(Kärım Äbdırahmanūly haqynda)
Ömırdıŋ ne bır syrly soqpaqtaryn basyp, asularyn asyp, arman atty bır būldyr elestıŋ jetegımen bügınge jetken daryndy dara tūlǧa, aiauly aǧa, ardaqty öner iesı – Kärım Äbdırahmanūly özınıŋ öner dep ötken önegelı ömırınde qasiettı halqynyŋ änı üşın älektenıp, küiı üşın küiınbegen, oilanbaǧan, tolǧanbaǧan künı joq desem, asyra aitqandyq bolmas. Al endı būl mändı de maǧynaly söz tırkesterıne aǧanyŋ är attaǧan qadamdary men arailap atqan taŋdary, manaurap batqan künderı mazmūn bolmaq. «Kım kelıp, būl ömırge kım ketpegen» degendei, būl ǧalamǧa sansyz adam pendesı şyr etıp kelıp, şyrqyrap ketıp jatady. Al endı osy jan ielerınıŋ ışınde eselı eŋbekterı arqyly el esınde saqtalyp, ūrpaqtan-ūrpaqqa jattalyp jatatyn ardaqty adamdar sanauly ǧana. Sondyqtan da Kärım Äbdırahmenūly siiaqty aǧalarymyzdyŋ keşesı men bügının el esıne keltırıp, ömırge degen közqaras turasynda toqtaludy jön kördık. Äsırese, bolaşaǧyn bırden boljap kete almaityn jastarymyzǧa «bärın de bastan bastau» kerektıgın ūǧyndyryp, tynbai eŋbektenudıŋ jeŋısterı men jemısterın taŋbalap, «tarih paraǧynan tabylatyn bolaiyq» degım keledı. Keşegı ötken babalarymyzdyŋ «ökınış orny tolmaidy» dep toryǧa otyryp, artyna qaldyrǧan aqyliialarynyŋ da tekten-tekke aityla salmaǧandyǧyn, bügıngı uaqytty aialaǧanda baryp, erteŋgı uaqyttyŋ estelıgıne jazyluǧa bolatynyn eskertkım keledı. Osydan jarym ǧasyrǧa juyq uaqyt būryn jaŋa jyl sauyq keşıne arnap än jazyp, jaŋa bır tyŋ jolǧa qadam tastap, özınıŋ tūŋǧyş tuyndysyn ǧasyrlar qatparyn qūraǧan «jyl» turasynda jazdy. Ony sauyq sahnasynda oryndap, sabaqtastary men mūǧalımderınıŋ qyzǧyn qarsy aluyna bölengen Kärım Äbdırahmenūly sol bır orta mektep qūşaǧyndaǧy künderınıŋ özınde tynbai ızdene bılgen. Äne, sodan tartyp özıne qataŋ talap qoiyp, jora-joldastarynyŋ oiyn-tamaşaǧa jūmsaǧan uaqytyn ol jalyqpai ızdenuge paidalanyp, eşkımde kezıkpes erekşe qyzǧyndyqpen entelei alǧa tartty. Kün saiyn kemeldenıp, jyl saiyn jetılıp, türlı forma-joldarmen keŋ örıske bet aldy. Mümkındıktıŋ barynşa tyŋ da jaŋa mazmūndar ızdenıp, muzyka jazudyŋ jai-japsaryn berıle zerttep, «Maqtanyşym dostarym», «Qyzǧaldyq», «Aq säule», «Sarqylmas mahabbat», «Naz», «Tolqyn», «Saira, dombyra» siiaqty är türlı stildegı änder jazdy. Oǧan qosa «Aily tün», «Jylqyşy qyz», «Quanyş» qatarly küilerdı jaryqqa şyǧardy. «Qara jorǧa saltanaty», «Aigölek», «Kökpar», «Qoŋyrauly qozy» tektes bırqydyru bi muzykalaryn jazyp, kün-tün demei tolǧanudyŋ nätijesınde būl künge deiın ekı jüzdıŋ üstınde şyǧarma jazdy. Būl tuyndylary är sahnalarda oryndalyp, radio-teledidarda jariialanyp, bırazy kıtap-jurnaldarda basylyp, halyqtyŋ qajetınen şyqty. Tıptı, tek qana qazaqtyŋ emes küllı dünie halqynyŋ ruhani azyǧyna ainaldy. Sonymen qosa «Säliha-Sämen» operasynyŋ, muzykaly pesa «Üisın ruhynyŋ», ūlaspaly