Bıyl táýelsizdigimizdiń 25 jyldyq uly merekesi. Azattyǵymyzdyń rýhy asqaqtar jyl. Alaıda osy azattyqty aspannan túskendeı kórip, táýelsiz eldigimizdiń qunyna jetpeı, baǵalaı almaı jatatyn kezderimiz az emes. Sondyqtan ótkenimizge tereńdeı úńilip, tarıhymyzdy tanı bilgen saıyn ózimizge, el-jurtymyzǵa, jerimizge degen qurmetimiz artyp, otanshyldyq sezimimiz ulǵaıa túsedi. Úsh júzge jýyq jyl bodan bolǵan halyqtyń shynaıy tarıhy áli túgendelip bolǵan joq. Osy jyldarda otarshylardyń qanquıly ezgisine, bodandyqqa moıynsunyp, qol qýsyryp qarap otyrǵan da halyq emespiz. Ár tańy azattyq úshin kúrespen atyp, ár kúni erteńgi erkindigin jaqyndatqan úmitpen batqan «ejelden erkindik ańsaǵan» kúresker ultpyz. Mine, osyndaı uzaq jyldyq kúrestiń nátıjesinde búgingi táýelsiz kúnimizge qol jetkizdik. Solaı bolsa da bodandyqtyń boıǵa sińirip jibergen ýyn bir demde nemese shırek ǵasyrda joıyp jiberý de ońaı emes ekenine kózimiz jetip otyr. Halqymyzdyń tarıhyn tereńdep bilgen saıyn táýelsizdigimizdiń qundylyǵy arta túspek. Sol jolda basyn báıgege tikken batyr jaıly baıandasaq deımiz. Óıtkeni er tarıhy – el tarıhy. Ondaı batyrymyz kóp, sol batyr babalar arqasynda osyndaı ulan-baıtaq dalaǵa ıelik etip otyrmyz. Batyrsyz el – baıansyz el.
«Aspan asty eli» dep beıresmı aıtylyp júrgen Qytaıdyń batys aýmaǵyn alyp jatqan-ólke ejelgi Shyǵys Túrkistan. Osy ólkeniń Altaı, Tarbaǵataı, Ile alqabynda tutastaı qazaqtar turady. Olardyń búgingi sany eki mıllıonǵa jýyqtaıdy dep esepteledi. Qos ımperııanyń jer bólisý saıasatynyń saldarynan atamekeninde turyp-aq bógdeniń bodandyǵynda qalǵan qandastarymyz. Qazaq tarıhynyń bir úlken quramdas bóligi. Sol halyqtyń qamyn oılap, táýelsizdik, azattyq, erkindik jolynda janym pıda dep bar ǵumyryn kúreske arnaǵan qanshama batyr, baǵlan tulǵalar ótti. Sonyń biri hám biregeıi, túk bitirmeı tiri júrgennen, erlikpen bir kún ómir súrgendi maqsut tutqan, el úshin jasaǵan erligi dańqyn shyǵarǵan, aty tirisinde ańyzǵa aınalǵan áıgili Zýqa batyr.
Zýqa batyr Sábıtuly – H1H ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda el-jerimen bóten jurttyń bodandyq ezgisinde qalyp qoıǵan qazaqtardy aýmaly-tókpeli zamannyń alýan túrli apatynan qorǵap, basshysyz, bıliksiz, qorǵansyz, qarýsyz halqyn jan-jaǵynan talap, tonap, basymshylyq kórsetip qanaǵan ústem ókimettiń óktemdiginen qyzǵyshtaı qoryp, qajet kezinde qarsy turyp, áleýmettik teńsizdiktermen ómiriniń sońyna deıin bel sheshpeı, attan túspeı aıaýsyz kúresken qaıratker, qolbasshy tulǵa, qaısar batyr.
