Túbi bir túrki halyqtarynyń ishinde ulttyq aspaptaryna balyq aýlaıtyn arzanqol «leska» qarmaq jip taǵyp, ata-babalarymyzdyń ejelgi qolóner dástúrinen qol úze jazdaǵan qazaqqa endi tez arada muny qolǵa almaı bolmaıdy…
ShEBERLER ShERTKEN ShER
Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetindegi óner, mádenıet jáne sport ınstıtýtynyń professory, belgili qolóner sheberi Jolaýshy Turdyǵulovpen habarlasqanymyzda, jaqynda shákirtteriniń biri Almatyda ótken dombyra jasaýshylar baıqaýynda birinshi júldeni ıelengenin aıtty. Onyń ónegeli ónerimen sýsyndaǵan Erdos Rahymbekov, Ǵanı Jumabaev, Talǵat Janasylov, Aıhat Atamtaev, Almas Mustafaev syndy 30-dan astam shákirti búginde Qazaqstanǵa tanymal sheberler sanatynan sanalady. Jolaýshy Ábilǵazyuly Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń múshesi (2001), dombyra, qylqobyzdarǵa arnalǵan respýblıkalyq «Úkili dombyra», «Dana qobyz» atty baıqaý-báıgeleriniń bas júldeleriniń ıegeri. «Murager», «Joǵary sheberlik», «Asyl ustaz» atalymdary boıynsha júldeger atanǵan. Malaızııa men Úndistanda, Ázerbaıjan men Túrikmenstanda ótken kórmelerge qatyssa, Parıjde, Tegýde (Koreıa) áriptesterin qasıetti qara dombyra únimen sýsyndatqan.
Mamannyń aıtýynsha, E.Romanenkonyń dombyraǵa «leska» taǵýy alǵashqy kezde qazaqqa keremet jańalyq bolyp kóringenmen, ekinshi jaǵynan kıeli aspaptyń qońyr únin joǵaltyp alǵan jaıymyz bar. Endi ony jasaıtyn qazir adam qalmady. Tól aspaptaryna otandyq ishegi joq jáne ony ózi jasap shyǵara almaı otyrǵan jalǵyz halyq, ol – biz ekenbiz. Alataýdyń arǵy betindegi aıyr qalpaq qyrǵyz aǵaıynnyń ózi qomýzyna «leskany» taqpaıtyn syńaıly. Olar Qytaıdan jibek aldyrtyp, ıirip, óńdep baryp qana paıdalanatyn kórinedi. Minekı, tól ónerge degen janashyrlyq. Túbi túrkiniń kindiginen 40-tan astam násil tarasa, solardyń ishinde isheksiz otyrǵan bizdiń dombyrashylardyń osynshalyq qorlyq kóretindeı basyna ne kún týdy? Jáne muny úlken kemshilik, orny tolmas olqylyq sanap júrgen jandy kórmeıtinimiz taǵy bar-aý. Bul – qazaqy únniń túp-tamyrynan ajyrap qalýmen teń jaǵdaı. Dombyranyń akýstıkalyq júıeleri týraly ǵylymı dıssertaııa qorǵaǵan ǵalym Jumageldi Nájimedenov qazaqtyń qasıetti qara dombyrasynyń qońyr úni joǵaldy dep ómirden ótti.
Sheber soǵan qaramastan búginde qolóner sheberleri qol qýsyryp qarap otyrmaǵanyn aıtady. Kórshiles keıbir memleketterde mýzykalyq aspaptarǵa ishek jasaıtyn mekemeler azyq-túlik ónerkásibi mınıstrligine qaraıtyny tilge tıek etildi. Endeshe, bizdiń elimizde de et kombınattarynyń janynan ult aspaptaryna ishek ıleıtin otandyq kásipke jol ashylsa, nur ústine nur bolar edi-aý, deıdi sheber. Bilýimizshe, bul is Reseı men Ýkraınada oıdaǵydaı damyǵan jáne oǵan mamandar tarapynan udaıy nazar tigýli. Sondyqtan sheberler elimizde ishek jasaıtyn fabrıkalar ashyp, tól aspapty eldik deńgeıde qorǵaýdy quptaýda. Dombyramyzǵa ózimiz óndirgen ónimdi taqpaıynsha bul sharýa «baıaǵy jartas – sol jartas» qalpynda qala beretini daýsyz.