telefilm «Taŋjaryqtyŋ» jäne sol tektes bır qanşalaǧan şyǧarmalardyŋ muzykasyn jazyp, özındık erekşelıkterın döp basyp beinelep berdı. Kärım aǧa «Balalyǧym bır dastan, şalalyǧym bır dastan» demekşı, – dep keŋes barysynda özınıŋ keşegı künderın esıne alyp bylai tolǧandy: «Men 1944 jyly 28 jeltoqsanda Altai aimaǧynyŋ Buyrşyn audanynda düniege kelıppın. Sodan 1947 jyly «Üş aimaq töŋkerıstık ükımetı» Altai aimaǧy basşylaryn qaita taǧaiyndaǧan kezde, äkem Äbdırahman Toqqūl Altai amaǧy uäliınıŋ orynbasary bolyp, qyzmetı auysqan soŋ üiımız de Sarsümbe (qazırgı Altai) qalasyna köşıp baryp, balalyq däuırım sonda öttı. Mende jastaiymnan qalyptasqan bır ädet – är närsege äues edım. Tıptı, şynymdy aitsam, qyzyqpaityn düniem bolmaityn. Mäselen, suret salu, sport türlerı, ädebiet-körkemönerge degen qūştarlyq menı mazasyz küige tüsıretın. Al soǧan jarai boiymda ärqaisysyna degen beiımdılık boldy. Menıŋ eŋ aldymen igergen muzykalyq aspabym auyz syrnaiy edı. Bastauyş mekteptıŋ oiyn-sauyq gruppasynda syrnaimen än-bige süiemel jasau – muzykalyq jolymnyŋ bastamasy boldy. Keiın orta mektepke barǧanda dombyra, mandolina qatarly aspaptardy üirendım. Mūǧalımderımnıŋ jeteleuınen tys, üide äke-şeşemnıŋ qoldauy da jaqsy boldy. Meilı ülken bol, kışı bol, qandai jūmysty bastarda bolsyn, nätijege jetude bolsyn, adam ärqaşan ekınşı bır jaqtyŋ qoldauynsyz kez kelgen ıstı ıstep ketuı ekıtalai. Tüsıngen adamǧa «qoldau» degen bır qasiettı söz. «Qoldauşyŋ barda qor bolmaisyŋ» degen de beker aitylmasa kerek. Otbasymdaǧy özımnıŋ arnauly sandyqşamda suret saluǧa qajettı boiaular men jün qalamdar jäne özım süiıp oqityn köptegen kıtaptar saqtaluşy edı. Menı janyndai jaqsy köretın äkem marqūm bır ret Qūljaǧa jiynǧa barǧan jolynda mandolinanyŋ bır türı mandol degen aspap äkelıp berdı. Osyndai bırşama jaqsy mümkındıkter menıŋ körkemöner jönınde nedäuır tüsınıkke, praktikalyq yqtimaldyqqa ie boluyma sebepşı boldy. 1957-1959 jyldary äke-şeşem dünie saldy. Aspan qūlap basyma tüskendei sol bır şaqtarymda taǧy da sol bala kezden özıne bauraǧan sazdy syrlastarym qaiǧyma ortaqtasyp, qasıretımdı jeŋıldettı. Köŋılım tolqi qalǧan kezderde dombyram men mandalinymdy kezek tyŋqyldatyp, keŋeskendei bolǧanda baryp tynysym qalpyna tüsetın edı. «Äkeŋ ölse ölsın, äkeŋdı köre qalǧan ölmesın» degendei, illahi, aq köŋılı aŋqyldaǧan halqym aman bolsyn! Sodan 1960 jyly aqpan aiynda Altai aimaqtyq oiyn-sauyq üiırmesıne resmi muzykant bolyp qabyldandym da, bala küngı äuesım bolǧan ardaqty aspaptarymdy aldyma alyp, äldilei jöneldım...». «Poeziia mahabbatpen bastalyp, parasatpen aiaqtaluy tiıs» tiıs degen ǧoi alyp Mūqaǧali. Äne, sol siiaqty Kärım aǧanyŋ keşırmelerı äuelı muzykaǧa degen äuestıkten bastaldy da, soǧy dirijerlıkke ūlasty. Ol resmi orkestrde dirijer bolǧan sonau alpysynşy jyldardaǧy Altai aimaǧynda qūrylǧan tarihi