Zýqa batyr Sábıtulynyń týǵanyna bıyl 150 jyl tolady. Ol 1866 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Zaısan aýdanynyń Kendirlik degen jerinde dúnıege kelgen. Zýqanyń ákesi shyǵys óńirine asa tanymal – Sábıt molla. Arǵy atasy Nurmuhammed abyz. Sábıtti jeti jasynda Úpi qalasyndaǵy Ýáldan haziretke jetektep aparyp amanat etedi. Ol on toǵyz jyl oqyp, Buqara, Qazan, Samarqandy aralaıdy. Sábıt jıyrma bes jasqa tolǵanda onyń aqyl-oıyna dán yrazy, pátýa-paıymyna tánti bolǵan haziret Ýáldan nemere qyzy Bátımany jary etip, aq batasyn berip, aq jolyn tilep, asa taıaǵyn qolyna ustatyp: «Mynaý syrly taıaq, jeti pirdiń qolynan ótken, sharshaǵanǵa dem bolady, aýrýǵa em bolady, janyńnan tastama», – dep atamekenine attandyrypty. Sábıt Marqakól, Mańyraqqa mol bilimmen oraldy. Týǵan topyraǵy Qalba taýyndaı qormal, júzgen kóli Jaısań kólindeı jaısań azamat bolypty. Ol atasy Nurmuhammed qusap Qudaıdyń qudyretimen qyransha qalyqtap ushyp, aspan-kókti sharlap, Abylaı hannyń aq týyn jebep ańyzǵa aınalmasa da halqyna qaltqysyz qyzmet qylady. El úmitin aqtar, erteńgi jer ıesi jas urpaqtyń jadyna bilim nuryn tógedi. El-jurtyna áspettelip, áıdik mártebe Damolda atandy. Lasty, Tasty, Býyrshyn, Tarbaǵataıǵa tórt birdeı medrese ashyp, bar ǵumyryn bala oqytýǵa sarp etedi. Osy meshit-medreselerde bes júzden astam bala oqyp, qara tanyp, dinı bilim alsa kerek. Jas Zýqa da qarshadaıynan mol dinı bilimdi ákeden, sondaı-aq, osy ólkege din taratý úshin jiberilgen Muhammed Mýmın ıshannan sabaq alady.
Jasynan zerek, qımyl-qarymy bólek, qabyleti erekshe, dinı bilimi zor, sharıǵatqa júırik, hat bilip, qara tanyǵan, esep-shotqa júırik, alǵyr bala Zýqa el kózine erte túsedi. Endi ǵana jetilip, at jalyn tartyp minip, el isine aralasa bastaǵan shaǵynda Maıqapshaǵaıda ákesi qaıtys bolyp, taǵdyrdyń taýqymetin tartady. Tórt balamen jesir qalǵan ana, buǵanasy qatpaǵan inileriniń endigi ómir-taǵdyry ózine tikeleı táýeldi ekenin túsinedi. Qalbadaǵy bolys bolmaq jáne ámeńgerlikke úmitker aǵaıyny olardy qasyna kóshirip ákeledi. Zýqa baıdyń jylqysyn baǵa júrip, jetim men jesirge, kedeı men kepshikke baı-tórelerdiń batqan tyrnaǵyn erte sezinedi. Keshe ózi tabynyp ósken el aǵalarynyń ataq-dańq, shen-shekpenge talasyn kórgende olardyń ıt jyrtys tirliginen túńilip ketedi. Álsizderge álimjettik kórsetkenderge qarsy kelip, ylǵı da joq-jitikterdiń janynan tabylady. Áldekimnen zorlyq, qorlyq kórip taýany shaǵylǵandar jas ta bolsa qara buqaranyń qamyn jep júrgen bozjigit Zýqaǵa kelip, aryz-armanyn aıtyp, shaǵymdanatyndar sany molaıady. Al Zýqa bolsa, olarǵa shamasy kelgenshe qol ushyn berip, kómektesýge tyrysyp baǵady. Sonymen qatar Zýqanyń tez arada es jıyp, el isine aralasýyna irgesi tıip turǵan, tóbege shyqsa tóbesi kórinetin Jıdebaı jerinen, Shyńǵys taý baýraıynan qalyqtaı ushyp, qaǵyp alǵany aýyzdan aýyzǵa lezde tarap, quıma qulaqqa quıyla ketetin, zeıindiniń jadynda jattalyp qalatyn, uıqydaǵyny oıatyp, oıaýdy sergitip, kózi ashyqty serpiltken Abaı óleńderi edi deýge ábden bolady. Keıingi kóz kórgenderdiń aıtýynda, Zýqa áldebir máselege sheshim aıtarda Quran aıattary, Paıǵambar hadısterimen qatar Abaı óleńderin qatarlastyra atap ótedi eken. Osynyń barlyǵy Zýqanyń halyqshyl bolyp qalyptasýyna áser etse kerek. Ondaı kókiregi oıaý, kóregen «buzyq» aq patsha ulyqtary men ózara shen úshin ıtshe yryldasqan el basshylaryna unamaıdy. Osyndaı zaman zardabyna tózbegen Zýqa ózine qarasty jáne tileýles aǵaıyn-jurtty ertip, Saıqynnan orystyń bodandyǵynan aýlaq Saýyrǵa baryp qonystanady. Bunda da qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalap turmaǵany belgili. Sóıtse de, ata-baba jolymen shákirt tárbıelep, bala oqytyp, aınalasyna ǵylym-bilim nárin quıa júrip, ádildikke jetsem dep oılaıdy.
