ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە ۇلتتىق اسپاپتارىنا بالىق اۋلايتىن ارزانقول «لەسكا» قارماق ءجىپ تاعىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ ەجەلگى قولونەر داستۇرىنەن قول ۇزە جازداعان قازاققا ەندى تەز ارادا مۇنى قولعا الماي بولمايدى…
شەبەرلەر شەرتكەن شەر
اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ونەر، مادەنيەت جانە سپورت ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، بەلگىلى قولونەر شەبەرى جولاۋشى تۇردىعۇلوۆپەن حابارلاسقانىمىزدا، جاقىندا شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى الماتىدا وتكەن دومبىرا جاساۋشىلار بايقاۋىندا ءبىرىنشى جۇلدەنى يەلەنگەنىن ايتتى. ونىڭ ونەگەلى ونەرىمەن سۋسىنداعان ەردوس راحىمبەكوۆ، عاني جۇماباەۆ، تالعات جاناسىلوۆ، ايحات اتامتاەۆ، الماس مۇستافاەۆ سىندى 30-دان استام شاكىرتى بۇگىندە قازاقستانعا تانىمال شەبەرلەر ساناتىنان سانالادى. جولاۋشى ابىلعازىۇلى قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى (2001), دومبىرا، قىلقوبىزدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق «ۇكىلى دومبىرا»، «دانا قوبىز» اتتى بايقاۋ-بايگەلەرىنىڭ باس جۇلدەلەرىنىڭ يەگەرى. «مۇراگەر»، «جوعارى شەبەرلىك»، «اسىل ۇستاز» اتالىمدارى بويىنشا جۇلدەگەر اتانعان. مالايزيا مەن ءۇندىستاندا، ازەربايجان مەن تۇرىكمەنستاندا وتكەن كورمەلەرگە قاتىسسا، پاريجدە، تەگۋدە (كورەيا) ارىپتەستەرىن قاسيەتتى قارا دومبىرا ۇنىمەن سۋسىنداتقان.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، ە.رومانەنكونىڭ دومبىراعا «لەسكا» تاعۋى العاشقى كەزدە قازاققا كەرەمەت جاڭالىق بولىپ كورىنگەنمەن، ەكىنشى جاعىنان كيەلى اسپاپتىڭ قوڭىر ءۇنىن جوعالتىپ العان جايىمىز بار. ەندى ونى جاسايتىن قازىر ادام قالمادى. ءتول اسپاپتارىنا وتاندىق ىشەگى جوق جانە ونى ءوزى جاساپ شىعارا الماي وتىرعان جالعىز حالىق، ول – ءبىز ەكەنبىز. الاتاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى ايىر قالپاق قىرعىز اعايىننىڭ ءوزى قومۋزىنا «لەسكانى» تاقپايتىن سىڭايلى. ولار قىتايدان جىبەك الدىرتىپ، ءيىرىپ، وڭدەپ بارىپ قانا پايدالاناتىن كورىنەدى. مىنەكي، ءتول ونەرگە دەگەن جاناشىرلىق. ءتۇبى تۇركىنىڭ كىندىگىنەن 40-تان استام ءناسىل تاراسا، سولاردىڭ ىشىندە ىشەكسىز وتىرعان ءبىزدىڭ دومبىراشىلاردىڭ وسىنشالىق قورلىق كورەتىندەي باسىنا نە كۇن تۋدى؟ جانە مۇنى ۇلكەن كەمشىلىك، ورنى تولماس ولقىلىق ساناپ جۇرگەن جاندى كورمەيتىنىمىز تاعى بار-اۋ. بۇل – قازاقى ءۇننىڭ ءتۇپ-تامىرىنان اجىراپ قالۋمەن تەڭ جاعداي. دومبىرانىڭ اكۋستيكالىق جۇيەلەرى تۋرالى عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاعان عالىم جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆ قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا دومبىراسىنىڭ قوڭىر ءۇنى جوعالدى دەپ ومىردەن ءوتتى.
شەبەر سوعان قاراماستان بۇگىندە قولونەر شەبەرلەرى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماعانىن ايتادى. كورشىلەس كەيبىر مەملەكەتتەردە مۋزىكالىق اسپاپتارعا ىشەك جاسايتىن مەكەمەلەر ازىق-تۇلىك ونەركاسىبى مينيسترلىگىنە قارايتىنى تىلگە تيەك ەتىلدى. ەندەشە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ەت كومبيناتتارىنىڭ جانىنان ۇلت اسپاپتارىنا ىشەك يلەيتىن وتاندىق كاسىپكە جول اشىلسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى-اۋ، دەيدى شەبەر. بىلۋىمىزشە، بۇل ءىس رەسەي مەن ۋكراينادا ويداعىداي دامىعان جانە وعان ماماندار تاراپىنان ۇدايى نازار تىگۋلى. سوندىقتان شەبەرلەر ەلىمىزدە ىشەك جاسايتىن فابريكالار اشىپ، ءتول اسپاپتى ەلدىك دەڭگەيدە قورعاۋدى قۇپتاۋدا. دومبىرامىزعا ءوزىمىز وندىرگەن ءونىمدى تاقپايىنشا بۇل شارۋا «باياعى جارتاس – سول جارتاس» قالپىندا قالا بەرەتىنى داۋسىز.