Aspaptyń baıyrǵy dástúrli úlgisin óle-ólgenshe saqtap ótken sheber Qamar Qasymov dombyrany eýropalandyrýǵa barynsha qarsy bolǵan adam. Sol baıyrǵy saltqa adaldyǵy arqasynda ǵana ol qolóner týyndylaryna erekshe súıispenshilikpen qarady. Búginde sheberdiń dombyrasy Sankt-Peterbýrg qalasyndaǵy (Reseı) mýzeıde saqtaýly tur. Kóptegen memleket basshylaryna dál osy Qamar sheberdiń dombyralary tartý etilgen. Nege? Óıtkeni, qaı elde de qaıtalanbas qolóner týyndysyna qurmet sezimi joǵary. Al, dombyra jasaýshylardyń keıingi býynyna kelsek, búginde J.Turdyǵulovtyń dombyrasymen óner kórsetip júrgen óner ujymdary men sahna maıtalmandary az emes. Olardyń qatarynda Qurmanǵazy, Táttimbet orkestrleri, Atyraý mektebiniń kúıshileri, sondaı-aq Qaırat Baıbosynov, Aıtjan Toqtaǵanov, Asylbek Eńsepov sııaqty maıtalman ánshi-kúıshiler, áıgili «Ulytaý», «Qońyr» toptary bar. Oǵan qosa sheberdiń dombyrasy AQSh-taǵy Dúnıe júzi halyqtary mýzykalyq aspaptary mýzeıinde saqtaýly. Onyń týyndylary Reseı, Ózbekstan prezıdentterine syıǵa tartylypty… Jeke kásipkerdiń «Jolaýshy» mektebinde búginde sheberler dombyra jasaýmen birge, kásibı turǵyda bilim alyp, mamandyq syryna qanyǵady. Bul rette kásipker alty jyl osy mekteptiń qyr-syryn úırený arqyly búginde kánigi sheber atanǵan «Otyrar sazy» folklorlyq-etnografııalyq orkestriniń mýzykanty Qýanysh Tólebaevty mysalǵa keltirdi. Ustazdyń oıynsha, dombyrada keremet óner kórsetý úshin sahna ıesine onyń jasalý tehnologııasyn bilýdiń paıdasy orasan zor bolmaq.
«Qarapaıym jaı adam dombyrańyzdy qalaı satyp alýyna bolady? Baǵasy qansha turady?» dep qyzyǵýshylyq tanytqan suraǵymyzǵa ol: «Árıne, men dombyramnyń ár qazaqtyń tórinde ilýli turǵanyn qalaımyn», – dedi. – Baǵasy árkimniń qaltasyna qaraı. AQSh aqshasymen eseptegende, quny 1000 dollardan 10 myń dollar aralyǵyndaǵy aspaptar bar».
16 JYLDA – 1000 ASPAP
«Ákemniń ákesi Muhamádı kezinde ataqty dombyrashy bolǵan adam eken», – dep órbitti áńgimesin almatylyq sheber Aıhat Bazaralyuly. Qolónerimen, onyń ishinde etikshilikpen 6-synypta oqyp júrgen kezinde aınalysqan ol ózinen eki jas úlken aǵasymen birge sheberhanaǵa erip baryp júrip, arada eki-úsh aı ótkende dombyra jasaý kásibiniń qarapaıym tásilderin meńgerip alady. «Meniń joǵary dárejeli sheber atanýyma, belgili qolónershi, professor Jolaýshy Turdyǵulovtyń sińirgen eńbegi sheksiz. Ol kisige qashanda rızashylyǵym sheksiz», – degen jeke kásipker de ulttyq aspaptarymyzǵa sheteldik ishekterdiń taǵylyp júrgenine alańdaýshylyq bildirdi. Keńes dáýirinde Almatyda «Mereı», Qaraǵandyda Osakarovka mýzykalyq aspaptar fabrıkasy jumys istep turǵan bolatyn. Ótpeli kezeńde burynǵy óndiris oshaqtary jabylyp qaldy. Sóıtip, olardan keıin orkestrlerden, jekelegen adamdardan tapsyrystar qabyldaıtyn «Sherter», «Dala sazy» JShS-leri dúnıege keldi. Bul salanyń taǵy bir basty túıtkili ejelden mamandar daıarlaý máselesi ekenin tilge tıek etken ol búginde Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetinde, T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA-da temirden, aǵashtan túıin túıetin sheberler daıarlanatynyn aıtty. Solaı bola tura, kezinde Reseıden kóship kelgen has sheber E.Romanenkonyń ózi alǵashynda Qamar Qasymovtan dáris alǵanyn alǵa tartty.