Dinı bilimi mol, sheshen tildi, sharıǵatqa júırik, ataqty damolla Sábıttiń mırasqary Zýqany sol aımaqtyń eń úlken laýazym ıesi, Ábilpeıis han balasy Kógedaıdyń nemeresi Jeńishan gúń ózine shaqyryp, medrese mollasy etip taǵaıyndap, keıin daý-sharǵa da aralastyryp otyrady. Zýqa molla aldyna kelgen «aıyptyǵa» úkim sharapatty sharıǵat sózin sóılep, bireýdiń aqysyn alyp berse, endi bireýdiń ketken esesin qaıtaryp berdi. Baı-shonjarlardyń kótenzorlyq qylyp alǵan alymdaryn áshkere etedi. Onyń bul qylyǵy álsizdi jábirleýshilerge jaqpaıdy. Osyndaı qoǵamdyq teńsizdikke jany qas Zýqaǵa meshit baǵyp, medrese ustap, tamaǵyn asyrap, bala oqytqan ómiri zaıa ketip jatqandaı kórinedi. Bes shákirttiń aldynda sopy bolyp sopaıyp otyrǵan jyldary erlik jigerin jasytyp, qaırat kúshin qapasta qamap qalǵandaı boldy. Jasyqtyǵy meńdep, jalǵyzsyrap, zamany azamattyq aryna laıyqsyz ótip jatqandaı sezindi. Ol jalǵyz kúnde sheshim qabyldap, mollalyqty tastap, eli ishine kóship ketedi. Osy kúnnen bastap ustazdyq emes, jalpy ultqa qyzmet etý jolyna birjola túsedi. Osy joldan óle-ólgenshe taıǵan joq.
Zýqanyń qaıtyp oralýyn aǵaıyn-týys, jegjattary «at bolar qulynymyz, azamat bolar ulymyz keldi» dep qýanyshpen qarsy alady. Erýlik-qarýlyq dep qorasyna qoı salyp, beldeýine at baılap, baıytyp tastaıdy. Zýqa: «Men senderdiń ortalaryńa baıý úshin, mal-dáýlet jınaý úshin kelgenim joq. As-sýyma jetetin ózimniń de bes-alty usaǵym bar, minerge atym saı. Budan bylaı mundaı qylyq jasaýdy doǵaryńdar», – dep olardy tyıyp tastaıdy. Mańaıyna eldiń kedeı-kepshikteri, basqadan zorlyq-qorlyq kórgender, joq-jitikter toptasa bastaıdy. Onyń ústine basy shaǵyn, sandy az rýlastarynyń beldi rýlardyń bıleýshilerinen tartyp otyrǵan sazaıy da kem emes ekenine kózi jetedi. Zýqanyń talaı tar jerden jol taýyp, tartysta jeńip shyqqan kezderi el ishine jaıylyp, batyr aty shyǵady. Aınalasyndaǵy baı-shonjarlardyń qysymynan qutylý úshin «qonysymyzdy keńeıtip, órisimdi molaıtamyz» degen syltaýmen Saýyrdan kóship, ór Altaıǵa – Býryltoǵaı, Biteý óńirine qonys aýdarady. Zýqanyń bul óńirge kelýin bılik basyndaǵylar da quptaǵan sııaqty. «Bólip-jaryldy, bútin eldiń shyrqyn buzdy, buzylǵan eldi ásker shyǵaryp qaıtaryp ber» dep shaǵym jasap barǵandarǵa, «Elden shyǵyp ketken joq qoı, bir aýdannyń ishi eken, qalaǵan jerine mekendesin. Búldirip bara jatsa kóremiz» degen jaýap beredi. Qazaq, uıǵyr, dúńgen, mońǵol, arab, parsy, orys, qytaı, túrik qatarly toǵyz tildi meńgergen, tolyq dinı bilimdi, arǵy-bergi eldiń aýjaıyna jetik, aqyly men batyldyǵyn qatar ustanǵan batyrdy bılik úshin paıdalanýdy da kózdegeni osy maqaldaýdyń astarynan ańǵarylady. Birinshiden, bul ólkeden sonaý 1888 jyldan beri Bóke batyr bastaǵan kóshten bastap eldiń sheti sógilip, jergilikti ezgiden jan saýǵalaǵan halyq ishki aımaqtarǵa top-tobymen dúrkin-dúrkin qonys aýdaryp jatqan olqylyqty toltyrý úshin daqpyrty ósip, ataǵy jer jaryp bara jatqan batyrdy eldiń shetine tosqaýyl retinde ustaý; ekinshiden, elden, jerden qonys aýdarǵan jurt es-jıyp, etek-jeńin qymtaǵansha jańa mekenge baýyr basyp, jergilikti beldi rýlarmen til tabysqansha biraz ýaqyt kerek; úshinshiden, óz ara qyrqysy sap tyıyla qoımaǵan mońǵol men qazaqtyń shekara aımaǵyna urymtal jerge qazaqtyń óz ishinen shyqqan «aıbarly arystanyn» ustap otyrý elaralyq tynyshtyqty saqtaý úshin de septigin tıgizedi dep eseptese kerek. Bıliktiń bul saıasaty tolyǵymen júzege asty deýge bolady. Zýqa batyr jasaqtary Altaı taýynyń aqyrǵy silemi Báıtik, Qaptyq pen Bulǵyn ózeniniń batysqa burylar ańǵaryn jaılap-qystap, irgeles, kórshiles qonystanǵan qazaqtarmen jıi tartysyp qalatyn mońǵoldyń bir qoshýyn (aýdan – B.B) elin osy ólkeden yǵystyryp tastaıdy. Osy jerler keıin Qytaı men Mońǵolııa shekara syzyǵyn naqtylaǵanda qytaı qaramaǵynda qalyp qoıady.