dastan «Şyǧys qyzardydan» bastaǧan eken. Sodan berı jarym ǧasyr uaqytta osy bır japaly da daŋqty jūmyspen ainalysyp, sansyz şyǧarmalardy är türlı äuenderge bölu arqyly ärlendıre tüstı. Kärım aǧanyŋ būl saladaǧy jetıstıgı aityp tauysqysyz, ūşan-teŋız eselı eŋbekterı küi bolyp kümbırlep, än bolyp äuelep, el esınde qalary sözsız. Bız būl künderı «Ūlt aspaptary orkestrımen» oryndalǧan ne bır ǧajaiyp küiler men änderdı radiodan estıp, teledidärdan körıp kelemız. tıptı, kei uaqyttar da atyn da estıp körmegen kielı ūlttyq aspaptarymyzdy ūstap, sahnaǧa köterılgen artisterımızge är daiym alǧystarymyzdy jaudyryp, sūlu sazdy süisıne tyŋdap, süiıne qarap otyramyz. Mıne, osy körınısterge kuä bolyp kele jatūan Kärım aǧanyŋ jetekşılıgındegı Ile qazaq avtonomiialy oblystyq körkemöner üiırmesınıŋ ūlt aspaptar orkestrı top etıp töbeden tüse qalǧan joq. Qaita būraŋ joldardy artqa salyp, sansyzdaǧan öner qairatkerlerınıŋ arqasynda aiaǧyn täi-täi basyp, qaz tūryp, solardyŋ taban et, maŋdai terlerınıŋ bodauy negızınde būl künge jetıp otyr. Endeşe, osy bır ülken tarihi mındetke öz ülesın qosyp, orkestrdıŋ qūrylu barysynda bastan aiaq qasynda bolyp, aşty-tūştysyn bırge tatqan ardaqty aǧamyz, qasiettı öner ordasynyŋ qara şaŋyraǧyndai sezıletın orkestr ömırı jaily bylai tolǧanady: «Türlı zertteu nätijelerı bügıngı künde qazaq ūlttyq muzyka aspaptarynyŋ alpys neşe türge jetkendıgın anyqtady. Jäne ol ışektı-ysqymaly, şertpelı, ürlemelı, ūrmaly-soqpaly dep bölınıp, bükıl adamzat muzyka aspap türlerınıŋ qūramyn qūraityn tört ülken salanyŋ bärın de qamtyǧandyǧyn körsetıp otyr. Mūnyŋ özı qazaqtyŋ muzyka aspaptarynyŋ bırşama kemeldı ekendıgın ärı tür jaǧynan mol bolǧandyǧyn bıldıredı. Bıraq, būl zertteuler keiıngı kezde nätije bergendıkten qytaida köpke deiın dombyra ǧana sahnaǧa şyǧyp jürdı. Būl jaǧdai ūlttyq muzyka mädenietınıŋ damuyna köp kedergı bolyp keldı. Sondyqtan ūlt aspaptar orkestrın qūryp, ūlttyq muzyka mädenietın damytudyŋ aiaq alysyn tezdetu, öresın joǧarylatu talaby men oiy halyq ışınde de, öner salasynda da, elım dep egıle bıletın parasatty basşylar köŋılınde de bolyp keldı. Sonymen, oblystyq oiyn-sauyq üiırmesın qaitadan jaŋalap qūru qyzmetı jürılgen 1975 jyldary qobyzdy sahnaǧa köteru mındetı de jolǧa qoiylyp, Jänabıl Symaǧūlūly, Erǧali qatarly basşylardyŋ nūsqauynda kezındegı oblystyq mädeniet mekemesınıŋ bastyǧy Säbitqazynyŋ ūiymdastyruymen üiırmede Kamal Maqaiūly, Baiaqyn, Däulet Halyqūly, Lu Ynjy jäne men qatarly bes adamnan arnauly gruppa qūrylyp, qobyzdy qatarǧa qosu jönındegı jūmys qyzu bastaldy. Mūnda qobyz jasau jaǧynda Ädılhan Äbdıldäūly eresen eŋbek sıŋırdı de, al sahnaǧa tūŋǧyş Kädek Qyrǧyzbaiūly alyp şyqty. 