اسپاپتىڭ بايىرعى ءداستۇرلى ۇلگىسىن ولە-ولگەنشە ساقتاپ وتكەن شەبەر قامار قاسىموۆ دومبىرانى ەۋروپالاندىرۋعا بارىنشا قارسى بولعان ادام. سول بايىرعى سالتقا ادالدىعى ارقاسىندا عانا ول قولونەر تۋىندىلارىنا ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىكپەن قارادى. بۇگىندە شەبەردىڭ دومبىراسى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى (رەسەي) مۋزەيدە ساقتاۋلى تۇر. كوپتەگەن مەملەكەت باسشىلارىنا ءدال وسى قامار شەبەردىڭ دومبىرالارى تارتۋ ەتىلگەن. نەگە؟ ويتكەنى، قاي ەلدە دە قايتالانباس قولونەر تۋىندىسىنا قۇرمەت سەزىمى جوعارى. ال، دومبىرا جاساۋشىلاردىڭ كەيىنگى بۋىنىنا كەلسەك، بۇگىندە ج.تۇردىعۇلوۆتىڭ دومبىراسىمەن ونەر كورسەتىپ جۇرگەن ونەر ۇجىمدارى مەن ساحنا مايتالماندارى از ەمەس. ولاردىڭ قاتارىندا قۇرمانعازى، تاتتىمبەت وركەسترلەرى، اتىراۋ مەكتەبىنىڭ كۇيشىلەرى، سونداي-اق قايرات بايبوسىنوۆ، ايتجان توقتاعانوۆ، اسىلبەك ەڭسەپوۆ سياقتى مايتالمان ءانشى-كۇيشىلەر، ايگىلى «ۇلىتاۋ»، «قوڭىر» توپتارى بار. وعان قوسا شەبەردىڭ دومبىراسى اقش-تاعى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى مۋزىكالىق اسپاپتارى مۋزەيىندە ساقتاۋلى. ونىڭ تۋىندىلارى رەسەي، وزبەكستان پرەزيدەنتتەرىنە سىيعا تارتىلىپتى… جەكە كاسىپكەردىڭ «جولاۋشى» مەكتەبىندە بۇگىندە شەبەرلەر دومبىرا جاساۋمەن بىرگە، كاسىبي تۇرعىدا ءبىلىم الىپ، ماماندىق سىرىنا قانىعادى. بۇل رەتتە كاسىپكەر التى جىل وسى مەكتەپتىڭ قىر-سىرىن ۇيرەنۋ ارقىلى بۇگىندە كانىگى شەبەر اتانعان «وتىرار سازى» فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق وركەسترىنىڭ مۋزىكانتى قۋانىش تولەباەۆتى مىسالعا كەلتىردى. ۇستازدىڭ ويىنشا، دومبىرادا كەرەمەت ونەر كورسەتۋ ءۇشىن ساحنا يەسىنە ونىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن ءبىلۋدىڭ پايداسى وراسان زور بولماق.
«قاراپايىم جاي ادام دومبىراڭىزدى قالاي ساتىپ الۋىنا بولادى؟ باعاسى قانشا تۇرادى؟» دەپ قىزىعۋشىلىق تانىتقان سۇراعىمىزعا ول: «ارينە، مەن دومبىرامنىڭ ءار قازاقتىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇرعانىن قالايمىن»، – دەدى. – باعاسى اركىمنىڭ قالتاسىنا قاراي. اقش اقشاسىمەن ەسەپتەگەندە، قۇنى 1000 دوللاردان 10 مىڭ دوللار ارالىعىنداعى اسپاپتار بار».
16 جىلدا – 1000 اسپاپ
«اكەمنىڭ اكەسى ءمۇحامادي كەزىندە اتاقتى دومبىراشى بولعان ادام ەكەن»، – دەپ ءوربىتتى اڭگىمەسىن الماتىلىق شەبەر ايحات بازارالىۇلى. قولونەرىمەن، ونىڭ ىشىندە ەتىكشىلىكپەن 6-سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىندە اينالىسقان ول وزىنەن ەكى جاس ۇلكەن اعاسىمەن بىرگە شەبەرحاناعا ەرىپ بارىپ ءجۇرىپ، ارادا ەكى-ءۇش اي وتكەندە دومبىرا جاساۋ كاسىبىنىڭ قاراپايىم تاسىلدەرىن مەڭگەرىپ الادى. «مەنىڭ جوعارى دارەجەلى شەبەر اتانۋىما، بەلگىلى قولونەرشى، پروفەسسور جولاۋشى تۇردىعۇلوۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى شەكسىز. ول كىسىگە قاشاندا ريزاشىلىعىم شەكسىز»، – دەگەن جەكە كاسىپكەر دە ۇلتتىق اسپاپتارىمىزعا شەتەلدىك ىشەكتەردىڭ تاعىلىپ جۇرگەنىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. كەڭەس داۋىرىندە الماتىدا «مەرەي»، قاراعاندىدا وساكاروۆكا مۋزىكالىق اسپاپتار فابريكاسى جۇمىس ىستەپ تۇرعان بولاتىن. وتپەلى كەزەڭدە بۇرىنعى ءوندىرىس وشاقتارى جابىلىپ قالدى. ءسويتىپ، ولاردان كەيىن وركەسترلەردەن، جەكەلەگەن ادامداردان تاپسىرىستار قابىلدايتىن «شەرتەر»، «دالا سازى» جشس-لەرى دۇنيەگە كەلدى. بۇل سالانىڭ تاعى ءبىر باستى تۇيتكىلى ەجەلدەن ماماندار دايارلاۋ ماسەلەسى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتكەن ول بۇگىندە اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازۇوا-دا تەمىردەن، اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن شەبەرلەر دايارلاناتىنىن ايتتى. سولاي بولا تۇرا، كەزىندە رەسەيدەن كوشىپ كەلگەن حاس شەبەر ە.رومانەنكونىڭ ءوزى العاشىندا قامار قاسىموۆتان ءدارىس العانىن العا تارتتى.