Zýqa batyr ór Altaıǵa kelgennen keıin de onyń qarasy molaıa túsedi. Onyń tóńiregine tek japa shekken qazaqtar ǵana emes, qysym kórip, qııanat tartqan, azyp-tozǵan uıǵyr, dúńgen, sibe, qalmaq, muńǵul, sart, noǵaı, tatar qatarly rý-ulys ókilderi toptasa bastaıdy. Osynyń bárin bir atanyń balasyndaı ustap, aınalasyndaǵy azýlylardan qorǵaý úshin qarýly kúsh kerek. Zýqa batyr osy maqsatta jasaq quryp, olarǵa áskerı jattyǵý jasatyp, aıbat kórsetkenderge qarsy qoıyp otyrady. Jáne de jergilikti bıliktiń «sary noqta» salyǵy, «mal bajysy»-nan basqa ústemelegen «qazan almany», «qara shyǵyn», shen-shekpendilerdiń eńbek aqysy degendeı qara halyqtan zorlyqpen tartyp alynatyn alymdarynan úzildi-kesildi bas tartady. Osy qatarly áreketterin ulǵaıtyp, ósirip, «qaraqshy», «tonaýshy», «ury» qatarly neshe túrli at-aıdar taqqan shaǵym-aryzdar kesirinen sol kezdegi Altaı aımaǵynyń ortalyǵy Sarsúmbede túrmege qamalady. Túrmede bir jyl otyryp, eldiń aqyldy atasy atanǵan Mámı beısi qatarly el aǵalarynyń at salysýymen túrmeden bosap shyǵady.
Zýqa batyr túrmeniń túbin kórip, azabyn tartyp shyqsa da óziniń ustanǵan baǵytynan bas tartpaıdy. Ózinen pana izdep kelgenderdi ultyna, dinine, násiline qaramastan qaramaǵyna alyp, qanatynyń astyna qorǵalata beredi. Sondyqtan el ishinde «zábir kórseń Zýqany izde» degen támsil sóz qalyptasady. Sóıtip Zýqanyń kúshi kúnnen kúnge arta túsedi. Onyń ataq-dańqynyń aspandap, Altaıdan asyp bara jatqany kimge unasyn! El basshylary Zýqa batyrdy qalaıda tusap, tyrp etkizbeı ustap otyrý úshin talaı aıla-sharǵyny istep baǵady. Tutqıylda tap bergen jazalaýshy toppen aıqasqan bir soǵysta oń jaq saýsaǵynyń basy men oń qabaǵyn qylysh shaýyp túsedi. Zýqanyń jasaqtary jazalaýshy áskerı otrıad sherikterin túgel qolǵa túsirip, qarýsyzdandyryp, oqtaryn alyp, qur quraldaryn qoldaryna ustatyp: «Daýıyńa aıtyp bar, endi qaıtyp meniń mańyma baspaıtyn bolsyn», – dep qaıtaryp jiberedi. Zýqa batyrǵa shamasy jetpeıtinin bilgen jergilikti bılik endi basqadaı áreketke kóshedi. Sonyń biri Zýqa batyrdy úgittep, qajylyqqa jibersek, Baıtollany kórip qaıtsa jýasyp, ımandylyq jolyna túsip, el isine aralaspaıdy dep oılaıdy da, «Sábıt damollanyń amanaty, áke paryzyn» oryndaý úshin qajylyqqa barýdy kóldeneń tartady. Óziniń de nıeti bolǵan Zýqa batyr bul usynysty qabyl alady. Biraq elden jınap bergen 500 usaq, qanshama iri qarany kedeılerge, aýqat-turmysy nasharlarǵa taratyp jiberedi. Mol saýapqa keneledi. Sózinde turyp, bir jyl qajylyq saparyna daıyndyq jasap, 1905 jyly Mekkege attanady.
