aqyndar qonaq bolyp, öleŋ oqyǧan. Jūmekennıŋ öleŋ oqu mänerı mülde bölek eken. Dauyldai ekpındetıp emes, qoŋyr dauysymen öleŋnıŋ yrǧaǧyn būzbai, baiyppen, är sözın şegelep, anyq etıp oqidy. Qoŋyr şeşem qoŋyr keştı jamylyp, közın sulap qalyp edı, qamyǧyp. Qoŋyr jolǧa tüsıp edım men östıp- qoŋyrqai oi maza berer emes tük. Men sol tünı Jūmekennıŋ eşkımge ūqsamaityn, är sözınıŋ astarynda tereŋ oi jatatyn aqyn ekenın tüsındım. Oqyp otyrǧan öleŋı qatty äser etıp, sezımımnıŋ näzık pernelerı dırıldep köŋıl-küiım būzylyp qoia berdı. Közıme jas tyǧylyp, on jyl boiy bauyrynda ösken äjeme degen bır saǧynyş janymdy tyrnap jıberdı. Ol saǧynyş keudeme syimai, myna qalany tastap, sonau qoŋyr töbenıŋ astynda qalyp qoiǧan auylyma tartyp ketkım kelıp, qiialym şartarapty kezıp, şarq ūrdy. Aqynnyŋ öleŋı qai-qaidaǧyny esıme salyp, jüregımdı jylatty. Qoŋyraiyp jatyr alda jol älı- keudem keide qoŋyr küige tolady Qoŋyr änmen qazaq besık terbetıp, örgızıptı qoŋyr-qoŋyr balany. Ǧajap öleŋ emes pe? Qoŋyr degen jalǧyz sözdıŋ aiasyna «küllı qazaqtyŋ ata-baba zamannan bergı bar tırlıgın, mınez-qūlqyn, ūlttyq sipatyn» (Äbış) aqyn sol qalpynda qandai asqan şeberlıkpen syiǧyzyp jıbergen deseŋızşı. Tolǧauy toqsan qyzyl tıldıŋ qūdıretın tanytqan ǧajaiyp muzyka ǧoi, myna jyr. Är şumaǧy tūla boiyŋdy balqytyp jıberetın ne degen şynaiy sezım būl. Bızdıŋ şaŋyraǧymyzda öleŋ oqylyp emes, än men küi saulap jatqandai bır tättı sezımnıŋ qūşaǧynda otyrmyn. Qoŋyr küpı, qoŋyr dala, qoŋyr ün.. qoŋyr küimen ötıp jatyr ömırım. Qoŋyr küzde qoŋyr şarua küibeŋmen, qoŋsy qonǧan qoŋyr qyzǧa üilengem. Qoŋyr-qoŋyr küi tyŋdap em jasymda – şeşem qaldy qoŋyr töbe basynda. Qoian jonǧa qoŋyr ymyrt tüskende qoŋyraiyp otyramyn üstelge.. Myna jalǧan dünienı ūmytyp, bärımız de Jūmekennıŋ öleŋın ūiyp tyŋdap, oqylyp bolǧannan keiın de üidıŋ ışın bıraz uaqyt ünsızdık basyp tūrdy. Būl menıŋ Jūmeken aqyndy eŋ bırınşı jäne eŋ aqyrǧy ret köruım eken. Ömır özınıŋ qalypty arnasymen jyljyp aǧa berdı. Bırneşe jyldan keiın «Jūmeken dünie salypty» degen suyq habardy estıgende üi-ışımızben qatty qaiǧyrdyq. Közınıŋ jasyn toqtata almai «Ädebiettegı qamqorşym bolǧan Jūmeken aǧamnan da aiyryldym» dep äkemnıŋ eŋırep jylaǧanyn sonda ömırımde bırınşı ret körıp, sai-süiegım syrqyrady. Äkemnıŋ köŋıl-küiı maǧan da qatty äser etıp, bölmemnıŋ esıgın ışınen qūlyptap alyp, jan adamǧa bıldırmei men de sol künı solqyldap jyladym...(Jalǧasy bar)
Ūqsas jaŋalyqtar