«Keıde Qazaqtyń Stradıvarıi kim?» – degen saýaldar alǵa tartylyp jatady. Sonda keıbir áriptesterimiz Romanenko esimin jıi aýyzǵa alyp jatady. Oǵan qarsy emespin. Biraq ony bul kásipke úıretken qazaq qolóneriniń klassıgi Qamar Qasymov tarlanymyzdy qaıda qaldyramyz? Birinshi Qamar atamyzdy, odan keıin Romanenkony atasaq ta: «Nege olaı etesińder?» – dep eshkim bizdi sókpeıdi», deıdi jas sheber. Sonymen qatar, taza qazaq ult aspaptary sheberlerin daıarlaıtyn respýblıkamyzdaǵy birden-bir oqý ornynyń eki jyldyq kolledj deńgeıinde shektelip qalǵany kóńilge qaıaý túsirmeı qoımaıdy. Óıtkeni, ony bitirýshiler bul salany 100 paıyz tolyq bilip shyqpaıdy. Kolledj bar bolǵany kásip týraly álippeniń alǵashqy betin úıretýshi bolyp qana tabylady. Sondyqtan kóptegen jastar ári qaraı ne isterlerin bilmeı qańtarylsa, keıbiri jekelegen sheberlerden oqyp-úırenýge májbúr. Jeke kásipkerlikpen aınalysatyn almatylyq sheber mundaı kishigirim aýdıtorııada jastardyń tolyqqandy mamandyq ıesi atanýy ekitalaı, sondyqtan olardyń ári qaraı bilim alýyna jaǵdaı jasaýymyz kerek deıdi. 16 jylda 1000-ǵa jýyq aspap jasaǵan sheberdiń ónimderimen búginde kóptegen belgili ánshiler men kúıshiler óner kórsetip júr. Atap aıtar bolsaq, belgili dırıjer, kúıshi Aıtqalı Jaıymov orkestrge eki dombyraǵa tapsyrys berse, al jaqynda sheberge jeke óz atynan taǵy da ótinish túsirgen. Aıhattyń aıtýynsha, jergilikti jerdiń aǵashynan jasalǵan dombyra 100 myńnan 200 myń teńgege deıin baǵalansa, sheteldik aǵashtar odan sál qymbatyraq – 200 myńnyń ústine shyǵady. Sheber oǵan úıeńki, qaıyń, arsha, sondaı-aq, túrli jemis aǵashtarynyń paıdalanylatynyn aıtty.
«BIPYL, BIPYL, BIPYL-AI…»
Belgili kúıshi, Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetiniń professory Janǵalı Júzbaıdan qazaqtyń kúıleri men ataqty kúıshilerdiń, sondaı-aq dombyra túrleriniń arǵy-bergi tarıhy jaıyndaǵy oılaryn monshaqtaı móldiretip jazyp bere alatyndyǵyna qaramastan, óńirlerdegi dombyra túrleriniń qyr-syry men erekshelikteri jaıynda áńgimelep berýin ótindik. Kúıshi sońǵy ýaqytta umytyla jazdaǵan aspaptarǵa janaıqaıyn bildirdi.
– Eń kóne dombyranyń kóshirmesin túrkitanýshy ǵalym Qarjaýbaı Sartqojauly Mońǵolııadan alyp keldi. Bul jádigerdiń ereksheligi sol, onyń perneleriniń ornalasýy sybyzǵy dybys qataryna (zvýkorıad) sáıkes taǵylǵan, taǵy bir ózgesheligi ol perneler moıynǵa oıylyp aǵashtyń óz dińin buzbaı kertilgen sekildi, biteý perne. Jalpy aıtsaq, besperne (pentatonıka) ladymen shertiletin aspap. Qazirgi «kúıge naq keltirilgen» dombyraǵa mashyqtanǵan qol bul dombyraǵa júre qoımaıdy. Sebebi, baıyrǵy kúılerdiń áýeniniń tabıǵaty múlde basqa, basqa applıkatýrany qajet etedi.