Zýqa batyrdyń qajylyq sapary jóninde onyń nemeresi, Ystambul qalasynyń turǵyny Qudus Sholpan Túrkııanyń «Bashak» gazetinde jýyrda jarııalanǵan maqalasynda: «1900 jylynda “Boksshy kóterilisi” dep atalǵan oqıǵa kezinde, Osmandy patshasy 2-Abdulhamıt hannyń bastamasymen Qytaıdaǵy musylmandar Ystambul arqyly qajyǵa bara bastaǵan edi. Zýqa batyr da 1902-1903 jyldary ustazy jáne naǵashysy bolatyn Mýmın ıshanmen birge qajyǵa attandy. Ekeýin delegaııa basshysy retinde 2-Abdulhamıt “Iyldyz Saraıy” atty ordasynda quzyryna qabyldady. Osyny Ystambulda qaıtys bolǵan Aqyt qajynyń nemere týystarynan Abdusselam Aıqanat qajydan tyńdaǵan edim» degen málimet keltiredi. Bul asa mańyzdy ári anyqtaýdy qajet etetin óte qundy aqpar. Zýqa batyrdyń qazirgi baspasózde jarııalanyp júrgen fotosy osy qajylyq saparynda,1906 jyly Ystambulda aıaldaǵan kezindegi birden bir sýreti. Jáne de osy maqalada 1943-1951 jyldardaǵy qytaıdaǵy qazaq ult-azattyq kóterilisiniń bas qolbasshysy Ospan batyrdyń ákesi Slámbaı Zýqa batyrdyń dosy bolǵandyǵy, jas Ospandy batyr óz balasyndaı ósirgendigi aıtylady. Sondaı-aq, Zýqa batyr Ospanǵa “Qazaqtyń keri jaq batyry atanarsyń!” dep bata bergeni el ishine keń taraǵan sóz. Al Ospan óz kezeginde Zýqa batyrdy “pirim” deıdi eken.
1920 jyldardyń basy bolsa kerek, qytaıdaǵy qazaqtarǵa «Alashorda» úkimeti atynan Raıymjan Mársekov bastaǵan ókil keledi. Sonda Altaı ólkesin basqaryp otyrǵan ataqty, Mámı beısi: «Basqa taýdyń yǵyndaǵy elmiz. Qarap turǵan hanymyz, baǵyp otyrǵan baıymyz bar. Bir baıdan shyǵyp, ekinshi baıǵa tıgen qatyn jaqsy bolýshy ma edi. Shańyraq kótergenderińe qarsylyǵymyz joq. Biraq dál mynadaı zamanda kótermekshi shańyraqtaryńnyń baıandy bolatynyna kózimiz jetpeıdi», – dep qaıtarǵan eken. (Maǵaz Razdanuly, «Altaıdyń aqıyqtar»). Keshikpeı qyzyldardan janyn qoıarǵa jer tappaı qashqan aq orystar Shyńjań ólkesine basyp-janshyp kirip keledi. Aq orystyń atamany Bákishke tótep bere almaǵan qytaıdyń osy ólkedegi Jý degen gýbernatory ózin-ózi atyp óltiredi. Ashynǵan, azyp-tozyp jetken Bákish ıesiz elge lańdy salyp beredi. Eldiń qolyndaǵy at-kólik, azyq-túlikti tartyp alady. Kórnekti tarıhshy Asqar Tatanaıuly bul jaıynda: «1921 jyly qyzyldardan jeńilip qashqan aq orys armııasy shekaradan basyp kirgen kezde, Altaıdyń bıleýshisi Joý-daý ıyń (Joý-ý shýó) qoryqqanynan ózin-ózi óltirdi de, áskerleri Úrimjige qashyp ketti. Tek atamekenin qımaıtyn jergilikti halyq, qazaqtar men mońǵoldar ǵana tabandylyq kórsetti. Jergilikti halyqtan shyqqan Zýqa sekildi rýbasylary aq armııaǵa berilmeı, aıtqanyn oryndamaı, olarǵa at-kólikpen kómek kórsetpeı, olar Mońǵolııaǵa ótken kezde oq atyp, attandyryp saldy» – dep jazady. Bul kezde Zýqa batyr mańyna jergilikti halyqtyń jábir kórip, kúızelgenderimen qosa sart, noǵaı, tatar, orys, aq pen qyzyldan qashqandar, el-jerinen bosqandar toptalady. Zýqa batyr bir rýdyń ǵana kúnin joqtaǵan jeke batyr emes, jábir kórgen, japa shekken jalpy jurtqa pana, qorǵan bolǵan ulttyq iri tulǵaǵa aınalǵan-dy.