1986 jyly oblys bastyǧy Diiar Qūmaş, orynbasarlary Zaqan Omarūly, Malgajdar qatarly kısılerdıŋ qoldauymen, mädeniet mekemesınıŋ bastyǧy Yrymhan Aidarhannyŋ atsalysuynda oblystan arnauly qarjy bölınıp, Şaŋhai ūlt aspaptary zauytyna Ädılhan Äbdıldäūlyn jıberıp, dombyra, qobyz, dauylpaz tektes bır par aspaptar jasatyp, orkestrdıŋ tūŋǧyş tūlǧasyn ıske qostyq. Orkestrdıŋ muzykalyq qoryn tolyqtyru üşın «Jeke batyr», «Sahara jastary» siiaqty küiler jazdyq jäne halyq küilerın orkestrge tüsırıp oryndadyq. Al, bızdıŋ orkestrdıŋ bügıngıdei bırşama kemeldı küige keluıne Qazaqstandaǧy öner qairatkerlerınıŋ özındık ülesı boldy. 1995 jyly oblys basşylary Ashat Kerımbai, Bekmūqamet Mūsa, Häkım Böken qatarly kısılerdıŋ köŋıl böluımen qazan aiynda mädeniet mekemesınıŋ bastyǧy Ǧalym bastap, men jäne Töken qatarly bır tobymyz Almaty qalasyna baryp, Qazaqstan Respublikasy mädeniet ministrlıgınıŋ ornalastyruymen «Qūrmanǧazy atyndaǧy akademiialyq aspaptar orkestrımen kelısım jasasyp, Tūiaq Şämelov, Quanyş Aqmūratov, Qūndyz Qalambaevalardy Qūlja qalasyna ūstazdyqqa şaqyryp, qylqobyz, prima qobyz, dombyra oryndauşylyq kurstaryna sabaq beruge kelısıp qaittyq. Būl kurs 1996 jyly qaŋtardyŋ ortasynan kökektıŋ soŋyna deiın aşylyp, oblystyq än-bi üiırmesınıŋ muzykanttary tolyq qatysudan syrt, Altai, Tarbaǧatai, Ile aimaqtarynan da şäkırtter qatysyp, kurs oidaǧydai nätijelerge qol jetkızdı. Sonymen bırge üiırmemızdıŋ «Ūlt aspaptar orkestrınıŋ» oryndauşylyq önerı joǧarylai tüsıp, halyqtyq, ūlttyq qobyz jäne onyŋ jetıldırılgen türı resmi ıske qosyldy. Qazır «Ūlt aspaptar orkestrınde» joǧary-tömen, orta dauystar gruppalaryna bölıngen dombyralar toby men qobyzdar toby, şerter, sybyzǧy, ūrmaly-soqpaly aspaptardy qamtyǧan bır jürıs ūlt aspaptary jūmys ısteidı. Mıne, osyndai jüielı orkestrdıŋ qūryluy – ūlttyq muzyka mädenietın damytuda qolǧa keltırgen zor tabys bolyp tarihqa qaldy. Qytai muzykanttar qoǧamynyŋ müşesı, Şinjiiaŋ muzkanttar qoǧamy töraǧasynyŋ orynbasary, Ile oblystyq muzykanttar qoǧamynyŋ töraǧasy, «Memlekettık bırınşı därejelı kompozitor» Kärım Äbdırahmenūly Ile oqu-aǧartu instituty, oblystyq körkemöner mektebı jäne üiırme qūramyndaǧylarǧa «Nota nazariiasy», «Muzykalyq negızgı bılımder», «Garmoniia», «Melodiia» qatarly sabaqtardy berıp, öner salasyndaǧy örkenderdıŋ muyzka sabaǧynan sauat aşuyna bır kısılık ülesın qosty. Muzyka zertteu ısterımen de şūǧyldanyp, «Qytai ensiklopediiasy bi-muzyka tobynyŋ» jäne «Qytai az ūlt aspaptyq küilerı» jinaǧynyŋ daiyndalu jūmystaryna qatysyp, «Qazaq ūltynyŋ muzykasy», «Qazaq halyq küilerı jönınde şolu», «Qobyz», «Jarapazan» qatarly ǧaylymi maqalalar jazyp, ızgılıkpen ızdenıp keldı. Sonymen bırge, 65-ınşı jyldary Altai aimaqtyq oiyn-sauyq üiırmesı muzkanttar gruppasynyŋ jauaptysy bolǧannan bastap künı bügınge deiın türlı äkımşılık qyzmetten de qol üzbei, özınıŋ ūiymdastyru, basşylyq etu jaqtaryndaǧy artyqşylyqtaryn da körsetıp, qos tızgındı teŋ ūstady. Atadan qalǧan «Segız qyrly, bır