Eŋ aldymen «Nauryz 8-9 kün boiy toilanatyn bolǧan» degen äŋgımege qarsymyn. Däl osylai toilau dästürı bolǧanymen, ol el saltyna kırıgıp, jyl saiyn kesımdı türde apta boiy toilau ǧūrpyna enbegen. Öitkenı köşı-qonda jürgen qazaq halqy üşın bır jyly qys qatty bolyp, maly şyǧynǧa ūşyrap, tūrmysy jūtaŋ tartyp qalady. Endı bır jyly qystyŋ aiaǧy jaiyraq şyǧyp, toi toilauǧa mūrşasy bolmaidy.
Al tırşılıgın tört tülıkpen tyǧyz bailanystyrǧan qazaq malyn tastap, qyzyq qualap ketpeidı. Qystan qysylmai, küilı şyqqan jyldary, ras, toidy toiǧa ūlastyryp, äldeneşe kün qatarynan toilap jatatyn zamandar bolǧanyn joqqa şyǧaruǧa da bolmaidy. Nauryzdyŋ basty mänı – qazaq sözdıŋ parqyn bılıp, sözdı kie tūtyp, sözge toqtaǧandyqtan, būl künı talai dau men tartystyŋ tüiının taba alatyndyǧynda.
«Bıreu men bıreudıŋ» arasyndaǧy bıtıspei kele jatqan, kek aldy, soŋy nasyrǧa şapqan arazdyq däl osy nauryz künı jaimaşuaqtalyp, ekı jaq bıtısedı. Al qazaq halqy üşın adam men adamdy, köŋıl men köŋıldı jaqyndastyratyn – enşısı bölınbegen aq dastarhany.
Nauryzda ädet-ǧūryp pen jön-joralǧylardyŋ köp bolatyny da sondyqtan. Aǧaiyn arasyndaǧy bırlıktı bärınen biık qoiyp, arazdasqandardyŋ atajau, alaközge ainalmauyn qalaǧan, araǧaiyndyq jügın köterudı adamdyq paryzy sanaǧan danagöi janaşyry daukestıŋ özın qarsy jaq dūşpanynyŋ üiıne ertıp kelıp, ekeuınıŋ ortasynda otyryp qabyrǧaly sözın salmaqtap aityp, renjıskenderdıŋ aşuyn aqylǧa jeŋdırtken. Al «aldyna kelse, atasynyŋ da qūnyn keşetını» qazaq üşın qaǧida, būljymas zaŋ. Qazaqtyŋ ejelden bereke men yntymaqqa üiırılgen halyq ekendıgınıŋ eŋ ūly aiǧaǧy da, mysaly da osy – Nauryz.
Ürkerdıŋ jerge tüsuı. Ejelgı jyl sanauşylardyŋ esebınşe, Ürker küzdıŋ basynda şyǧystan, qystyŋ basynda töbeden, köktem kezınde aspan etegıne deiın alasaryp, al jazda tıptı batyp ketedı eken. Nauryzdaǧy kün men tünnıŋ teŋeluı däl osy tabiǧat erekşelıgıne tıkelei bailanysty. Būl şaq qyryq künge sozylyp, ony halqymyz «Qyryq kün şılde» nemese «Ürkerdıŋ jerge tüsuı» dep ataǧan. Köktem kezınde, iaǧni nauryzda kün joly Ürkerdıŋ üstımen ötıp, onyŋ qos jūldyzy būqanyŋ müiızderı qūsap kün jolynyŋ ekı jaǧynan qyltiyp körınedı. Būǧan orai halqymyzdyŋ «Älemdı kök ögız müiızımen köterıp tūr» degen nanymy da bar.
«Şülen tartu». «Şülen» dep bai, myrza adamdy aitady. Nauryzda ögız soiatyn osyndai qoly ūzyn, jomart jandar aǧaiyny men auyldastaryn «juannyŋ jıŋışkerıp, jıŋışkenıŋ üzıletın» köktemnıŋ köközek şaǧynda äldendırıp, kötermeleu üşın narqazandarǧa müşe-müşe etın saltyrtyp, «şülen tartady». Auyldyŋ aqsaqaldaryna ögızdıŋ şekesı tartylady. Myrzalyqpen berılgen asty «şülen tartu» deidı.
«Bel köterer». Qystan şyqqan soŋ jazǧytūrym el eŋse köteredı. Nauryz bastalmai tūryp bır aptadai uaqyt būryn aǧaiyn-tuǧan, auyldastar qūşaqtasyp «körısedı». Er adamdar men balalar bırın-bırı yrǧap, bel köterısedı. Qystan qalai şyqqanyn qoŋ etıne qarap baiqaityn salttyŋ türı. «Qys kettı, jaz keldı, endı eŋsemız köterıledı» degen quanyş belgısı. Qazaqtyŋ tūrmys-saltynda jiı qoldanylady.
«Toi tarqar». Bırneşe künge sozylǧan toi da tarqaidy, toi tabaǧy jiylady. Aǧaiyn bır-bırınıŋ amandyǧyn körıp, köŋıl toǧaitady. Ölıge salauat aitylyp, aqsaqaldar tırıge bata beredı. Oǧan şapan jabylady.
«At terı». «Aidaboldyŋ asynda şappaǧanda, äkeŋnıŋ basynda şabasyŋ ba?» degen qazaq Naruyzdyŋ qyzyǧy üşın baryn salady. Nauryzdyŋ özı qydyrudan bastalady. Küilı qazaq bolsa jeke atqa mınıp, jaǧdaiy tömen qaraşasy bır atqa ekıden mıŋgesıp, auyl-auyldy aralap köje ışıp, kökpar, bäige, audaryspaq, küres ūiymdastyryp, qyzyqqa batady. Būǧan deiın önerın ortaǧa salyp, oza şapqan darabozdarǧa, qarsylasynyŋ jauyrynyn jerge tigızgen baluandarǧa, tıptı taiy ozyp kelgen jas balaǧa da «at terı» dep syilyq bergen.
Serık QAPŞYQBAEV, aqyn