1921 jyly Qyzyl armııadan qashyp, Qazaqstan jerine turaqtaı almaı alasurǵan aqtyń atmany Bákish (Bakısh) armııasy da jolyndaǵy eldi jaıpaı otyryp Sarsúmbeni (qazirgi Altaı qalasy – B.B) basyp alyp, osynda biraz turyp, ál-qýatyn tyńaıtyp, at-kólik, kúsh jınaý maqsaty bolǵanymen qazaqtyń dala kókjalyna kezikkenin sezedi. Ol Zýqa batyrdy birneshe ret kelisimge kelýge shaqyryp, áskerin at-kólik, azyq-túlikpen qamtamasyz etýdi talap etedi. Olaı bolmaǵan kúnde zeńbirekten atqylap, maıdan ashyp, kúlin kókke ushyratynyn málimdep elshisin jiberedi. Aqtardyń aýanynan Zýqa batyr áýelden-aq habardar edi. Jıyrmasynshy jyldary aq pen qyzyldyń soǵysynan qashqandar da qoltyǵyna kelip panalaǵan bolatyn. Zýqa batyr: «Ór Altaıǵa attap bassań ákeńdi tanytam, ajal qushasyń. Qara Ertisten ótseń qanyńdy ishemin! Meniń elim aıǵyrdyń boǵyndaı úıilip jatqan qalanyń halqy emes, shashýdyń qurtyndaı shashylyp jatqan dalanyń halqy! Meniń batyrlarym men mergenderim ár tastyń tasasynda, ár butanyń túbinde jatyr! Kelseń-kel, Ertis boıynda tosyp alamyn!», – dep jaýap beredi. Zýqa batyr onymen qoımaı Bákishtiń elden zorlyqpen tartyp alǵan eki tabyn jylqysyn bir túnde aıdap áketedi. Jan saýǵalap Sarsúmbe qalasynan qashyp shyqqan qytaı, dúńgen, uıǵyr, sibeniń júzden astam jaıaý-jalpy tútininiń aldynan qarýly jasaq attandyryp, aman-esen qara Ertisten ótkizip, bir jyl baǵyp, Shonjy óńirine jetkizip salady. Zýqa batyrdyń bul áreketterine zyǵyrdany qaınap, tulybyna syımaı tulan tutqan Bákish el basylaryn jınap alyp: «Zýqany qalaı qurtýǵa bolady?» – dep suraǵan eken, sonda Naqysh sheshen taısalmastan: «Ol kóptiń qamyn jedi, mynalar boqtyń qamyn jedi; onyń isiniń bári durys edi, mynalar burys dedi; Ol kók ıt, al mynalar kóp ıt; Ol aıý, ashynsa qonjyǵyn da jep qoıady, qorǵasynmen ǵana alasyń» degen eken. Sarsúmbede uzaq tursa artynan jeter qyzyl ásker men aldynan tosqan aıýdan qutylmaıtynyna kózi jetken Bákish jedel qamdanyp, Mońǵolııaǵa ótip ketedi.
HH ǵasyrdyń aıaq sheninde Altaı óńirindegi qoǵamdyq jaǵdaı kúrt kúrdelenip, saıası ahýal asqyna túsedi. Altaı eliniń gýbernatorlyǵyna jáne qorǵanys basshysy bolyp Vı Jyńgo degen keledi. Ol kele sala halyqqa qandy sheńgelin salady. Alman-salyqty ústi-ústine arttyryp, halyqty turalatyp, kúızeltip jiberedi. «Altaıdy mekendegen el,– dep jazady osy jaıynda jazýshy Jaqsylyq Sámıtuly «Qytaıdaǵy qazaqtar» atty kitabynda,– Vı Jyńgonyń bul zulymdyǵyna shydamaı, qarsy kele bastady. Solardyń biri – ıteli rýynan shyqqan Zýqa Sábıtuly boldy. Zýqa budan buryn da qazaq ishindegi bı-tórelerdiń alman-salyǵyna qarsy shyǵyp, mańaıyna kedeı-kepshik, batyrlardan jasaq jınap, óziniń bir top elimen jeke kóship, dara qonyp júrgen adam edi. Baılardan, bılerden qorlyq, zombylyq kórgenderdiń kóbi sonyń qanatynyń astyna baryp panalap júrgen… Buryn el basylarynyń qysymyna qarsy júzip, taısalmaı tótep berip kelgen batyr Zýqa endi Vı Jyńgodan da qorqyp yǵysa qoıǵan joq, onyń alman-salyǵynan ashyq túrde bas tartty. Zýqa batyr Vı Jyńgonyń atarman-shabarmandaryn ór Altaı mańyna attap bastyrmady… Vı Jyńgo óz maqsatyna jetý úshin eń aldymen Zýqany joǵaltpaı bolmaıdy dep eseptedi. Biraq Zýqany áskerı kúshpen basyp alýǵa shamasy kelmeıtinin túsindi».
