Joşy hannyŋ Orda-Ejen jäne Şaiban atty ūldarynan (Şyŋǧys hannyŋ nemerelerınen) taraǧan ūrpaqtardyŋ bırınıŋ ekınşısıne qysym jasauy aimaqtaǧy sony serpılıske ūitqy boldy. Orda-Ejen äuletınıŋ qos sūltany Jänıbek pen Kerei Şaiban äuletınen handyq qūryp tūrǧan Äbılqaiyr bilıgınıŋ yqpalynan şyǧyp kettı – osy oqiǧa oryn alǧan 1456 jyldy bız sol sony serpılıstıŋ, müldem jaŋa qūbylystyŋ bastauy, Qazaq handyǧynyŋ negızı qalanǧan uaqyt dep sanaimyz. Şyǧys, batys, orys oqymystylarynyŋ jäne bügıngı zertteuşılerdıŋ arasynda būl datany rastaityndar da, kümän keltırıp, basqa uaqytty belgıleitınder de jetkılıktı. Degenmen sol sūltandardyŋ öz qaramaqtaryndaǧy jūrtyn bastap Şudyŋ tömengı aǧysyna qonystanuy qazaqtyŋ öz atymen jaryqqa şyǧatyn memlekettılıgınıŋ alǧaşqy ırgetasy bolǧanyn eşqaisysy joqqa şyǧarmaidy. Jappai moiyndalǧan 1465 jyldy bız de terıstemeimız, öitkenı būl erkındık süigış az top qarasynyŋ köbeiıp, derbes el ekenın jariia etken şaǧyna säikes keledı.
Aq Ordanyŋ bır bölıgınde Şaiban ūrpaǧy Äbılqaiyr handyq qūryp tūrǧan jyldarda oŋtüstık audandardy būrynǧysynşa Orda-Ejen ūrpaqtary bilep jürgen-dı. Solardyŋ ışındegı Kerei men Jänıbek te özderı basqaratyn aumaqtarda belgılı-bır ru-taipalardyŋ hany (kışı handar) bolatyn. Kezınde Jänıbektıŋ äkesı, Aq Orda bileuşısı Baraq handy qoldaǧan ru-taipalardyŋ Syr boiy qalalarymen bailanysyp jatqan edäuır bölıgı olarǧa baǧynatyn-dy. Täuelsız qalypta ömır sürıp jatqan. Alaida būl jäit, ärine, Äbılqaiyr handy qanaǧattandyrmaityn. 1428 jyly taqqa otyrǧan ol handyqtaǧy bilıgı küşeigen şaqta, aqyry, memleketınıŋ qūrylymy men qūramyn naqtylaudy qoş köredı. Söitıp, 1446 jyly handyqtyŋ oŋtüstıgıne joryq jasap, Syrdariia qalalaryn alǧan. Astanasyn Syǧanaqqa köşırgen.
Demek, sol jyldan bastap Joşy han ūrpaqtarynyŋ ekı būtaǧy ökılderı arasyndaǧy qarsy tūruşylyq örşi tüsken boluǧa kerek. Tiısınşe, Äbılqaiyr hannyŋ ozbyr bilıgıne narazy sūltandar sol şamada Moǧolstan hany Esen-Būǧamen kelıssöz jürgızudı bastaǧan boluy yqtimal. Sosyn, Mūhammed Haidardyŋ «Raşid tarihynda» («Tarih-i Raşidi») aitylatyndai, olar özderıne bölıp berılgen Moǧolstannyŋ batys şet aimaǧyn qūraityn ölkege ornyqqan. Al Moǧolstannyŋ şyǧys bölıgı arqyly 1457 jyly Syr boiyna ötken oirattar Syǧanaq qalasy maŋynda Äbılqaiyr hannyŋ äskerın tas-talqan etken. Syrdariianyŋ ortaŋǧy aǧysyndaǧy qalalardy talan-tarajǧa tüsırgen. Osy şapqynşylyqtan keiın Äbılqaiyr hannyŋ qūzyrynan qaşyp, Jänıbek pen Kereige qosyluşylar qatary köbeie tüsken de, az uaqytta qazaqtar sany aldyŋǧy tarauda aitylǧan mölşerge jetken…
Astanasy tübınde küirei jeŋılıp, qalmaqtar qoiǧan auyr şarttarǧa moiynsūnǧan Äbılqaiyr hannyŋ es jiiuyna bırneşe jyl ketedı. Sosyn ol özınıŋ şapqynşylyqtan küizelgen ielıkterınde tärtıp ornatuǧa kırısedı. Işkı jaǧdaiyn bırşama rettegennen keiın, qūzyrynan bölınıp öz aldyna handyq qūryp alǧan Jänıbek pen Kerei handardy juasytyp almaqqa bekınedı. Sondai maqsatpen joryqqa şyǧady. Bıraq joryq kezınde qaza tabady. Būl 1468 jyl edı.