syrly» degen baba talabynan şyqty. «Bılımı küştı myŋdy jyǧar, bılegı küştı bırdı jyǧar» deitın halyq mätelın jadynda tūtqan ol, özınıŋ sonau 1973-1976-1978-1985 jyldardaǧy ortalyqta jäne Şaŋhai, Gansu ölkelerındegı qysqa merzımdık oqu orailarynda igergen nazariialyq jäne ämaliiattyq bılımderın naqtyly ıs barysnda paidalandy. Olardy özındık ūlttyq erekşelıkke sai talǧam tarazysynan ötkızıp, aqiqatty ämaliiattan ızdeu tūrǧysynan jandy qoldanyp keldı. Är qandai uaqytta halyqtyq än-küidıŋ qasietın basty, maŋyzdy orynǧa qoia bıldı. Meilı, şyǧarmaşylyqpen şūǧyldansyn, meilı, halyq än-küilerın notaǧa tüsırıp, dybystarǧa jäne aspaptarǧa bölıp orkestrge ornalastyrsyn, şäkırtterıne sabaq bergende bolsyn, qai-qaşanda ūlttyq saryndy saqtau jönındegı oilaryn ortaǧa tastaudy ūmytqan joq. Sondyqtan da ol qasiettı qazaq önerınıŋ qadırıne jetken aiauly da ardaqty azamat eseptelmek. «Şektı ömırde şeksız eŋbek sıŋıru» ekınıŋ bırınıŋ qolynan kele beretın ıs emes ekendıgı belgılı. Onyŋ üstıne tynbai talpynyp, bastan aqyr bır qalypty saqtap, erınbei eŋbektenıp, qajymai-talmai qairattanyp, qandai da bır eŋbek nätijelerın qanaǧat qylmady. Ne masattanbai, ataq-daŋqy arta tüsken saiyn kırşıksız kışıpeiıldıgın körsetıp, «Men pälenmın» dep eşkımdı elemeitın täkapparlyqtan boiyn aulaq ūstady. Ülken-kışınıŋ bärımen de jürek toǧystyryp, oiyn ortaqtasyra bılgen, darynyna darhandyǧy sai aqjarqyn aǧa Kärım Äbdırahmenūly keiıngı jastar ülgı etuıne tatityn dara tuǧan talant iesı. Al onyŋ tūǧyry biık, tūlǧasy bölek qūndy da qūdırettı şyǧarmalary muzyka salasynda eŋbektenıp kele jatqan mamandarymyz ben jäne olardyŋ ızbasarlarynyŋ zer sala zertteuın kütıp tūrǧan tyŋ taqyryp bolmaq. Kögıldŋr köktke köptegen jūldyzdar bar. Bıraq, şolpan bıreu ǧana. Taŋ aldynda tuǧan şolpandai bolyp, şoq jūldyzdar arasynan erekşe jarqyrap körınetın aiauly aǧa eŋbegı būdan bylai tıptı de körnekılene beretını haq! Avtor turaly: Serık Äbılūly 1973 jyly 4 aqpanda Qytaidyŋ Altai aimaǧyndaǧy Ülıŋgır kölı boiynda, Jetıaral degen jerde düniege kelgen. Şyŋjaŋ Universitetınıŋ «Qazaq tılı men ädebietı» fakultetın, Şyŋjaŋ partiia mektebınıŋ ekonomikalyq basqaru fakultetın bıtırgen. «Dariǧa-ai», «Şolpan», «Samal» publisistikalyq, «Kümıs jebe», «Qobyz saryn», «Aqqu arman» jyr jinaqtary, «Kün» atty balalarǧa arnalǧan şalqyma, balladalar jinaǧynyŋ avtory. Serık Äbılūly Qytaidaǧy qazaq radiosynda ūzaq jyldar qyzmet etıp, sol eldegı qandastardyŋ mädenietıne eleulı üles qosqan tūlǧanyŋ bırı. Ol qazaqtyŋ taŋdauly 50 änın qytai tılıne audartyp, ūltymyzdyŋ keŋ taraǧan 500 küiı men 200 halyq änın taspaǧa tüsırgen, 100-ge juyq än mätını men köptegen ännıŋ avtory, radio efirınde 30-ǧa tarta roman oqyǧan tanymal diktor, aqyn, änşı, sazger. Qūlaqqa jaǧymdy qazaqy qoŋyr dauys iesı Serık Äbılūly qazır atamekenge oraldy.Ūqsas jaŋalyqtar