Dombyranyń shanaǵynyń syrtyndaǵy orhon jazýymen jazylǵan sózin Qarjaýbaı aǵamyz jobalap taratyp aıtty. Kóne túrki men Orhon Enıseı úlgisimen jazylǵan qazirgi uǵymǵa saı mátindi aýdardy. Artyndaǵy qosý tańbasyna kelgende sol jerdi mekendegen taıpanyń ishindegi kereıdiń «ashamaı» tańbasy degen boljamyn da aıtqan bolatyn. Dombyra baltamen, shotpen shaýyp jasalǵan, sóıtip beti balqaraǵaımen jabylǵan. Bul dombyra keıingi kezde ansamblge qoldanyldy. Biraq qosburaý dombyra sekildi áli qoldanysqa tolyq engen joq.
Sosyn taǵy bir dombyra bar, ol múldem joıylyp ketti. Onyń aty – «Bıpyl dombyra». Bul aspapty alǵash zerttegen A.Eıhgorn bolatyn. Orys pen Qoqan soǵysy kezinde Aqmeshitti general Perovskıı alǵany tarıhtan belgili. Onymen qatar Túrkistannyń general-gýbernatory fon Kaýfman da Orta Azııany jaýlaýshylardyń biri edi. Álgi Avgýst Eıhgorn degen mýzykant orys armııasynyń kapelmeısteri bolyp qyzmet atqarǵan. «Orys Túrkistanynyń mýzykalyq murasy» atty kitabyn nemis tilinde jazǵan. Aspaptar jınaýmen áýestengen. Osy kúni Reseı mýzeılerindegi eń kóne qobyz, dombyra, sybyzǵy, kerneı, dýtar, setar, rýbabtardyń kóbisi Eıhgornnyń kollekııasynan. Sol kezdegi beti jartylaı terimen qaptalǵan aspap otyryqshy elde bolǵanyn ol óz kúndeliginde jazǵan eken. Kóshpeli ózbekterdiń qyz-kelinshekteri máslıhat qurǵan kezde jańaǵy sherterde oınaǵany óz aldyna bólek tarıh. Muny olar «bıpyl dombyra» dep atapty. Olaı deıtin sebebi, jartylaı beti teriden bolǵan soń daýsy bıpyldap shyqqan.
Jamal Omarovanyń: «Bıpyl, bıpyl, bıpyl-aı. Tartshy qurbym, bir kúı-aı», deıtinindegi bıpyl osy dombyranyń aty. Ondaı aspap qazir bizde joq… «Bıpyl» sóziniń túbiri alysta jatyr. Mysaly, kóshpeli el arqyly myna Qytaıǵa ketken bizdiń aspaptar bar. Qytaıdyń ǵalymdary ne bolsa da jylnamalaryna jazyp qoıady, sosyn jańsaqtyqqa kóp jol berilmeıdi, qate derekke boı aldyrmaıdy. Qazir olarda «bıpa» degen aspap bar. Osy bıpańyz bıpyldyń arǵy atasy. Qytaısha bıpa atalyp ketken. Jaraıdy, qazbalap tym alysqa uzap ketpeı-aq qoıalyq. Mysaly, dombyrany dáýirine qarap sıpattaǵanda, qazirgi uǵymymyzdaǵy qalaq túrindegi dombyralar qypshaq dáýirinen qalǵan eskertkishter retinde baǵalanady. Al dóńgelek bolyp keletinderi oǵyz dáýirine jatqyzylady. Dálel izdesek, Ázerbaıjan, osman túrikteri, túrikmen, gagaýyz, qyrym tatarlary áli kúnge deıin dóńgelek dombyramen tartady. Al, tatar, bashqurt, qarashaı, noǵaı, qumyq, hakas, býrıat, qalmaq, t.b. qypshaq mádenıetinen qalǵan jalpaq dombyrany tutynady, dep óz oılarymen bólisken J.Júzbaı ulttyq aspaptyń zamana kóshine saı edáýir ózgeriske ushyraý sebepterine úńildirdi.