«كەيدە قازاقتىڭ ءستراديۆاريى كىم؟» – دەگەن ساۋالدار العا تارتىلىپ جاتادى. سوندا كەيبىر ارىپتەستەرىمىز رومانەنكو ەسىمىن ءجيى اۋىزعا الىپ جاتادى. وعان قارسى ەمەسپىن. بىراق ونى بۇل كاسىپكە ۇيرەتكەن قازاق قولونەرىنىڭ كلاسسيگى قامار قاسىموۆ تارلانىمىزدى قايدا قالدىرامىز؟ ءبىرىنشى قامار اتامىزدى، ودان كەيىن رومانەنكونى اتاساق تا: «نەگە ولاي ەتەسىڭدەر؟» – دەپ ەشكىم ءبىزدى سوكپەيدى»، دەيدى جاس شەبەر. سونىمەن قاتار، تازا قازاق ۇلت اسپاپتارى شەبەرلەرىن دايارلايتىن رەسپۋبليكامىزداعى بىردەن-ءبىر وقۋ ورنىنىڭ ەكى جىلدىق كوللەدج دەڭگەيىندە شەكتەلىپ قالعانى كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرمەي قويمايدى. ويتكەنى، ونى بىتىرۋشىلەر بۇل سالانى 100 پايىز تولىق ءبىلىپ شىقپايدى. كوللەدج بار بولعانى كاسىپ تۋرالى الىپپەنىڭ العاشقى بەتىن ۇيرەتۋشى بولىپ قانا تابىلادى. سوندىقتان كوپتەگەن جاستار ءارى قاراي نە ىستەرلەرىن بىلمەي قاڭتارىلسا، كەيبىرى جەكەلەگەن شەبەرلەردەن وقىپ-ۇيرەنۋگە ءماجبۇر. جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىن الماتىلىق شەبەر مۇنداي كىشىگىرىم اۋديتوريادا جاستاردىڭ تولىققاندى ماماندىق يەسى اتانۋى ەكىتالاي، سوندىقتان ولاردىڭ ءارى قاراي ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك دەيدى. 16 جىلدا 1000-عا جۋىق اسپاپ جاساعان شەبەردىڭ ونىمدەرىمەن بۇگىندە كوپتەگەن بەلگىلى انشىلەر مەن كۇيشىلەر ونەر كورسەتىپ ءجۇر. اتاپ ايتار بولساق، بەلگىلى ديريجەر، كۇيشى ايتقالي جايىموۆ وركەسترگە ەكى دومبىراعا تاپسىرىس بەرسە، ال جاقىندا شەبەرگە جەكە ءوز اتىنان تاعى دا ءوتىنىش تۇسىرگەن. ايحاتتىڭ ايتۋىنشا، جەرگىلىكتى جەردىڭ اعاشىنان جاسالعان دومبىرا 100 مىڭنان 200 مىڭ تەڭگەگە دەيىن باعالانسا، شەتەلدىك اعاشتار ودان ءسال قىمباتىراق – 200 مىڭنىڭ ۇستىنە شىعادى. شەبەر وعان ۇيەڭكى، قايىڭ، ارشا، سونداي-اق، ءتۇرلى جەمىس اعاشتارىنىڭ پايدالانىلاتىنىن ايتتى.
«بيپىل، بيپىل، بيپىل-اي…»
بەلگىلى كۇيشى، قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جانعالي ءجۇزبايدان قازاقتىڭ كۇيلەرى مەن اتاقتى كۇيشىلەردىڭ، سونداي-اق دومبىرا تۇرلەرىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحى جايىنداعى ويلارىن مونشاقتاي مولدىرەتىپ جازىپ بەرە الاتىندىعىنا قاراماستان، وڭىرلەردەگى دومبىرا تۇرلەرىنىڭ قىر-سىرى مەن ەرەكشەلىكتەرى جايىندا اڭگىمەلەپ بەرۋىن وتىندىك. كۇيشى سوڭعى ۋاقىتتا ۇمىتىلا جازداعان اسپاپتارعا جانايقايىن ءبىلدىردى.
– ەڭ كونە دومبىرانىڭ كوشىرمەسىن تۇركىتانۋشى عالىم قارجاۋباي سارتقوجاۇلى موڭعوليادان الىپ كەلدى. بۇل جادىگەردىڭ ەرەكشەلىگى سول، ونىڭ پەرنەلەرىنىڭ ورنالاسۋى سىبىزعى دىبىس قاتارىنا (زۆۋكورياد) سايكەس تاعىلعان، تاعى ءبىر وزگەشەلىگى ول پەرنەلەر مويىنعا ويىلىپ اعاشتىڭ ءوز ءدىڭىن بۇزباي كەرتىلگەن سەكىلدى، بىتەۋ پەرنە. جالپى ايتساق، بەسپەرنە (پەنتاتونيكا) لادىمەن شەرتىلەتىن اسپاپ. قازىرگى «كۇيگە ناق كەلتىرىلگەن» دومبىراعا ماشىقتانعان قول بۇل دومبىراعا جۇرە قويمايدى. سەبەبى، بايىرعى كۇيلەردىڭ اۋەنىنىڭ تابيعاتى مۇلدە باسقا، باسقا اپپليكاتۋرانى قاجەت ەتەدى.
