Erlan Tóleýtaı. Qosh bol, qobyz dáýiri

5813
Adyrna.kz Telegram
Qazaqtyń ulttyq óneri qara jamyldy. Keshe, ıaǵnı 17 qarasha kúni áıgili qobyzshy, dara daryn ıesi Smataı Úmbetbaev baqılyq boldy. "Adyrna" ulttyq portaly birtýar talant ıesinyń qaıtys bolýyna baılanysty jalpy qazaq jurtyna, týǵan-týysqandaryna kóńil aıtyp,  dástúrli ánshi, ónertanýshy Erlan Tóleýtaıdyń esteligin usynady.

Uly Qorqytpen bastaý alyp, arab basqynshylyǵyna qarsy (han, qarasy túgel basqynshy dinge moıyn usynǵanda) jalǵyz ózi maıdan ashyp, arab, tatar, sart mıssıonerlerimen 1200 jyl (12 ǵasyr!) soǵysqan QOBYZ dáýiri aıaqtaldy búgin.

Dúnıeden Qorqyt qobyzynyń ıesi – Smataı seri kóshti.

Táńiri – tarıhtyń dyraý qamshysy – salt atty kóshpelilerge semıt halyqtary sekildi sansyz kóp paıǵambarlar jibergen joq. Ol – adamzatty aqyrdyń kúnine deıin alaýyz qylyp qoıǵan, avramdyq dinderdiń mıssıonerleri qylyshtyń júzimen, molda men poptyń ýly ýaǵyzymen taratqan bir-birinen kóshirilgen tórt kitap túsirgen joq. Táńiri – áýelde áýen túsirgen edi túrki jurtyna.

Kóshpeliler Kók Táńirimen kúı tilinde sóılesti. Kúı – Táńirdiń kúbiri edi, qobyz – Táńirdiń elshisi edi. Sol sebepti ol – baıtaq saqaradaǵy eń tańdaýly ónerpazǵa qonatyn. Alǵash ol abyz Qorqyttyń dańǵyl kókiregine darydy. Kókiregine Táńirdiń sáýlesi kúı bop qonǵan Qorqyt abyz – uzyn aqqan Syrdyń myń úıirilgen asaý tolqynyna uzaq oılana qarap otyryp, qara qobyzyn arýanadaı ańyrata bozdatyp nebir joıqyn, tolqyndy kúıler tókti. Arab mıssıonerleri qobyzdyń aq jýsandaı aqyrǵan ay úninen záre-qutty qasha jaman qoryqqan-dy. Táńirdiń tili – qobyz sóılep turǵanda semıt dinine kóshpelilerdiń ólse de moıyn usynbaıtynyn sezgen Avram násiliniń aıar moldalary qobyz jynnyń aspaby degen qatal úkim shyǵardy. Aqkóńil, sengish saqara jurty ańqaý ǵoı, qoja moldalardyń bul masqara ótirigine myń jyl seniýmen keldi. (Áli de senetinder kóp) Sonyń aıǵaǵyndaı qobyz shalǵandardy baqsy dedi, olardy el ishinenen alastatty, ólse – bólek jerledi. (Molasyndaı baqsynyń, jalǵyz qaldym tap shynym" (Abaı) Osylaısha qanshama ónerpaz óltirildi, nesheme myń qobyz otqa tastaldy. Sondaǵy taǵylǵan aıyp bireý – qobyz Táńir tilinde sóıleıdi! Qobyzdyń taǵy bir kinási – ol aıat-hadısterdi "jyrlaýdan" bas tartqany. Óıtkeni ol Táńirlik bolmysqa adal boldy. Sodan ba eken – osy zamanǵa deıin qolyna qobyz ustaǵan bir qoja moldanyń tarıhta aty joq. Sóıtip myń jyl boıy arab mıssıonerlerinen, keıin qazaqtyń nadan moldalarynan myń jyl qýǵyn kórgen (tarıhta myń jyl qýǵyn kórgen birde bir mýzykalyq aspap joq)qasıetti hám qasiretti qobyz Yqylasqa qondy. Shyn máninde Yqylasqa qonǵan Qorqyttyń arýaǵy edi. Sóıtip qobyz óz kúlinen ózi qaıta jarala beretin Fenıks qusy sııaqty qaıta tirildi. Sonaý Túrki zamanynda kóshpelilerdi ǵaryshpen tildestirgen uly saryndar qaıta jańǵyrdy.

Osylaısha qara qobyz Yqylastan Dáýlet Myqtybaevqa, Jappas Qalambaevqa darydy. Qobyz sońǵy qonǵan kósheli ónerpaz Smataı edi. Biraq Smataıdyń qadirin qazaq bilgen joq. Táńirdiń tili túgili óz tilin umytyp bara jatqan baıǵus qazaq qaıdan bilsin, Smataıdy! Óıtkeni búginde Táńirdiń elshisi – qara qobyz qazaqqa jat bolǵan. Ieginde erbıgen úsh-tórt tal saqaly bar qazaq balasy esh túsinbese de kózi mólıip ýaǵyz tyńdap otyrady, al, qobyz tartylǵan jerden shaıtannyń aspaby dep shyǵa qashady. Óziniń rýhy, óziniń tól óneri ózine jat bolǵan jurttan ne úmit, ne qaıyr?!

Smataı ómirden jylap ketti. Bul jóninen ol Muqaǵalımen taǵdyrlas. Biraq Muqaǵalıdy qazaǵy ólgennen keıin túsinip, tóbesine tutty ǵoı. Al Smataıdy óıterine shágim bar.

Óz zamanynda týmaǵan baqsyz talant, bapsyz daryn er Smataı-aı, ónerińniń qunyn kimnen daýlaımyn, eseńdi kimnen alamyn! Eleýsiz ótken esil erim-aı!

Ol Táńiri men qazaqtyń arasyndaǵy jalǵyz dáneker edi. Qara qobyzyn saýly ingendeı bozdatqan Smataı Táńirimen talaı tildesken edi, talmaı úndesken edi. Biraq Táńirlik dúnıetanymdy tárk etken alash balasy onyń kúıin uqqan joq, uqqysy kelgen joq.

Baqul bol, Smataı seri! Qosh bol, Qobyz dáýiriniń aqyrǵy perzenti, Qorqyttyń sońǵy tuıaǵy!

Nadan moldanyń ýly ýaǵyzymen ýlanǵan alash balasy Smataı óldi dep joqtaı qoımas, tym qurymasa sen jyla Tama jurty, qara qobyzdyń áýelgi ıesi sender edińder ǵoı....

 

Qosymsha: 1947 jyly Jańaarqa aýdany Túgisken aýylynda týǵan. Qobyzshy, sazger, el ishinen shyqqan erekshe daryn. Qobyz tartýdy óz betimen úırengen. 1968 jyly Jańaarqa aýdanyndaǵy shopandar toıynda, 1972 jyly Jambyldyń 125-jyldyq toıynda kózge túsip, Almaty memlekettik konservatorııasyna qabyldandy. Belgili qobyzshy Dáýlet Myqtybaevtan 4-jyldaı dáris alady. Qazaqkonertte, Jambyl atyndaǵy fılarmonııada (1979 jyldan) qobyzshy bolyp isteıdi. Portýgalııa, Japonııa t.b. elderde óner kórsetedi. Sonymen qatar, S.Úmbetbaev qobyz, dombyra jasaıtyn asqan sheber. «Jaınaǵan ólke», «Bir qalqa» t.b. kúılerdiń avtory.

 

Pikirler