QOLY GÚL EDI
Dombyrany orkestrge laıyqtap qaıta jasaý mádenıetine akademık Ahmet Jubanovtyń sińirgen eńbegi ushan-teńiz. Bul oraıda Qamar Qasymov, túbi reseılik Emanýel Romanenko, Orazǵazy Beısenbaev esimderi erekshe atalady. Tól aspap munan keıingi ýaqytta jappaı shyǵarylyp, dombyranyń keń taralýyna jol ashylǵanmen, ekinshi jaǵynan baıyrǵy qońyr ún ózgeriske ushyrap, sapasynyń nasharlaýyna ákelip soqtyrǵany ashyq aıtylýda. Kúıshiniń pikirinshe, dombyra jasaýdyń sońǵy ýaqytta bızneske, jeke kásipkerlerdiń tabys kózine aınala bastaǵany bir jaǵynan qýantsa, ekinshiden, ejelden óner týyndysy retinde baǵalanyp kelgen ulttyq qundylyǵymyzdyń qadir-qasıetin munymen tómendetip almaımyz ba degen kúdik taǵy joq emes. Mysaly, Stradıvarı óziniń skrıpkalaryn kásip retinde emes, muny álemdegi aspaptyń eń bir sırek injý-marjany retinde baǵalap jasaǵan. Bireýden, ekeýden ǵana. «Sol sııaqty Qazaqstanda dombyrasynyń quny aqshamen ólshenbeıtin Emanýel Romanenkonyń Myrzataı aǵa aıtpaqshy, qoly gúl sheber edi. Ómiriniń sońyna deıin halqymyzdyń ulttyq aspabyna ǵumyryn arnaǵan oǵan qazaqtar ómir-baqı qaryzdar. Osy turǵydan Romanenko bizdiń Stradıvarıimiz, násili ózge ulttyń ókili demeseńiz, qazaqqa bir kisideı eńbegi sińgen adam», deıdi óner sheberi. Estýimizshe, ol Dınaǵa, taǵy sondaı belgili tulǵalarǵa arnap dombyra jasaǵan. Ataqty sheber Qamar Qasymovpen birge jumys istegen. Degenmen de, Emanýel Romanenko dombyrasynyń bir qudireti bar. Eshqashan daýysy sónbeıdi. Qazirgi dombyralardyń symbatyna qarap ádemiligine min taǵa almaısyz, bas kezinde úni qulaq tundyrýy múmkin, al keıin aıaǵynda sóılemeı qalady. Tembr buzyla bastaıdy. Sebebi, munyń bári aǵashtyń qasıetin bilmeýden, bolmasa aǵashty baptaýdan ketken qatelikten, bir aǵash pen ekinshi aǵashty tańdaǵanda, olardyń ózara qabysyp, úılesim quryp ketýin dál anyqtaı almaýdan. Al, Romanenko sheberińiz eń áýeli aǵashtyń tilin túsingen. Sondyqtan da onyń dombyralary búginde baǵa jetpes qundylyq sanalýda.