دومبىرانىڭ شاناعىنىڭ سىرتىنداعى ورحون جازۋىمەن جازىلعان ءسوزىن قارجاۋباي اعامىز جوبالاپ تاراتىپ ايتتى. كونە تۇركى مەن ورحون ەنيسەي ۇلگىسىمەن جازىلعان قازىرگى ۇعىمعا ساي ءماتىندى اۋداردى. ارتىنداعى قوسۋ تاڭباسىنا كەلگەندە سول جەردى مەكەندەگەن تايپانىڭ ىشىندەگى كەرەيدىڭ «اشاماي» تاڭباسى دەگەن بولجامىن دا ايتقان بولاتىن. دومبىرا بالتامەن، شوتپەن شاۋىپ جاسالعان، ءسويتىپ بەتى بالقاراعايمەن جابىلعان. بۇل دومبىرا كەيىنگى كەزدە انسامبلگە قولدانىلدى. بىراق قوسبۇراۋ دومبىرا سەكىلدى ءالى قولدانىسقا تولىق ەنگەن جوق.
سوسىن تاعى ءبىر دومبىرا بار، ول مۇلدەم جويىلىپ كەتتى. ونىڭ اتى – «بيپىل دومبىرا». بۇل اسپاپتى العاش زەرتتەگەن ا.ەيحگورن بولاتىن. ورىس پەن قوقان سوعىسى كەزىندە اقمەشىتتى گەنەرال پەروۆسكي العانى تاريحتان بەلگىلى. ونىمەن قاتار تۇركىستاننىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى فون كاۋفمان دا ورتا ازيانى جاۋلاۋشىلاردىڭ ءبىرى ەدى. الگى اۆگۋست ەيحگورن دەگەن مۋزىكانت ورىس ارمياسىنىڭ كاپەلمەيستەرى بولىپ قىزمەت اتقارعان. «ورىس تۇركىستانىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» اتتى كىتابىن نەمىس تىلىندە جازعان. اسپاپتار جيناۋمەن اۋەستەنگەن. وسى كۇنى رەسەي مۋزەيلەرىندەگى ەڭ كونە قوبىز، دومبىرا، سىبىزعى، كەرنەي، دۋتار، سەتار، رۋبابتاردىڭ كوبىسى ەيحگورننىڭ كوللەكتسياسىنان. سول كەزدەگى بەتى جارتىلاي تەرىمەن قاپتالعان اسپاپ وتىرىقشى ەلدە بولعانىن ول ءوز كۇندەلىگىندە جازعان ەكەن. كوشپەلى وزبەكتەردىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى ءماسليحات قۇرعان كەزدە جاڭاعى شەرتەردە ويناعانى ءوز الدىنا بولەك تاريح. مۇنى ولار «بيپىل دومبىرا» دەپ اتاپتى. ولاي دەيتىن سەبەبى، جارتىلاي بەتى تەرىدەن بولعان سوڭ داۋسى بيپىلداپ شىققان.
جامال وماروۆانىڭ: «بيپىل، بيپىل، بيپىل-اي. تارتشى قۇربىم، ءبىر كۇي-اي»، دەيتىنىندەگى بيپىل وسى دومبىرانىڭ اتى. ونداي اسپاپ قازىر بىزدە جوق… «بيپىل» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى الىستا جاتىر. مىسالى، كوشپەلى ەل ارقىلى مىنا قىتايعا كەتكەن ءبىزدىڭ اسپاپتار بار. قىتايدىڭ عالىمدارى نە بولسا دا جىلنامالارىنا جازىپ قويادى، سوسىن جاڭساقتىققا كوپ جول بەرىلمەيدى، قاتە دەرەككە بوي الدىرمايدى. قازىر ولاردا «بيپا» دەگەن اسپاپ بار. وسى بيپاڭىز بيپىلدىڭ ارعى اتاسى. قىتايشا بيپا اتالىپ كەتكەن. جارايدى، قازبالاپ تىم الىسقا ۇزاپ كەتپەي-اق قويالىق. مىسالى، دومبىرانى داۋىرىنە قاراپ سيپاتتاعاندا، قازىرگى ۇعىمىمىزداعى قالاق تۇرىندەگى دومبىرالار قىپشاق داۋىرىنەن قالعان ەسكەرتكىشتەر رەتىندە باعالانادى. ال دوڭگەلەك بولىپ كەلەتىندەرى وعىز داۋىرىنە جاتقىزىلادى. دالەل ىزدەسەك، ازەربايجان، وسمان تۇرىكتەرى، تۇرىكمەن، گاگاۋىز، قىرىم تاتارلارى ءالى كۇنگە دەيىن دوڭگەلەك دومبىرامەن تارتادى. ال، تاتار، باشقۇرت، قاراشاي، نوعاي، قۇمىق، حاكاس، بۋريات، قالماق، ت.ب. قىپشاق مادەنيەتىنەن قالعان جالپاق دومبىرانى تۇتىنادى، دەپ ءوز ويلارىمەن بولىسكەن ج.ءجۇزباي ۇلتتىق اسپاپتىڭ زامانا كوشىنە ساي ەداۋىر وزگەرىسكە ۇشىراۋ سەبەپتەرىنە ءۇڭىلدىردى.
