جوشى حاننىڭ وردا-ەجەن جانە شايبان اتتى ۇلدارىنان (شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەلەرىنەن) تاراعان ۇرپاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىنە قىسىم جاساۋى ايماقتاعى سونى سەرپىلىسكە ۇيتقى بولدى. وردا-ەجەن اۋلەتىنىڭ قوس سۇلتانى جانىبەك پەن كەرەي شايبان اۋلەتىنەن حاندىق قۇرىپ تۇرعان ابىلقايىر بيلىگىنىڭ ىقپالىنان شىعىپ كەتتى – وسى وقيعا ورىن العان 1456 جىلدى ءبىز سول سونى سەرپىلىستىڭ، مۇلدەم جاڭا قۇبىلىستىڭ باستاۋى، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان ۋاقىت دەپ سانايمىز. شىعىس، باتىس، ورىس وقىمىستىلارىنىڭ جانە بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا بۇل داتانى راستايتىندار دا، كۇمان كەلتىرىپ، باسقا ۋاقىتتى بەلگىلەيتىندەر دە جەتكىلىكتى. دەگەنمەن سول سۇلتانداردىڭ ءوز قاراماقتارىنداعى جۇرتىن باستاپ شۋدىڭ تومەنگى اعىسىنا قونىستانۋى قازاقتىڭ ءوز اتىمەن جارىققا شىعاتىن مەملەكەتتىلىگىنىڭ العاشقى ىرگەتاسى بولعانىن ەشقايسىسى جوققا شىعارمايدى. جاپپاي مويىندالعان 1465 جىلدى ءبىز دە تەرىستەمەيمىز، ويتكەنى بۇل ەركىندىك سۇيگىش از توپ قاراسىنىڭ كوبەيىپ، دەربەس ەل ەكەنىن جاريا ەتكەن شاعىنا سايكەس كەلەدى.
اق وردانىڭ ءبىر بولىگىندە شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر حاندىق قۇرىپ تۇرعان جىلداردا وڭتۇستىك اۋدانداردى بۇرىنعىسىنشا وردا-ەجەن ۇرپاقتارى بيلەپ جۇرگەن-ءدى. سولاردىڭ ىشىندەگى كەرەي مەن جانىبەك تە وزدەرى باسقاراتىن اۋماقتاردا بەلگىلى-ءبىر رۋ-تايپالاردىڭ حانى (كىشى حاندار) بولاتىن. كەزىندە جانىبەكتىڭ اكەسى، اق وردا بيلەۋشىسى باراق حاندى قولداعان رۋ-تايپالاردىڭ سىر بويى قالالارىمەن بايلانىسىپ جاتقان ەداۋىر بولىگى ولارعا باعىناتىن-دى. تاۋەلسىز قالىپتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان. الايدا بۇل ءجايت، ارينە، ابىلقايىر حاندى قاناعاتتاندىرمايتىن. 1428 جىلى تاققا وتىرعان ول حاندىقتاعى بيلىگى كۇشەيگەن شاقتا، اقىرى، مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرامىن ناقتىلاۋدى قوش كورەدى. ءسويتىپ، 1446 جىلى حاندىقتىڭ وڭتۇستىگىنە جورىق جاساپ، سىرداريا قالالارىن العان. استاناسىن سىعاناققا كوشىرگەن.