«Meniń ózim úsh adamnyń qolyndaǵysyn bilemin, – dedi Janǵalı. – Bireýi ǵalym akademık Myrzataı Joldasbekovte, ekinshisi kúıshi Seken Turysbekovte, al úshinshisin Erlan Qoshanovtyń qolynan kórdim. Bular álemdegi eń qymbat skrıpkalar sııaqty asa baǵaly. Myrzataı aǵamyzdyń úıinde onnan astam baǵaly dombyra bar. Ol kisi ózi kúı tartatyn bolǵan soń halqymyzǵa attary belgili – Azat Ózenbaev, Sultan Musaev, Ǵınolla Smaǵulov, Jaqsylyq Ospanov, Musa Ádilov sııaqty sheberlerdiń báıgeden ozǵan aspaptaryn jınaqtaǵan, keıbir aspaptardy sheberlerge arnaıy jasatqan. Belgili qolóner professory Jolaýshy Turdyǵulov pen onyń shákirtteriniń aspaptary óte jaqsy degen pikir kóp estiledi. J.Turdyǵulov aspaptar tehnologııasy salasynda ǵylymı zertteýler jazǵan, kitaptar shyǵarǵan, kerek bolsa shetelde dombyradan kórmeler uıymdastyrǵan adam. Ol kisiniń Parıj qalasyndaǵy kórmesinde boldym. Aspaptaryn ustap kórdim, biraq satyp alǵan emespin. Sebebi, aqsham bolmady, aýqatty kisiler bolmasa qarapaıym muǵalimniń qaltasy kóteretindeı buıym emes eken… Odan keıin Jolaýshynyń shákirti Aıhat inimiz de konertterge laıyqty durys aspaptar jasap júr. Mendegi Arqanyń dombyrasy osy Aıhat sheberdiń qolynan shyqqan. Árıne, Jolaýshy sheber negizinen akýstıkalyq aspap shapqanǵa sheber, biraq shoý-bızneske eksperıment retinde jartylaı akýstıkalyq, elektrkúsheıtkishi bar aspaptar jasaý salasynda onyń ókshesin basyp kele jatqan jáne tamasha jetistikterge jetken jastar óte kóp. Munan basqa elektrondy gıtara-dombyralar jasaıtyn sheberler bar. Biraq men olardy dombyra retinde uǵa almaı júrmin… Kezinde «Úkili dombyra» baıqaýy ótip turdy. Ókinishke qaraı, keıin toqtap qaldy. Sonda Maǵaýııa Hamzın, Rysbaı Ǵabdıev, Qarshyǵa Ahmedııarov, Seken Turysbekov sııaqty tarlandardy ortaǵa alyp kúılerin rahattana tyńdaǵan sátter áli kúnge esimizde».
Dombyra jasaýshylarmen birge búginde sondaı sırek úlgilerdi kóz qarashyǵyndaı saqtaıtyn kollekıonerler áleminiń ózi syry bólek bir ǵajap.
«Kákimbek Salyqov aǵamyzdyń úıinde tamasha dombyra saqtaýly. Ol – Qanysh Sátbaevtyń dombyrasy. Muny mýzeıge ótkizgen joq. Ony kezinde Qamar Qasymov jasaǵan. Qaıtalanbas óner týyndysy. Onyń ǵajap úni mamandardy tańdandyryp keledi. Biraq sheberlik qulpyn asha almaı álekpiz. Sol sııaqty E.Romanenko da qupııasyn ózimen birge alyp ketken sheber. Ataqty sheberlerdiń bári solaı bolǵan. Amatı, Stradıvarı, Gvarnerı syryn eshkimge ashpaǵan. Osy ıtalııalyq úsh sheberdiń jasaǵan skrıpkalarynyń baǵasy mıllıonnan kem turmaıdy. Úsheýi bir-birimen básekeles bolǵan. Betine jaǵatyn boıaýyna deıin áli qupııa desedi. Romanenko da solaı, dombyrasynyń tylsymyna áli kúnge deıin eshkim bata almaıdy. Bizdiń dombyrashylar ony ádeıi ashyp kórip, qaıtadan japqan kezde baıaǵy alǵashqy tembrin joǵaltyp alǵan kórinedi. Kórdińiz be, bular asa baǵaly dombyra bolyp sanalady», – degen Janǵalı tarıh taǵylymyna tereń boılap, oı órbitti. «Ahmet Jubanovtyń Nurǵısa Tilendıevke syılaǵan dombyrasymen oryndalǵan «Qyz Jibek» fılmindegi kúı arqyly halqymyzdyń baǵa jetpes jaýhary dúnıege kelgenin bilgenimizben, ol sol baıaǵy Romanenko sheberdiń jasaǵan dombyrasy ekenin bireý bilse, bireý bile bermeýi múmkin», – dedi. Dombyra týraly áńgime tıegi aǵytylǵanda, oı shyraǵynyń Arqa sal-serileri tutynǵan dombyra úlgilerin óz kózimen kórgen Aqseleý Seıdimbek aǵamyz álemin sáýlelendirýi ábden zańdy edi. Kúı ónerin zerttegen ǵalymnyń ózi de qolynan kelmeıtin óneri joq ámbebap jan bolatyn, er-turman, shaqsha jasaıtyn, ol kisiniń qolynan ózim 7-8 dombyra kórdim. Ábiken Hasenov tusyndaǵy, Saıdaly Sary Toqa shákirtteriniń dombyrasy úlgisindegi nusqalardy qazaqy qolónerdiń saltymen shaýyp otyryp jasaıtyn. Búginde bular balalarynyń úıinde saqtaýly bolsa kerek. Mýzeıge tapsyrdy dep estigenim joq. Bir ǵalamaty, ózi shyǵarǵan sol kúılerdi ózi jasaǵan dombyralarmen tartyp otyratyn. Kóńili túsken adamǵa dombyra syılaı salatyn jaryqtyq, Aqańnyń aqkóńil minezin, ónerin bólek zertteıtin kez jetti», – dep tulǵany eske aldy kúıshi.