قولى گۇل ەدى
دومبىرانى وركەسترگە لايىقتاپ قايتا جاساۋ مادەنيەتىنە اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. بۇل ورايدا قامار قاسىموۆ، ءتۇبى رەسەيلىك ەمانۋەل رومانەنكو، ورازعازى بەيسەنباەۆ ەسىمدەرى ەرەكشە اتالادى. ءتول اسپاپ مۇنان كەيىنگى ۋاقىتتا جاپپاي شىعارىلىپ، دومبىرانىڭ كەڭ تارالۋىنا جول اشىلعانمەن، ەكىنشى جاعىنان بايىرعى قوڭىر ءۇن وزگەرىسكە ۇشىراپ، ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلىپ سوقتىرعانى اشىق ايتىلۋدا. كۇيشىنىڭ پىكىرىنشە، دومبىرا جاساۋدىڭ سوڭعى ۋاقىتتا بيزنەسكە، جەكە كاسىپكەرلەردىڭ تابىس كوزىنە اينالا باستاعانى ءبىر جاعىنان قۋانتسا، ەكىنشىدەن، ەجەلدەن ونەر تۋىندىسى رەتىندە باعالانىپ كەلگەن ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن مۇنىمەن تومەندەتىپ المايمىز با دەگەن كۇدىك تاعى جوق ەمەس. مىسالى، ستراديۆاري ءوزىنىڭ سكريپكالارىن كاسىپ رەتىندە ەمەس، مۇنى الەمدەگى اسپاپتىڭ ەڭ ءبىر سيرەك ءىنجۋ-مارجانى رەتىندە باعالاپ جاساعان. بىرەۋدەن، ەكەۋدەن عانا. «سول سياقتى قازاقستاندا دومبىراسىنىڭ قۇنى اقشامەن ولشەنبەيتىن ەمانۋەل رومانەنكونىڭ مىرزاتاي اعا ايتپاقشى، قولى گۇل شەبەر ەدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق اسپابىنا عۇمىرىن ارناعان وعان قازاقتار ءومىر-باقي قارىزدار. وسى تۇرعىدان رومانەنكو ءبىزدىڭ ءستراديۆاريىمىز، ءناسىلى وزگە ۇلتتىڭ وكىلى دەمەسەڭىز، قازاققا ءبىر كىسىدەي ەڭبەگى سىڭگەن ادام»، دەيدى ونەر شەبەرى. ەستۋىمىزشە، ول ديناعا، تاعى سونداي بەلگىلى تۇلعالارعا ارناپ دومبىرا جاساعان. اتاقتى شەبەر قامار قاسىموۆپەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن. دەگەنمەن دە، ەمانۋەل رومانەنكو دومبىراسىنىڭ ءبىر قۇدىرەتى بار. ەشقاشان داۋىسى سونبەيدى. قازىرگى دومبىرالاردىڭ سىمباتىنا قاراپ ادەمىلىگىنە ءمىن تاعا المايسىز، باس كەزىندە ءۇنى قۇلاق تۇندىرۋى مۇمكىن، ال كەيىن اياعىندا سويلەمەي قالادى. تەمبر بۇزىلا باستايدى. سەبەبى، مۇنىڭ ءبارى اعاشتىڭ قاسيەتىن بىلمەۋدەن، بولماسا اعاشتى باپتاۋدان كەتكەن قاتەلىكتەن، ءبىر اعاش پەن ەكىنشى اعاشتى تاڭداعاندا، ولاردىڭ ءوزارا قابىسىپ، ۇيلەسىم قۇرىپ كەتۋىن ءدال انىقتاي الماۋدان. ال، رومانەنكو شەبەرىڭىز ەڭ اۋەلى اعاشتىڭ ءتىلىن تۇسىنگەن. سوندىقتان دا ونىڭ دومبىرالارى بۇگىندە باعا جەتپەس قۇندىلىق سانالۋدا.