دەمەك، سول جىلدان باستاپ جوشى حان ۇرپاقتارىنىڭ ەكى بۇتاعى وكىلدەرى اراسىنداعى قارسى تۇرۋشىلىق ءورشي تۇسكەن بولۋعا كەرەك. تيىسىنشە، ابىلقايىر حاننىڭ وزبىر بيلىگىنە نارازى سۇلتاندار سول شامادا موعولستان حانى ەسەن-بۇعامەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدى باستاعان بولۋى ىقتيمال. سوسىن، مۇحاممەد حايداردىڭ «راشيد تاريحىندا» («تاريح-ي راشيدي») ايتىلاتىنداي، ولار وزدەرىنە ءبولىپ بەرىلگەن موعولستاننىڭ باتىس شەت ايماعىن قۇرايتىن ولكەگە ورنىققان. ال موعولستاننىڭ شىعىس بولىگى ارقىلى 1457 جىلى سىر بويىنا وتكەن ويراتتار سىعاناق قالاسى ماڭىندا ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتكەن. سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسىنداعى قالالاردى تالان-تاراجعا تۇسىرگەن. وسى شاپقىنشىلىقتان كەيىن ابىلقايىر حاننىڭ قۇزىرىنان قاشىپ، جانىبەك پەن كەرەيگە قوسىلۋشىلار قاتارى كوبەيە تۇسكەن دە، از ۋاقىتتا قازاقتار سانى الدىڭعى تاراۋدا ايتىلعان مولشەرگە جەتكەن…
استاناسى تۇبىندە كۇيرەي جەڭىلىپ، قالماقتار قويعان اۋىر شارتتارعا مويىنسۇنعان ابىلقايىر حاننىڭ ەس جيۋىنا بىرنەشە جىل كەتەدى. سوسىن ول ءوزىنىڭ شاپقىنشىلىقتان كۇيزەلگەن يەلىكتەرىندە ءتارتىپ ورناتۋعا كىرىسەدى. ىشكى جاعدايىن ءبىرشاما رەتتەگەننەن كەيىن، قۇزىرىنان ءبولىنىپ ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ العان جانىبەك پەن كەرەي حانداردى جۋاسىتىپ الماققا بەكىنەدى. سونداي ماقساتپەن جورىققا شىعادى. بىراق جورىق كەزىندە قازا تابادى. بۇل 1468 جىل ەدى.
اق وردا اۋماعىندا قىرىق جىل ءامىرشى بولعان شايبان اۋلەتىنىڭ وكىلى ابىلقايىر حان وسىلاي ومىردەن وتكەننەن سوڭ، جانىبەك پەن كەرەي ونىڭ يەلىگىنە ورالىپ، سىعاناقتاعى جوعارعى بيلىكتى باسىپ الادى. سودان باستاپ، شايباني ابىلقايىر حان تۇسىندا «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» اتانىپ وزگەرىسكە ۇشىراعان بايىرعى اق وردانى جوشى ۇرپاعىنىڭ باسقا بۇتاعى – شايباننىڭ اعاسى وردا-ەجەننەن تارايتىن ورىس-حان اۋلەتىنىڭ وعلاندارى قايتا باسقارا باستايدى. ۇلىس ساپالىق تۇرعىدا ءبىر ەتنوسقا تۇتاستانىپ، قازاق اتىمەن جاڭا ساتىعا شىعادى، ۇلى دالادا قازاق مەملەكەتىنىڭ تۋى جەلبىرەيدى…
جالپى، بۇرىنعى اق وردا اۋماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وردا-ەجەن ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگى ءىس جۇزىندە ۇزىلمەگەن بولاتىن. (بۇعان كونە شىعىس قولجازبالارىنىڭ دەرەكتەرىن نەگىزگە العان بۇگىنگى زەرتتەۋلەردە ايتىلعان كۇللى وي-پىكىردى تالداپ قاراستىرعان سايىن كوز جەتە تۇسەدى). سول سەبەپتى جانىبەك پەن كەرەي قاراماعىنداعى جۇرتىن دەربەس ءومىر سۇرۋگە باستاپ شىعا الدى، سول سەبەپتى دە قازاق رۋ-تايپالارى ولار كوتەرگەن تۋ استىنا جيىلىپ، بۇكىل ايماقتىڭ ساياسي تاريحىنا جانە ۇلان-عايىر دالا ءتوسىن مەكەندەيتىن بارشا جەرگىلىكتى الاش جۇرتىنىڭ تاعدىرىنا ايتۋلى وزگەرىس ەنگىزدى. قاراسى كوبەيىپ، 1465 جىلى حاندىق تۋىن تىككەن حالقىمىز ەلدىگىمىزدى جاڭا تۇرپاتتا جاڭعىرتتى. وسى جاڭا ساياسي جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىم ابىلقايىر حاندىعىنداعى بيلىكتى قولعا الۋ ارقىلى مۇلدەم كۇشەيە ءتۇستى. تاريحتا قىرىق جىلداي ابىلقايىر مەملەكەتى، كوشپەندى وزبەك ۇلىسى اتانعان اق وردا جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە اۋىسىپ، دەربەس قازاق حاندىعى رەتىندە ءومىر سۇرە باستادى.