QULQYNǴA QURYQTALMAITYN QUN
Qolóner sheberi Emanýel Romanenkonyń orkestrge, jekelegen oryndaýshylarǵa, ánshi-kúıshilerge arnap jasaǵan dombyralarynyń uzyn-yrǵasy 100-den asyp jyǵylady degen derek alǵa tartyldy. Al, endi osylardyń quny týraly aıtatyn bolsaq, naryq zamanynda kez kelgen asyl buıymnyń aldymen baǵasynyń aldyńǵy orynǵa shyǵýy oryndy sanalady. Ókinishke qaraı, bizde múliktiń baǵasyn aıqyndaý, muraǵattyń qunyn belgileý saıasaty áli kúnge álemdik standartqa saı kele qoımaıdy eken. «Álemdik standart boıynsha belgili bir zattyń quny aıqyn bolýy tıis. Aýkıondaǵy baǵasy belgilenedi. Bylaısha aıtqanda, memlekettiń taǵaıyndaǵan quny bolady. Bizde ondaı júıe joq, – deıdi óner ıesi. – Mysaly, Qaırat Aıtbaev deıtin kúıshi jigit bar. Myna Qyzyljar, Semeı óńirindegi ataqty, ózi ári aqyn, ári seri kisiniń ustaǵan dombyrasy sonyń qolynda. Osyny bir dáýletti adam «Mersedes» mashınasyn berip, satyp almaqshy bolǵan eken, bermepti. Ony jasaǵan sheberdiń aty-jóni, qaı jyly jasalǵany, rý-taıpasyna deıin arap ǵarpimen dombyranyń artynda taıǵa tańba basqandaı jazýly. Búlinbegen, tamasha qalpynda. Al álgi kúıshiniń ózi úısiz-kúısiz júrgenine qaramastan, kıeli aspapty satpapty. Sebebi, ol dombyranyń qunyn biledi. Qazirge deıin bizde sanamyzda álemdik deńgeıdegi eń qymbat sanalatyn skrıpka, vıolenchel taqylettes aspaptar degen túsinik qalyptasyp qalǵan…Biraq álemdik aýkıonda olardan gıtaranyń dańqy asyp tur. Mysaly, Djon Lennonnyń ustaǵan gıtarasy dese, bul úshin qaltasynan aqshasyn aıamaıtyn áýesqoılar barshylyq. Mamandardyń aıtýynsha, álemdegi eń qymbat aspap Paganınıdiki bolyp sanalady. Onyń ústine álemniń eń jaryq juldyzdaryna ǵana oınaýǵa ruqsat etiledi, ısi qazaqtan bul skrıpkamen Aıman Musaqojaeva óner kórsetken eken».
Keńes ókimeti kezinde kez kelgen materıaldyq qundylyqtyń, aspap bolsyn, qolóner týyndysy bolsyn, báriniń óz quny bar edi. Mysaly, Ózbekáli Jánibekov aǵamyz Almatydaǵy ult-aspaptar mýzeıin asharda oǵan qoıatyn aspaptyń túpnusqasyn tappaǵan. Sodan etnograf-ǵalym, qolóner sheberi Dárkembaı Shoqparovqa kóshirmelerdi jasaýǵa tapsyrma berýine týra kelgen. Oǵan qundy jádigerlerdi, ulttyq mýzykalyq aspaptardyń túpnusqalaryn ótkizý ýaqyt óte kele júzege asqan. Bolat Sarybaev sııaqty myqty zertteýshiler kollekııasyn ózinde saqtap qaldy. Muny aıtyp otyrǵandaǵy másele, kóptegen tarıhı dombyralar jekelerdiń menshiginde qalyp otyr.