«مەنىڭ ءوزىم ءۇش ادامنىڭ قولىنداعىسىن بىلەمىن، – دەدى جانعالي. – بىرەۋى عالىم اكادەميك مىرزاتاي جولداسبەكوۆتە، ەكىنشىسى كۇيشى سەكەن تۇرىسبەكوۆتە، ال ءۇشىنشىسىن ەرلان قوشانوۆتىڭ قولىنان كوردىم. بۇلار الەمدەگى ەڭ قىمبات سكريپكالار سياقتى اسا باعالى. مىرزاتاي اعامىزدىڭ ۇيىندە وننان استام باعالى دومبىرا بار. ول كىسى ءوزى كۇي تارتاتىن بولعان سوڭ حالقىمىزعا اتتارى بەلگىلى – ازات وزەنباەۆ، سۇلتان مۇساەۆ، عينوللا سماعۇلوۆ، جاقسىلىق وسپانوۆ، مۇسا ءادىلوۆ سياقتى شەبەرلەردىڭ بايگەدەن وزعان اسپاپتارىن جيناقتاعان، كەيبىر اسپاپتاردى شەبەرلەرگە ارنايى جاساتقان. بەلگىلى قولونەر پروفەسسورى جولاۋشى تۇردىعۇلوۆ پەن ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ اسپاپتارى وتە جاقسى دەگەن پىكىر كوپ ەستىلەدى. ج.تۇردىعۇلوۆ اسپاپتار تەحنولوگياسى سالاسىندا عىلىمي زەرتتەۋلەر جازعان، كىتاپتار شىعارعان، كەرەك بولسا شەتەلدە دومبىرادان كورمەلەر ۇيىمداستىرعان ادام. ول كىسىنىڭ پاريج قالاسىنداعى كورمەسىندە بولدىم. اسپاپتارىن ۇستاپ كوردىم، بىراق ساتىپ العان ەمەسپىن. سەبەبى، اقشام بولمادى، اۋقاتتى كىسىلەر بولماسا قاراپايىم مۇعالىمنىڭ قالتاسى كوتەرەتىندەي بۇيىم ەمەس ەكەن… ودان كەيىن جولاۋشىنىڭ شاكىرتى ايحات ءىنىمىز دە كونتسەرتتەرگە لايىقتى دۇرىس اسپاپتار جاساپ ءجۇر. مەندەگى ارقانىڭ دومبىراسى وسى ايحات شەبەردىڭ قولىنان شىققان. ارينە، جولاۋشى شەبەر نەگىزىنەن اكۋستيكالىق اسپاپ شاپقانعا شەبەر، بىراق شوۋ-بيزنەسكە ەكسپەريمەنت رەتىندە جارتىلاي اكۋستيكالىق، ەلەكتركۇشەيتكىشى بار اسپاپتار جاساۋ سالاسىندا ونىڭ وكشەسىن باسىپ كەلە جاتقان جانە تاماشا جەتىستىكتەرگە جەتكەن جاستار وتە كوپ. مۇنان باسقا ەلەكتروندى گيتارا-دومبىرالار جاسايتىن شەبەرلەر بار. بىراق مەن ولاردى دومبىرا رەتىندە ۇعا الماي ءجۇرمىن… كەزىندە «ۇكىلى دومبىرا» بايقاۋى ءوتىپ تۇردى. وكىنىشكە قاراي، كەيىن توقتاپ قالدى. سوندا ماعاۋيا حامزين، رىسباي عابديەۆ، قارشىعا احمەدياروۆ، سەكەن تۇرىسبەكوۆ سياقتى تارلانداردى ورتاعا الىپ كۇيلەرىن راحاتتانا تىڭداعان ساتتەر ءالى كۇنگە ەسىمىزدە».
دومبىرا جاساۋشىلارمەن بىرگە بۇگىندە سونداي سيرەك ۇلگىلەردى كوز قاراشىعىنداي ساقتايتىن كوللەكتسيونەرلەر الەمىنىڭ ءوزى سىرى بولەك ءبىر عاجاپ.
«كاكىمبەك سالىقوۆ اعامىزدىڭ ۇيىندە تاماشا دومبىرا ساقتاۋلى. ول – قانىش ساتباەۆتىڭ دومبىراسى. مۇنى مۋزەيگە وتكىزگەن جوق. ونى كەزىندە قامار قاسىموۆ جاساعان. قايتالانباس ونەر تۋىندىسى. ونىڭ عاجاپ ءۇنى مامانداردى تاڭداندىرىپ كەلەدى. بىراق شەبەرلىك قۇلپىن اشا الماي الەكپىز. سول سياقتى ە.رومانەنكو دا قۇپياسىن وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن شەبەر. اتاقتى شەبەرلەردىڭ ءبارى سولاي بولعان. اماتي، ستراديۆاري، گۆارنەري سىرىن ەشكىمگە اشپاعان. وسى يتاليالىق ءۇش شەبەردىڭ جاساعان سكريپكالارىنىڭ باعاسى ميلليوننان كەم تۇرمايدى. ۇشەۋى ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەس بولعان. بەتىنە جاعاتىن بوياۋىنا دەيىن ءالى قۇپيا دەسەدى. رومانەنكو دا سولاي، دومبىراسىنىڭ تىلسىمىنا ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم باتا المايدى. ءبىزدىڭ دومبىراشىلار ونى ادەيى اشىپ كورىپ، قايتادان جاپقان كەزدە باياعى العاشقى تەمبرىن جوعالتىپ العان كورىنەدى. كوردىڭىز بە، بۇلار اسا باعالى دومبىرا بولىپ سانالادى»، – دەگەن جانعالي تاريح تاعىلىمىنا تەرەڭ بويلاپ، وي ءوربىتتى. «احمەت جۇبانوۆتىڭ نۇرعيسا تىلەنديەۆكە سىيلاعان دومبىراسىمەن ورىندالعان «قىز جىبەك» فيلمىندەگى كۇي ارقىلى حالقىمىزدىڭ باعا جەتپەس جاۋھارى دۇنيەگە كەلگەنىن بىلگەنىمىزبەن، ول سول باياعى رومانەنكو شەبەردىڭ جاساعان دومبىراسى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەۋى مۇمكىن»، – دەدى. دومبىرا تۋرالى اڭگىمە تيەگى اعىتىلعاندا، وي شىراعىنىڭ ارقا سال-سەرىلەرى تۇتىنعان دومبىرا ۇلگىلەرىن ءوز كوزىمەن كورگەن اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز الەمىن ساۋلەلەندىرۋى ابدەن زاڭدى ەدى. كۇي ونەرىن زەرتتەگەن عالىمنىڭ ءوزى دە قولىنان كەلمەيتىن ونەرى جوق امبەباپ جان بولاتىن، ەر-تۇرمان، شاقشا جاسايتىن، ول كىسىنىڭ قولىنان ءوزىم 7-8 دومبىرا كوردىم. ابىكەن حاسەنوۆ تۇسىنداعى، سايدالى سارى توقا شاكىرتتەرىنىڭ دومبىراسى ۇلگىسىندەگى نۇسقالاردى قازاقى قولونەردىڭ سالتىمەن شاۋىپ وتىرىپ جاسايتىن. بۇگىندە بۇلار بالالارىنىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى بولسا كەرەك. مۋزەيگە تاپسىردى دەپ ەستىگەنىم جوق. ءبىر عالاماتى، ءوزى شىعارعان سول كۇيلەردى ءوزى جاساعان دومبىرالارمەن تارتىپ وتىراتىن. كوڭىلى تۇسكەن ادامعا دومبىرا سىيلاي سالاتىن جارىقتىق، اقاڭنىڭ اقكوڭىل مىنەزىن، ونەرىن بولەك زەرتتەيتىن كەز جەتتى»، – دەپ تۇلعانى ەسكە الدى كۇيشى.
