Erlan Töleutai. Qoş bol, qobyz däuırı

Ūly Qorqytpen bastau alyp, arab basqynşylyǧyna qarsy (han, qarasy tügel basqynşy dınge moiyn ūsynǧanda) jalǧyz özı maidan aşyp, arab, tatar, sart missionerlerımen 1200 jyl (12 ǧasyr!) soǧysqan QOBYZ däuırı aiaqtaldy bügın. Dünieden Qorqyt qobyzynyŋ iesı – Smatai serı köştı. Täŋırı – tarihtyŋ dyrau qamşysy – salt atty köşpelılerge semit halyqtary sekıldı sansyz köp paiǧambarlar jıbergen joq. Ol – adamzatty aqyrdyŋ künıne deiın alauyz qylyp qoiǧan, avramdyq dınderdıŋ missionerlerı qylyştyŋ jüzımen, molda men poptyŋ uly uaǧyzymen taratqan bır-bırınen köşırılgen tört kıtap tüsırgen joq. Täŋırı – äuelde äuen tüsırgen edı türkı jūrtyna. Köşpelıler Kök Täŋırımen küi tılınde söilestı. Küi – Täŋırdıŋ kübırı edı, qobyz – Täŋırdıŋ elşısı edı. Sol sebeptı ol – baitaq saqaradaǧy eŋ taŋdauly önerpazǧa qonatyn. Alǧaş ol abyz Qorqyttyŋ daŋǧyl kökıregıne darydy. Kökıregıne Täŋırdıŋ säulesı küi bop qonǧan Qorqyt abyz – ūzyn aqqan Syrdyŋ myŋ üiırılgen asau tolqynyna ūzaq oilana qarap otyryp, qara qobyzyn aruanadai aŋyrata bozdatyp nebır joiqyn, tolqyndy küiler töktı. Arab missionerlerı qobyzdyŋ aq jusandai aqyrǧan aşy ünınen zäre-qūtty qaşa jaman qoryqqan-dy. Täŋırdıŋ tılı – qobyz söilep tūrǧanda semit dınıne köşpelılerdıŋ ölse de moiyn ūsynbaitynyn sezgen Avram näsılınıŋ aiar moldalary qobyz jynnyŋ aspaby degen qatal ükım şyǧardy. Aqköŋıl, sengış saqara jūrty aŋqau ǧoi, qoja moldalardyŋ būl masqara ötırıgıne myŋ jyl senıumen keldı. (Älı de senetınder köp) Sonyŋ aiǧaǧyndai qobyz şalǧandardy baqsy dedı, olardy el ışınenen alastatty, ölse – bölek jerledı. (Molasyndai baqsynyŋ, jalǧyz qaldym tap şynym" (Abai) Osylaişa qanşama önerpaz öltırıldı, neşeme myŋ qobyz otqa tastaldy. Sondaǧy taǧylǧan aiyp bıreu – qobyz Täŋır tılınde söileidı! Qobyzdyŋ taǧy bır kınäsı – ol aiat-hadisterdı "jyrlaudan" bas tartqany. Öitkenı ol Täŋırlık bolmysqa adal boldy. Sodan ba eken – osy zamanǧa deiın qolyna qobyz ūstaǧan bır qoja moldanyŋ tarihta aty joq. Söitıp myŋ jyl boiy arab missionerlerınen, keiın qazaqtyŋ nadan moldalarynan myŋ jyl quǧyn körgen (tarihta myŋ jyl quǧyn körgen bırde bır muzykalyq aspap joq)qasiettı häm qasırettı qobyz Yqylasqa qondy. Şyn mänınde Yqylasqa qonǧan Qorqyttyŋ aruaǧy edı. Söitıp qobyz öz külınen özı qaita jarala beretın Feniks qūsy siiaqty qaita tırıldı. Sonau Türkı zamanynda köşpelılerdı ǧaryşpen tıldestırgen ūly saryndar qaita jaŋǧyrdy. Osylaişa qara qobyz Yqylastan Däulet Myqtybaevqa, Jappas Qalambaevqa darydy. Qobyz soŋǧy qonǧan köşelı önerpaz Smatai edı. Bıraq Smataidyŋ qadırın qazaq bılgen joq. Täŋırdıŋ tılı tügılı öz tılın ūmytyp bara jatqan baiǧūs qazaq qaidan bılsın, Smataidy! Öitkenı bügınde Täŋırdıŋ elşısı – qara qobyz qazaqqa jat bolǧan. İegınde erbigen üş-tört tal saqaly bar qazaq balasy eş tüsınbese de közı möliıp uaǧyz tyŋdap otyrady, al, qobyz tartylǧan jerden şaitannyŋ aspaby dep şyǧa qaşady. Özınıŋ ruhy, özınıŋ töl önerı özıne jat bolǧan jūrttan ne ümıt, ne qaiyr?! Smatai ömırden jylap kettı. Būl jönınen ol Mūqaǧalimen taǧdyrlas. Bıraq Mūqaǧalidy qazaǧy ölgennen keiın tüsınıp, töbesıne tūtty ǧoi. Al Smataidy öiterıne şägım bar. Öz zamanynda tumaǧan baqsyz talant, bapsyz daryn er Smatai-ai, önerıŋnıŋ qūnyn kımnen daulaimyn, eseŋdı kımnen alamyn! Eleusız ötken esıl erım-ai! Ol Täŋırı men qazaqtyŋ arasyndaǧy jalǧyz däneker edı. Qara qobyzyn sauly ıngendei bozdatqan Smatai Täŋırımen talai tıldesken edı, talmai ündesken edı. Bıraq Täŋırlık dünietanymdy tärk etken alaş balasy onyŋ küiın ūqqan joq, ūqqysy kelgen joq. Baqūl bol, Smatai serı! Qoş bol, Qobyz däuırınıŋ aqyrǧy perzentı, Qorqyttyŋ soŋǧy tūiaǧy! Nadan moldanyŋ uly uaǧyzymen ulanǧan alaş balasy Smatai öldı dep joqtai qoimas, tym qūrymasa sen jyla Tama jūrty, qara qobyzdyŋ äuelgı iesı sender edıŋder ǧoi....   Qosymşa: 1947 jyly Jaŋaarqa audany Tügısken auylynda tuǧan. Qobyzşy, sazger, el ışınen şyqqan erekşe daryn. Qobyz tartudy öz betımen üirengen. 1968 jyly Jaŋaarqa audanyndaǧy şopandar toiynda, 1972 jyly Jambyldyŋ 125-jyldyq toiynda közge tüsıp, Almaty memlekettık konservatoriiasyna qabyldandy. Belgılı qobyzşy Däulet Myqtybaevtan 4-jyldai därıs alady. Qazaqkonsertte, Jambyl atyndaǧy filarmoniiada (1979 jyldan) qobyzşy bolyp ısteidı. Portugaliia, Japoniia t.b. elderde öner körsetedı. Sonymen qatar, S.Ümbetbaev qobyz, dombyra jasaityn asqan şeber. «Jainaǧan ölke», «Bır qalqa» t.b. küilerdıŋ avtory.