Aq Orda aumaǧynda qyryq jyl ämırşı bolǧan Şaiban äuletınıŋ ökılı Äbılqaiyr han osylai ömırden ötkennen soŋ, Jänıbek pen Kerei onyŋ ielıgıne oralyp, Syǧanaqtaǧy joǧarǧy bilıktı basyp alady. Sodan bastap, Şaibani Äbılqaiyr han tūsynda «köşpendı özbekter memleketı» atanyp özgerıske ūşyraǧan baiyrǧy Aq Ordany Joşy ūrpaǧynyŋ basqa būtaǧy – Şaibannyŋ aǧasy Orda-Ejennen taraityn Orys-han äuletınıŋ oǧlandary qaita basqara bastaidy. Ūlys sapalyq tūrǧyda bır etnosqa tūtastanyp, qazaq atymen jaŋa satyǧa şyǧady, Ūly Dalada Qazaq memleketınıŋ tuy jelbıreidı…
Jalpy, būrynǧy Aq Orda aumaǧynyŋ oŋtüstık bölıgınde, joǧaryda aitqanymyzdai, Orda-Ejen ūrpaqtarynyŋ bilıgı ıs jüzınde üzılmegen bolatyn. (Būǧan köne şyǧys qoljazbalarynyŋ derekterın negızge alǧan bügıngı zertteulerde aitylǧan küllı oi-pıkırdı taldap qarastyrǧan saiyn köz jete tüsedı). Sol sebeptı Jänıbek pen Kerei qaramaǧyndaǧy jūrtyn derbes ömır süruge bastap şyǧa aldy, sol sebeptı de qazaq ru-taipalary olar kötergen tu astyna jiylyp, bükıl aimaqtyŋ saiasi tarihyna jäne ūlan-ǧaiyr dala tösın mekendeitın barşa jergılıktı alaş jūrtynyŋ taǧdyryna aituly özgerıs engızdı. Qarasy köbeiıp, 1465 jyly handyq tuyn tıkken halqymyz eldıgımızdı jaŋa tūrpatta jaŋǧyrtty. Osy jaŋa saiasi jäne memlekettık qūrylym Äbılqaiyr handyǧyndaǧy bilıktı qolǧa alu arqyly müldem küşeie tüstı. Tarihta qyryq jyldai Äbılqaiyr memleketı, Köşpendı özbek ūlysy atanǧan Aq Orda jaŋa sapalyq deŋgeige auysyp, derbes Qazaq handyǧy retınde ömır süre bastady.
Al derbes ūlttyq Qazaq memleketın qūrǧan Jänıbek pen Kerei handar qazaq dalasyndaǧy halyqty bır şaŋyraqqa ūiystyrǧan Joşy ūlysynyŋ ämırşısı, Şyŋǧys hannyŋ ülken ūly Joşy hannan taraǧan, saiasi bilıktı ekı ǧasyrdan astam uaqyt boiy qolda ūstap, bileuşı bolyp kele jatqan öte küştı, bedeldı äulettıŋ ökılderı bolyp tabylady. Taǧdyr olarǧa ata-babalary bilep kelgen aumaqtaǧy memlekettık qūrylymdy müldem sony sapaǧa auystyryp, jaŋǧyrtudy, jaŋa etnostyq bırlıkke negızdelgen qazaq ūlttyq memleketın qūrudy būiyrtty.