قۇلقىنعا قۇرىقتالمايتىن قۇن
قولونەر شەبەرى ەمانۋەل رومانەنكونىڭ وركەسترگە، جەكەلەگەن ورىنداۋشىلارعا، ءانشى-كۇيشىلەرگە ارناپ جاساعان دومبىرالارىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى 100-دەن اسىپ جىعىلادى دەگەن دەرەك العا تارتىلدى. ال، ەندى وسىلاردىڭ قۇنى تۋرالى ايتاتىن بولساق، نارىق زامانىندا كەز كەلگەن اسىل بۇيىمنىڭ الدىمەن باعاسىنىڭ الدىڭعى ورىنعا شىعۋى ورىندى سانالادى. وكىنىشكە قاراي، بىزدە مۇلىكتىڭ باعاسىن ايقىنداۋ، مۇراعاتتىڭ قۇنىن بەلگىلەۋ ساياساتى ءالى كۇنگە الەمدىك ستاندارتقا ساي كەلە قويمايدى ەكەن. «الەمدىك ستاندارت بويىنشا بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ قۇنى ايقىن بولۋى ءتيىس. اۋكتسيونداعى باعاسى بەلگىلەنەدى. بىلايشا ايتقاندا، مەملەكەتتىڭ تاعايىنداعان قۇنى بولادى. بىزدە ونداي جۇيە جوق، – دەيدى ونەر يەسى. – مىسالى، قايرات ايتباەۆ دەيتىن كۇيشى جىگىت بار. مىنا قىزىلجار، سەمەي وڭىرىندەگى اتاقتى، ءوزى ءارى اقىن، ءارى سەرى كىسىنىڭ ۇستاعان دومبىراسى سونىڭ قولىندا. وسىنى ءبىر داۋلەتتى ادام «مەرسەدەس» ماشيناسىن بەرىپ، ساتىپ الماقشى بولعان ەكەن، بەرمەپتى. ونى جاساعان شەبەردىڭ اتى-ءجونى، قاي جىلى جاسالعانى، رۋ-تايپاسىنا دەيىن اراپ عارپىمەن دومبىرانىڭ ارتىندا تايعا تاڭبا باسقانداي جازۋلى. بۇلىنبەگەن، تاماشا قالپىندا. ال الگى كۇيشىنىڭ ءوزى ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەنىنە قاراماستان، كيەلى اسپاپتى ساتپاپتى. سەبەبى، ول دومبىرانىڭ قۇنىن بىلەدى. قازىرگە دەيىن بىزدە سانامىزدا الەمدىك دەڭگەيدەگى ەڭ قىمبات سانالاتىن سكريپكا، ۆيولەنچەل تاقىلەتتەس اسپاپتار دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ قالعان…بىراق الەمدىك اۋكتسيوندا ولاردان گيتارانىڭ داڭقى اسىپ تۇر. مىسالى، دجون لەننوننىڭ ۇستاعان گيتاراسى دەسە، بۇل ءۇشىن قالتاسىنان اقشاسىن ايامايتىن اۋەسقويلار بارشىلىق. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، الەمدەگى ەڭ قىمبات اسپاپ پاگانينيدىكى بولىپ سانالادى. ونىڭ ۇستىنە الەمنىڭ ەڭ جارىق جۇلدىزدارىنا عانا ويناۋعا رۇقسات ەتىلەدى، ءيسى قازاقتان بۇل سكريپكامەن ايمان مۇساقوجاەۆا ونەر كورسەتكەن ەكەن».
كەڭەس وكىمەتى كەزىندە كەز كەلگەن ماتەريالدىق قۇندىلىقتىڭ، اسپاپ بولسىن، قولونەر تۋىندىسى بولسىن، ءبارىنىڭ ءوز قۇنى بار ەدى. مىسالى، وزبەكالى جانىبەكوۆ اعامىز الماتىداعى ۇلت-اسپاپتار مۋزەيىن اشاردا وعان قوياتىن اسپاپتىڭ تۇپنۇسقاسىن تاپپاعان. سودان ەتنوگراف-عالىم، قولونەر شەبەرى داركەمباي شوقپاروۆقا كوشىرمەلەردى جاساۋعا تاپسىرما بەرۋىنە تۋرا كەلگەن. وعان قۇندى جادىگەرلەردى، ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ تۇپنۇسقالارىن وتكىزۋ ۋاقىت وتە كەلە جۇزەگە اسقان. بولات سارىباەۆ سياقتى مىقتى زەرتتەۋشىلەر كوللەكتسياسىن وزىندە ساقتاپ قالدى. مۇنى ايتىپ وتىرعانداعى ماسەلە، كوپتەگەن تاريحي دومبىرالار جەكەلەردىڭ مەنشىگىندە قالىپ وتىر.