«2006 jyly Qaraǵandy qalasyndaǵy «Bolashaq» ýnıversıtetine bardym. Maqsatym – sol ýnıversıtettiń rektory Nurlan Dýlatbekovke kúı jınaǵymdy kórsetip kómek suraý bolatyn. «Qazaqtyń shertpe kúıleri» atty alǵashqy kitabymdy Nurekeń shyǵaryp bergen edi. Sol joly Nurekeńniń kabınetinen bir asa ismerdiń qolynan shyqqan qymbat dombyra kórdim. Tegin aspap emes ekenin birden tanyp: «Mynaý kimniń dombyrasy?» – dep surasam, ataqty Aqqyz kúıshiniń dombyrasy bolyp shyqty. Aqqyz kúıshiniń ózi ońaı adam emes, myńdap jylqy bitken ataqty Ahmet baıdyń tuqymynan. Sonda osyǵan qarap dombyrasy qanshaǵa shabylǵanyn esepteı berińiz. Jalpy, qundy aspaptardy kóz qarashyǵyndaı saqtap otyrǵan mundaı aptal azamattarǵa bas ııýimiz kerek, osyndaı qundy aspaptardyń jalpy katalogy jasalyp, memlekettik tizimge ilinse de ıgi is bolar edi», – degen usynys bildirdi kúıshi. Óıtkeni, olardyń arasynda aspapty kádimgideı baǵalaı alatyn zııaly jandar barshylyq deıdi.
IRGEDEGILER IShEGIMEN ILGERI
Mamannyń aıtýynsha, qazirgi kezde alypsatar fırmalar asa myqty sheberlerdiń ónimderin satyp alyp, óz dúkenderine qoıa salady. Al shetelde gıtara jasaıtyn óndiris oshaqtary bar, onymen tutas bir eldi mekender aınalysyp jatady. Álemdegi eń qymbat gıtarany solar shyǵarady. Ortalyq Azııa aýmaǵy boıynsha ózbekter aspap jasaý óndirisi boıynsha bárinen oza shaýyp tur. Jalpy, bul halyq óziniń tól dástúrli mádenıetine kelgende óte myqty. Mysaly, bizde dombyranyń ishegi jasalmaıdy. Jappaı satylymdaǵy dombyralardan baıqaıtynymyz, ishegine balyq aýlaıtyn qarmaqtyń «leskasyn» baılap júrmiz. Qanyń qalaı qaınamaıdy. Al irgedegi ózbek aǵaıyndar óz tehnologııalaryn joǵaltpaǵan, qaıta damytqan. Olar dástúrli atakásipti keńestik kezeńniń ózinde jalǵastyryp baqty. Rýbob, dýtar sııaqty aspaptaryna taǵatyn ishekti ózderi jasap shyǵarady. Reseıde de ishek jasaıtyn fabrıkalar bar. Saha, hakas, tyva sekildi túbiri bizden alystamaǵan halyqtar da ózderiniń fabrıkalarynan shyqqan buıymdy tutynady. Baǵasy da kedeıdiń qoly jeterdeı kelisti-aq.
«Dástúrli ánshilerdiń arasynda ázirge dombyraǵa keledi-aý deıtin sapaly ishekti Reseıden, Sibirden at arytyp aldyrtatyn talǵampaz mýzykant – Erlan Rysqalı baýyrymyz ǵana. Syrbaz ánshi dúnıe kúıip ketse de dombyrasyna arzanqol ishekti taqpaıdy. Reseılik sheberlerge tapsyrys bergizip, alǵyzady. Sol taǵylǵan soń ǵana qońyrlata «Moldabaıdyń ánin» shyrqaıdy. Jalpy, «ult bolam deseń dombyrańnyń ishegin túze!» deıtin kez keldi. Mine, bizge eń quryǵanda osyndaı ishek ıiretin óndiris orny kerek», – dep kúıshi bul saladaǵy ózekjardy oıyn ortaǵa saldy.
Qarashash TOQSANBAI,
«Egemen Qazaqstan»