Olardyŋ Şyŋǧys hannan Orys hanǧa deiıngı atalary bır, al odan berı qarai ekeuı ekı äuletke bölınedı. Būlar – Orys hannyŋ Toqtaqiia jäne Qoiyrşaq degen ekı ūlynan taraǧan oǧlandar. Şyŋǧys hannyŋ nemeresı Orda-Ejennen jüz jyl keiın düniege kelgen ūrpaǧy Orys hannyŋ şöberelerı. Kerei – Bolattyŋ ūly, Toqtaqiianyŋ nemeresı, al Jänıbek – Baraqtyŋ ūly, Qoiyrşaqtyŋ nemeresı. Kerei – aǧa balasy, jasy da Jänıbekten ülken. Sondyqtan, qazaqtyqqa şyǧudy şöbereles ınısı Jänıbekpen bırge bastaǧanmen, ata saltyna sai, qazaq taǧyna odan būryn otyrǧan. Kerei dünieden ozǧannan keiın eldı Jänıbek biledı.
Orys hannyŋ osy qos şöberesı alǧaşqy jyldarda bırınen soŋ bırı han sailanyp, Qazaq memleketın nyǧaitysty. Ärine, būl ekı han qazaqtyŋ barlyq ru-taipalary men jer-suyn tügel bırıktıre alǧan joq. Bıraq olar qazaq atymen atalǧan ūlttyq memlekettı tūŋǧyş ret tarih sahnasyna alyp şyǧuymen asa qadırlenedı jäne eşqaşan ūmytylmaidy. Olardyŋ daŋqty ısın ūldary laiyqty türde jalǧastyrdy. On şaqty jyl el basqaryp, şamamen 1480 jyly ömırden ozǧan Jänıbek hannan keiın taqqa Kerei hannyŋ ūly Būryndyq sūltan otyrǧan. Al Jänıbekūly Qasym sūltan el qūrylymynyŋ bır ūlysyn basqardy. Būryndyq hanmen qatar memlekettık ısterge aralasa jürıp, ol da tarihtaǧy öz ornyn aluǧa bettep kele jatty…
Ötken ǧasyrdyŋ 70-şı jyldarynda Samarqanda ötken bır seminarǧa qatysuşylar tau bauraiynan oryn tepken Şah-i-zinda mavzoleiler keşenınde bolǧan edık. Sonda ekskursiia jürgızuşıden bır qyzyq derek bılgenbız. Ol ortaǧasyrlyq säulet eskertkışterı şoǧyryn tanystyryp kele jatyp, biıkke salynǧan Mūhammed paiǧambardyŋ aǧaiyny Qusam ibn Abbastyŋ mazaryna aparatyn myŋ-san tepkışektı jol boiyndaǧy bır kümbezge eşkım qoiylmaǧan, ony közı tırısınde özıne Būryndyq saldyrǧan, bıraq ol qazaq dalasynda, alysta qaza tapqandyqtan, denesı mūnda äkelınbegen degen-dı.
Būryndyq – qazaq tarihynda erekşe orny bar esım. Ol Ämu men Syr aralyǧy aimaǧyndaǧy (Mauerennahr-Maverannahrdaǧy) bileuşılermen, Moǧolstan ämırşılerımen soǧysty. Qazaq halqynyŋ etnostyq tūtastyǧyna qol jetkızudı köksedı. Qazaqqa tän aumaqty äkesı qūrǧan handyq qūramyna halqymen bırge jinastyrudy közdedı. Jeŋısterge jettı. Gidtıŋ äŋgımesın tyŋdaǧanda, Ämır Temır zamanynan Maverannahrdaǧy bas qala, oqu-aǧartu, önerkäsıp, ǧylym men öner ortalyǧy bolyp kele jatqan Samarqanda, bälkım, belgılı bır kezeŋde Būryndyqtyŋ jūldyzy jarqyraǧan bolar dep oiladyq. Onda Būryndyq hannyŋ qyzy Mihr-Sūltan hanym tūratyn. Kezınde ony äkesı Şaibani Mūhamed sūltannyŋ ūly Temır sūltanǧa tūrmysqa bergen edı. Hanymnyŋ Samarqanda jäne qala maŋyndaǧy jerlerde ülken bailyǧy bolatyn…
Būryndyq han Qazaq Ordasy basynda Jänıbek hannan keiın otyz jyldan astam uaqyt tūrdy. San myŋ sarbazy bar quatty äskerge qolbasşylyq ettı. Qazaqiianyŋ, iaǧni ūlttyq atalymymen aişyqtalǧan memlekettıŋ üşınşı hany retınde, ony nyǧaitu üşın köp küş-qairat jūmsady. Onyŋ bilık qūrǧan uaqyty ūrystar men qaqtyǧystarǧa toly boldy. Syr öŋırı men Jetısuda Maverannahr, Moǧolstan bileuşılerımen şaiqasty. Batystaǧy qazaq ru-taipalaryn handyqqa qospaqqa Noǧai Ordasyna bardy. Saraişyqty bıraz uaqyt qazaq elınıŋ bas qalasyna ainaldyrdy.