«2006 جىلى قاراعاندى قالاسىنداعى «بولاشاق» ۋنيۆەرسيتەتىنە باردىم. ماقساتىم – سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى نۇرلان دۋلاتبەكوۆكە كۇي جيناعىمدى كورسەتىپ كومەك سۇراۋ بولاتىن. «قازاقتىڭ شەرتپە كۇيلەرى» اتتى العاشقى كىتابىمدى نۇرەكەڭ شىعارىپ بەرگەن ەدى. سول جولى نۇرەكەڭنىڭ كابينەتىنەن ءبىر اسا ىسمەردىڭ قولىنان شىققان قىمبات دومبىرا كوردىم. تەگىن اسپاپ ەمەس ەكەنىن بىردەن تانىپ: «مىناۋ كىمنىڭ دومبىراسى؟» – دەپ سۇراسام، اتاقتى اققىز كۇيشىنىڭ دومبىراسى بولىپ شىقتى. اققىز كۇيشىنىڭ ءوزى وڭاي ادام ەمەس، مىڭداپ جىلقى بىتكەن اتاقتى احمەت بايدىڭ تۇقىمىنان. سوندا وسىعان قاراپ دومبىراسى قانشاعا شابىلعانىن ەسەپتەي بەرىڭىز. جالپى، قۇندى اسپاپتاردى كوز قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىرعان مۇنداي اپتال ازاماتتارعا باس ءيۋىمىز كەرەك، وسىنداي قۇندى اسپاپتاردىڭ جالپى كاتالوگى جاسالىپ، مەملەكەتتىك تىزىمگە ىلىنسە دە يگى ءىس بولار ەدى»، – دەگەن ۇسىنىس ءبىلدىردى كۇيشى. ويتكەنى، ولاردىڭ اراسىندا اسپاپتى كادىمگىدەي باعالاي الاتىن زيالى جاندار بارشىلىق دەيدى.
ىرگەدەگىلەر ىشەگىمەن ىلگەرى
ماماننىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كەزدە الىپساتار فيرمالار اسا مىقتى شەبەرلەردىڭ ونىمدەرىن ساتىپ الىپ، ءوز دۇكەندەرىنە قويا سالادى. ال شەتەلدە گيتارا جاسايتىن ءوندىرىس وشاقتارى بار، ونىمەن تۇتاس ءبىر ەلدى مەكەندەر اينالىسىپ جاتادى. الەمدەگى ەڭ قىمبات گيتارانى سولار شىعارادى. ورتالىق ازيا اۋماعى بويىنشا وزبەكتەر اسپاپ جاساۋ ءوندىرىسى بويىنشا بارىنەن وزا شاۋىپ تۇر. جالپى، بۇل حالىق ءوزىنىڭ ءتول ءداستۇرلى مادەنيەتىنە كەلگەندە وتە مىقتى. مىسالى، بىزدە دومبىرانىڭ ىشەگى جاسالمايدى. جاپپاي ساتىلىمداعى دومبىرالاردان بايقايتىنىمىز، ىشەگىنە بالىق اۋلايتىن قارماقتىڭ «لەسكاسىن» بايلاپ ءجۇرمىز. قانىڭ قالاي قاينامايدى. ال ىرگەدەگى وزبەك اعايىندار ءوز تەحنولوگيالارىن جوعالتپاعان، قايتا دامىتقان. ولار ءداستۇرلى اتاكاسىپتى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە جالعاستىرىپ باقتى. رۋبوب، دۋتار سياقتى اسپاپتارىنا تاعاتىن ىشەكتى وزدەرى جاساپ شىعارادى. رەسەيدە دە ىشەك جاسايتىن فابريكالار بار. ساحا، حاكاس، تىۆا سەكىلدى ءتۇبىرى بىزدەن الىستاماعان حالىقتار دا وزدەرىنىڭ فابريكالارىنان شىققان بۇيىمدى تۇتىنادى. باعاسى دا كەدەيدىڭ قولى جەتەردەي كەلىستى-اق.
«ءداستۇرلى انشىلەردىڭ اراسىندا ازىرگە دومبىراعا كەلەدى-اۋ دەيتىن ساپالى ىشەكتى رەسەيدەن، سىبىردەن ات ارىتىپ الدىرتاتىن تالعامپاز مۋزىكانت – ەرلان رىسقالي باۋىرىمىز عانا. سىرباز ءانشى دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە دومبىراسىنا ارزانقول ىشەكتى تاقپايدى. رەسەيلىك شەبەرلەرگە تاپسىرىس بەرگىزىپ، العىزادى. سول تاعىلعان سوڭ عانا قوڭىرلاتا «مولدابايدىڭ ءانىن» شىرقايدى. جالپى، «ۇلت بولام دەسەڭ دومبىراڭنىڭ ىشەگىن تۇزە!» دەيتىن كەز كەلدى. مىنە، بىزگە ەڭ قۇرىعاندا وسىنداي ىشەك يىرەتىن ءوندىرىس ورنى كەرەك»، – دەپ كۇيشى بۇل سالاداعى وزەكجاردى ويىن ورتاعا سالدى.
قاراشاش توقسانباي،
«ەگەمەن قازاقستان»