ال دەربەس ۇلتتىق قازاق مەملەكەتىن قۇرعان جانىبەك پەن كەرەي حاندار قازاق دالاسىنداعى حالىقتى ءبىر شاڭىراققا ۇيىستىرعان جوشى ۇلىسىنىڭ ءامىرشىسى، شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حاننان تاراعان، ساياسي بيلىكتى ەكى عاسىردان استام ۋاقىت بويى قولدا ۇستاپ، بيلەۋشى بولىپ كەلە جاتقان وتە كۇشتى، بەدەلدى اۋلەتتىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى. تاعدىر ولارعا اتا-بابالارى بيلەپ كەلگەن اۋماقتاعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى مۇلدەم سونى ساپاعا اۋىستىرىپ، جاڭعىرتۋدى، جاڭا ەتنوستىق بىرلىككە نەگىزدەلگەن قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋدى بۇيىرتتى.
ولاردىڭ شىڭعىس حاننان ورىس حانعا دەيىنگى اتالارى ءبىر، ال ودان بەرى قاراي ەكەۋى ەكى اۋلەتكە بولىنەدى. بۇلار – ورىس حاننىڭ توقتاقيا جانە قويىرشاق دەگەن ەكى ۇلىنان تاراعان وعلاندار. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى وردا-ەجەننەن ءجۇز جىل كەيىن دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاعى ورىس حاننىڭ شوبەرەلەرى. كەرەي – بولاتتىڭ ۇلى، توقتاقيانىڭ نەمەرەسى، ال جانىبەك – باراقتىڭ ۇلى، قويىرشاقتىڭ نەمەرەسى. كەرەي – اعا بالاسى، جاسى دا جانىبەكتەن ۇلكەن. سوندىقتان، قازاقتىققا شىعۋدى شوبەرەلەس ءىنىسى جانىبەكپەن بىرگە باستاعانمەن، اتا سالتىنا ساي، قازاق تاعىنا ودان بۇرىن وتىرعان. كەرەي دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن ەلدى جانىبەك بيلەدى.
ورىس حاننىڭ وسى قوس شوبەرەسى العاشقى جىلداردا بىرىنەن سوڭ ءبىرى حان سايلانىپ، قازاق مەملەكەتىن نىعايتىستى. ارينە، بۇل ەكى حان قازاقتىڭ بارلىق رۋ-تايپالارى مەن جەر-سۋىن تۇگەل بىرىكتىرە العان جوق. بىراق ولار قازاق اتىمەن اتالعان ۇلتتىق مەملەكەتتى تۇڭعىش رەت تاريح ساحناسىنا الىپ شىعۋىمەن اسا قادىرلەنەدى جانە ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. ولاردىڭ داڭقتى ءىسىن ۇلدارى لايىقتى تۇردە جالعاستىردى. ون شاقتى جىل ەل باسقارىپ، شامامەن 1480 جىلى ومىردەن وزعان جانىبەك حاننان كەيىن تاققا كەرەي حاننىڭ ۇلى بۇرىندىق سۇلتان وتىرعان. ال جانىبەكۇلى قاسىم سۇلتان ەل قۇرىلىمىنىڭ ءبىر ۇلىسىن باسقاردى. بۇرىندىق حانمەن قاتار مەملەكەتتىك ىستەرگە ارالاسا ءجۇرىپ، ول دا تاريحتاعى ءوز ورنىن الۋعا بەتتەپ كەلە جاتتى…
وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىندا سامارقاندا وتكەن ءبىر سەمينارعا قاتىسۋشىلار تاۋ باۋرايىنان ورىن تەپكەن شاح-ي-زيندا ماۆزولەيلەر كەشەنىندە بولعان ەدىك. سوندا ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشىدەن ءبىر قىزىق دەرەك بىلگەنبىز. ول ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى شوعىرىن تانىستىرىپ كەلە جاتىپ، بيىككە سالىنعان مۇحاممەد پايعامباردىڭ اعايىنى قۋسام يبن ابباستىڭ مازارىنا اپاراتىن مىڭ-سان تەپكىشەكتى جول بويىنداعى ءبىر كۇمبەزگە ەشكىم قويىلماعان، ونى كوزى تىرىسىندە وزىنە بۇرىندىق سالدىرعان، بىراق ول قازاق دالاسىندا، الىستا قازا تاپقاندىقتان، دەنەسى مۇندا اكەلىنبەگەن دەگەن-ءدى.
بۇرىندىق – قازاق تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار ەسىم. ول ءامۋ مەن سىر ارالىعى ايماعىنداعى (ماۋەرەنناحر-ماۆەرانناحرداعى) بيلەۋشىلەرمەن، موعولستان امىرشىلەرىمەن سوعىستى. قازاق حالقىنىڭ ەتنوستىق تۇتاستىعىنا قول جەتكىزۋدى كوكسەدى. قازاققا ءتان اۋماقتى اكەسى قۇرعان حاندىق قۇرامىنا حالقىمەن بىرگە جيناستىرۋدى كوزدەدى. جەڭىستەرگە جەتتى. گيدتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعاندا، ءامىر تەمىر زامانىنان ماۆەرانناحرداعى باس قالا، وقۋ-اعارتۋ، ونەركاسىپ، عىلىم مەن ونەر ورتالىعى بولىپ كەلە جاتقان سامارقاندا، بالكىم، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە بۇرىندىقتىڭ جۇلدىزى جارقىراعان بولار دەپ ويلادىق. وندا بۇرىندىق حاننىڭ قىزى ميھر-سۇلتان حانىم تۇراتىن. كەزىندە ونى اكەسى شايباني مۇحامەد سۇلتاننىڭ ۇلى تەمىر سۇلتانعا تۇرمىسقا بەرگەن ەدى. حانىمنىڭ سامارقاندا جانە قالا ماڭىنداعى جەرلەردە ۇلكەن بايلىعى بولاتىن…
بۇرىندىق حان قازاق ورداسى باسىندا جانىبەك حاننان كەيىن وتىز جىلدان استام ۋاقىت تۇردى. سان مىڭ ساربازى بار قۋاتتى اسكەرگە قولباسشىلىق ەتتى. قازاقيانىڭ، ياعني ۇلتتىق اتالىمىمەن ايشىقتالعان مەملەكەتتىڭ ءۇشىنشى حانى رەتىندە، ونى نىعايتۋ ءۇشىن كوپ كۇش-قايرات جۇمسادى. ونىڭ بيلىك قۇرعان ۋاقىتى ۇرىستار مەن قاقتىعىستارعا تولى بولدى. سىر ءوڭىرى مەن جەتىسۋدا ماۆەرانناحر، موعولستان بيلەۋشىلەرىمەن شايقاستى. باتىستاعى قازاق رۋ-تايپالارىن حاندىققا قوسپاققا نوعاي ورداسىنا باردى. سارايشىقتى ءبىراز ۋاقىت قازاق ەلىنىڭ باس قالاسىنا اينالدىردى.