Vı Jyńgonyń zulymdyǵy aqyry Zýqa batyrdyń túbine jetedi. Zýqa batyr jas shamasy alpystan asyp, Paıǵambar jasyna kelip, arany qanǵa toımaǵan alpaýyttyń jutpaı tynbaıtynyna kózi jetse de basyn ıip, tizesin búkpesten tik turyp ajaldy qarsy alady. Osy ajaldyń keler kúnin, keletin shaǵyn da sezgen deıdi. Aıqaı salyp, attandap tóbege shyqsa, saq otyrǵan sarbazdary sart etip jıylyp, bir mezette tý túbinen tabylar da edi. Alaıda Zýqa batyr óziniń myna zarly zamanǵa kelgendegi mıssııasynyń bitkendigin tolyq túsindi. Bu dúnıelik ǵumyry bitip, o dúnıelik ómiri bastalatynyna boıusyndy. Jazmyshtan jalt burylyp, jazylǵan syzyqtan jaltara almasyn bildi. Taǵdyryna ıildi. Sondyqtan da ol azdaǵan jyl bolsa da zamannyń rahatyn kórip, órisi keńip, óresi tolyp, óńi kire bastaǵan eliniń tátti kúnderiniń shyrqyn buzǵysy kelmedi. Aırandaı uıyǵan eliniń jalǵyz túnde qanjosa bolyp qotarylyp jaırap qalýyn qalamady. Bir jan bolsa da jalǵannyń jaryǵymen qoshtaspaýyn tiledi. Óz úıin aýlaqtap, jeke dara oqshaý qondyrdy.
1928 jyldyń kúzi. El jaılaýdan kúzeýge jańa ǵana túsken shaq. Zýqa batyrdyń qosyndary bytyraý-taraý, negizgi kúshteriniń aýylda joq ekendiginen jansyzy arqyly habar alǵan Vı Jyńgo jazalaýshy otrıadyn dereý Zýqa batyr aýylyna attandyrady. Tún jamylyp kelgen jazalaýshylar aýylǵa tutqıyldan shabýyl jasaıdy. Zýqa batyr úıine basyp kirgen jendetterdiń jeteýin jaıratyp salyp, artynan tıgen oqtan ortadaǵy oshaqty qusha qulaıdy. Jazalaýshy jendetter qatyn-bala, úlken-kishige qaramaı aýyl adamdaryn qorshap alyp, qyryp salady, elýden astam adam sheıit bolady. Batyrdyń basyn kesip, alyp ketedi. «Ólini qorlaý, jansyz deneni kórsetip jurtshylyqty jasqandyrý qytaı ákimshiliginiń baıaǵydan kele jatqan jaýyzdyq saıasaty… 1928 jyly Zýqa qajynyń basyn alyp, Sarysúmbeniń Qarakópiriniń tústik jaq oń bosaǵasyna ilý… sol jaýyzdyqtyń bir mysaly. Bul – qytaıdyń kázirgi ákimshiligi de moıyndap, «ol burynǵy zaman ozbyrlyǵy» dep sıpattap júrgen tarıhı shyndyq» dep jazdy Hasan Oraltaı «Elimaılap ótken ómir» kitabynda.
Zýqa batyrdyń el qorǵap, jerin syrt basqynshylardan azat etken erligi úshin qazirgi qytaı bıligi de eldiń shekarasyn keńeıtken beldi tulǵa retinde Zýqa batyrǵa ish tarta qaraıdy. Onyń jatqan qoryǵyn jóndep, basyn qaraıtýǵa, basyna eskertkish-belgiler qoıyp, as berip, ataq-dańqyn áspetteýge shek qoımaı otyr.
Sonyń basty bir kýásy Zýqa batyr jaıly qytaıda sońǵy jyldarda eki tarıhı roman dúnıege keldi. Onyń biri – Batyrhan Qusbegınniń «Zýqa batyr» romany bolsa, ekinshisi, qyryq bes jyl túrmede otyrǵan Qajyǵumar Shabdanulynyń «Pana» romany. Sondaı-aq, Zýqa batyrdyń keıingi urpaqtary týraly jazylǵan Baı-ahmet Jumabaıulynyń «Saǵynysh» romanyn da osy qatarǵa jatqyzýǵa bolady. Onyń syrtynda Zýqa batyr týraly jyrlanǵan jyr-tolǵaýlar, aıtylǵan arnaý-joqtaý, ańyz-áńgimeler, jazylǵan hıkaıattar da birneshe kitapqa júk bolarlyq. Zýqa batyr týraly Mońǵolııa, Túrkııa, AQSh, sondaı-aq Eýropanyń bir shama elderinde tarıhı zertteýler men ádebı shyǵarmalar jaryq kórgen. Al bıylǵy jyly Zýqa batyrdyń 150 jyldyǵy Eýropanyń 11 elinde atalyp ótilmek. Elimizde osy joldardyń avtorynyń «Zýqa batyr» (1999 j) poemasynan basqa kólemdi, arnaıy kórkem shyǵarmalar jaryq kórmese de zertteý eńbekter, shet elderde turatyn qazaqtar arasynan shyqqan qazaqtyń ult-azattyq jolynda kúresken kórnekti tulǵalar jaıly buǵan deıin aıtylmaı kelgen qundy derekterdiń kózi táýelsiz el bolýymyzdyń arqasynda endi-endi ashylyp kózaıym bolyp jatyrmyz. Árıne, bul elim degen er jaıly aıtylar sózdiń aldy ǵana, kósheli kesek sózdiń kezegi keleshek enshisinde bolsa kerek.