Qysqasy, qazaqtyŋ etnostyq aumaǧyn bırıktıru, memlekettılıgın nyǧaitu jolynda belsendı küres jürgızdı. El bilegen alǧaşqy jiyrma şaqty jylynda Qazaq handyǧynyŋ aumaǧy ūlǧaiyp, quaty artuy jolyna köp küş jūmsaǧan, tiısınşe özınıŋ de bedelı ösıp, ataq-abyroiy, aibyny asqaqtaǧan edı. Alaida bilıgınıŋ odan keiıngı kezeŋınde – 16-şy ǧasyrdyŋ alǧaşqy onjyldyǧynda edäuır qatelıkter jıberdı. Şaiban ūrpaqtarynyŋ qazaqtarǧa qarsy joryqtaryna toitarys beru mäselesınde memleket müddesıne qaişy keletın enjarlyq körsettı. Al būl kezde el ışınde Qasym sūltannyŋ bedelı artyp kele jatqan. Jūrtşylyq onyŋ otan qorǧaudaǧy qajyr-qairatyna, eŋbegıne, erlıgıne süisınıp, hannan artyq qūrmettedı. Sonda, özınıŋ bileuşılık bedelın joǧaltqanyna közı jetıp, Būryndyq han 1511 jyly taqty tastaǧan da, Maverannahrdyŋ bır qiyryna ketken…
Osy jyldan qazaq memleketınıŋ basyna ataǧy dürkıregen äskerbasy Qasym sūltan keldı. Äz atanyp, halyqtyŋ erekşe süiıspenşılıgıne bölengen Jänıbek hannyŋ balasy. Onyŋ han sailanuymen memlekettılıktıŋ airyqşa jarqyraǧan kezeŋı bastaldy. Qasym han bilıkte bolǧan on bır jyl qazaq memleketınıŋ quaty artqan, kemelıne jetıp, özge elder qūrmetpen qaraǧan däuır boldy. Handyqtyŋ halyq bır millionnan asty. Armiiasyndaǧy sarbazdar mölşerı üş jüz myŋǧa jettı.
Qasym han el basqarǧan jyldary Jaiyqqa deiıngı aimaq, oŋtüstık öŋır bırjola handyq qūramyna endı, elımızdıŋ jalpy aumaǧy şamamen qazırgı kölemge jettı. El-jūrt ūmytpai, älı künge deiın süiıspenşılıkpen eske alatyn «Qasym hannyŋ qasqa joly» atty äigılı qūqyqtyq qūjat jasaldy. Osynau zaŋdyq jinaqtyŋ arqasynda memlekettıktı nyǧaituǧa baǧyttalǧan şaralar jüzege asyrylyp, halyqtyŋ tynys-tırşılıgınde tūraqtylyq ornady. Ony türlı äleumettık top qoldap, quattaǧandyqtan da, ışkı jaǧdai jaqsardy. Mal şaruaşylyǧymen, qolönermen, egınşılıkpen şūǧyldanatyn aimaqtar arasynda önım almasu, sauda-sattyq jasau keŋ örıs aldy. Jaiyq boiyndaǧy Saraişyq qalasy qazaq elınıŋ astanasyna ainaldy.
Qazaqiia halyqaralyq deŋgeide tanyla bastady. Mäskeu (Moskoviia) patşalyǧymen diplomatiialyq qarym-qatynas ornatyldy. Alys memleketterden elşıler kelıp-kelıp jatty. Künı keşe soǧysyp jürgen dürdaraz körşıler Qazaq handyǧynyŋ küş-quatyn moiyndap, endı onymen tatu bolu jolyn ūstandy.
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