قىسقاسى، قازاقتىڭ ەتنوستىق اۋماعىن بىرىكتىرۋ، مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋ جولىندا بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزدى. ەل بيلەگەن العاشقى جيىرما شاقتى جىلىندا قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعى ۇلعايىپ، قۋاتى ارتۋى جولىنا كوپ كۇش جۇمساعان، تيىسىنشە ءوزىنىڭ دە بەدەلى ءوسىپ، اتاق-ابىرويى، ايبىنى اسقاقتاعان ەدى. الايدا بيلىگىنىڭ ودان كەيىنگى كەزەڭىندە – 16-شى عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا ەداۋىر قاتەلىكتەر جىبەردى. شايبان ۇرپاقتارىنىڭ قازاقتارعا قارسى جورىقتارىنا تويتارىس بەرۋ ماسەلەسىندە مەملەكەت مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ەنجارلىق كورسەتتى. ال بۇل كەزدە ەل ىشىندە قاسىم سۇلتاننىڭ بەدەلى ارتىپ كەلە جاتقان. جۇرتشىلىق ونىڭ وتان قورعاۋداعى قاجىر-قايراتىنا، ەڭبەگىنە، ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، حاننان ارتىق قۇرمەتتەدى. سوندا، ءوزىنىڭ بيلەۋشىلىك بەدەلىن جوعالتقانىنا كوزى جەتىپ، بۇرىندىق حان 1511 جىلى تاقتى تاستاعان دا، ماۆەرانناحردىڭ ءبىر قيىرىنا كەتكەن…
وسى جىلدان قازاق مەملەكەتىنىڭ باسىنا اتاعى دۇركىرەگەن اسكەرباسى قاسىم سۇلتان كەلدى. ءاز اتانىپ، حالىقتىڭ ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن جانىبەك حاننىڭ بالاسى. ونىڭ حان سايلانۋىمەن مەملەكەتتىلىكتىڭ ايرىقشا جارقىراعان كەزەڭى باستالدى. قاسىم حان بيلىكتە بولعان ون ءبىر جىل قازاق مەملەكەتىنىڭ قۋاتى ارتقان، كەمەلىنە جەتىپ، وزگە ەلدەر قۇرمەتپەن قاراعان ءداۋىر بولدى. حاندىقتىڭ حالىق ءبىر ميلليوننان استى. ارمياسىنداعى ساربازدار مولشەرى ءۇش ءجۇز مىڭعا جەتتى.
قاسىم حان ەل باسقارعان جىلدارى جايىققا دەيىنگى ايماق، وڭتۇستىك ءوڭىر ءبىرجولا حاندىق قۇرامىنا ەندى، ەلىمىزدىڭ جالپى اۋماعى شامامەن قازىرگى كولەمگە جەتتى. ەل-جۇرت ۇمىتپاي، ءالى كۇنگە دەيىن سۇيىسپەنشىلىكپەن ەسكە الاتىن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتتى ايگىلى قۇقىقتىق قۇجات جاسالدى. وسىناۋ زاڭدىق جيناقتىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ، حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە تۇراقتىلىق ورنادى. ونى ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپ قولداپ، قۋاتتاعاندىقتان دا، ىشكى جاعداي جاقساردى. مال شارۋاشىلىعىمەن، قولونەرمەن، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلداناتىن ايماقتار اراسىندا ءونىم الماسۋ، ساۋدا-ساتتىق جاساۋ كەڭ ءورىس الدى. جايىق بويىنداعى سارايشىق قالاسى قازاق ەلىنىڭ استاناسىنا اينالدى.
قازاقيا حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلا باستادى. ماسكەۋ (موسكوۆيا) پاتشالىعىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتىلدى. الىس مەملەكەتتەردەن ەلشىلەر كەلىپ-كەلىپ جاتتى. كۇنى كەشە سوعىسىپ جۇرگەن ءدۇرداراز كورشىلەر قازاق حاندىعىنىڭ كۇش-قۋاتىن مويىنداپ، ەندى ونىمەن تاتۋ بولۋ جولىن ۇستاندى.
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