Zýqa batyr týraly ádebı-kórkem shyǵarmalardyń ózi arnaıy zertteýdi talap etedi. Osy turǵydan kelgende akademık S.Qırabaev aıtqandaı: «Qazaq halqynyń rýhanı murasy tek búgingi Qazaqstan jerindegi ult ókilderi eńbekterimen shektelmeıdi. Taǵdyrdyń tálkegimen shet elderge jáne burynǵy KSRO kólemindegi memleketterge ydyrap ketken qazaqtardyń ádebıeti men mádenıeti de bizdiń ulttyq baılyǵymyzdyń bólinbes bóligi». «Qazaq halqy oqshaý etnos bolyp tarıh sahnasyna shyqqannan bergi kezeńde belgili tulǵalardyń joqtaýsyz qalǵany joq deýge bolady» (Aqseleý Seıdimbek) degenindeı Zýqa batyr sońynan aıtylǵan joqtaý-óleńder mol. Batyrdyń taǵylymdyq bolmysyn, qadir-qasıetin kórkem sózben óshpesteı órnektegen osy bir óleń-sózderdiń bir parasyn paraqtap, paıymdar bolsaq batyrdyń ómir súrgen kezeńindegi qoǵamnyń sıqyn, zamana ahýalyn, halyqtyń tirshilik-tynysyn, arpalasty alasapyran jyldardyń usqyn-keıpin tanýǵa kóp múmkindik beredi. Máselen, el basyna kún týǵan zamanda Zýqa batyrdyń uly Soltanshárippen birge aýa kóship, Taklamakan shólin kesip ótip, Gımalaı asyp, 1979 jyl Túrkııada dúnıe salǵan, kezinde Zýqa batyrdyń shabarmany bolǵan ári aqyn Ramazan Butaqbaıuly joqtaýynda:
Kórsetken aıat hadısten,
Tereń sóılep jarysqan.
Pátý, dálel beretin,
Aqylǵa júırik danyshpan.
………………………………….
Kápir dese qarysyp,
Óle ólgenshe alysqan.
Qaıratyn babam bilgen soń,
Qarsy bolǵan qý dushpan.
Tizgin bermeı jaýyna,
Aqyryp ótken arystan… – dep tolǵasa, 1912 jyly Aq araldan (Shyǵys Qazaqstan) kóship ór Altaıǵa turaqtanǵan aqyn Arǵynbek Apashbaıuly «Abaqtyń ardagerleri» atty kólemdi tolǵaýynda:
Sóılese qajy Zýqa sózi
qandaı,
Tolymdy qaraǵanda
kózge mańdaı.
Moldalyq hám jomarttyq,
adamshylyq,
Tabylar bir ózinen
oılaǵandaı.
Pálen dep aıtatuǵyn
minezi joq,
Bir basyna min taýyp
qoımaǵandaı.
Múbada qolyna alyp
jurt ustasa,
Qaı jerge delegat bop
saılaǵandaı.
Bir hıkymet bar shyǵar
oılaǵanda,
Kisi ǵoı adam qarap toımaǵandaı… – dep Zýqa batyrdyń kisilik kelbetin, adamgershiligin asha jyrlaıdy. A.Apashbaıuly Zýqa batyrdyń qaıǵyly qazasyn estigende
Arǵynbek aǵa shaıyr
ózim atym,
Dórtýyl súıegimiz,
naıman zatym.
Abaqtyń qajy Zýqa
bulbul edi,
Alystan tileýles bop
jazǵan hatym.
Bes qonyp úıińizge
Taldysaıda,
Kórip em aýylyńyzdyń rahatyn… – dep bastap, uzaq jyr-joqtaý jazyp hat joldaıdy.
Osylaı bolsa da qoǵam qaıratkeri, jazýshy-zerteýshi Ýaqap Qydyrhanulynyń aıtýynsha, áli eshkim Zýqa batyr týraly jerine jetkizip jaza almaǵan kórinedi. Bul tarıhymyzdyń áli de túgendelmeı jatqan, túsip qalǵan bir beti, onyń ashylmaı, anyqtalmaı jatqan syrlary men qyrlary ushan teńiz. Eli úshin, jeri úshin óle-ólgeninshe basyn báıgege tige júrip, sol jolda altyn jany shahıt bolǵan er, batyr babalarymyzdyń ómir súrleýlerin, saıası kúreskerlikterin, qoǵamdyq qyzmetterin jyraqta qalǵan ýaqyttyń qatpar-qatpar qoınaýynan qajymaı, talmaı arshyp, alyp shyǵyp, tolyqtaı shynaıy zerttep, sony jas urpaqtyń sanasyna quıý táýelsiz elimizdiń talaby, sony oryndaǵanda ǵana biz búgingi azat kúnderimizdiń baǵasyna jetip, máńgilikti murat etken armanymyzdy oryndaı almaqpyz.
Baqytbek BÁMIShULY,
Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi,
fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty
