Dáýletimen ultqa qyzmet etken qazaq baılary jaıyndaǵy sózimizdi jalǵastyraıyq. 1915 jylǵy «Aıqap» jýrnalynyń №7-8 sanynda: «…Qudaıǵa shúkir, bizdiń qazaq arasyndaǵy ǵylymnyń qadirin bilýshi, dáýletin ǵylym jolyna jumsaýshy baılarymyz bar eken. Alfred Nobel jolymen Esenqul baı Mamanov júrip otyr. Roman jazǵan adamǵa aqshalaı báıge tigip otyr, jazylǵan romandardy bilgirlerdiń synyna berip otyr. Esenqul baıdan úlgi almaq, onyń salǵan jolymen júrmek — qazaqtyń basqa baılarynyń mindeti» degen maqala bar. Maqalada esimi atalǵan Esenqul degen baı kim edi?
Esenqul Jetisýdyń Aqsý, Qapal-Arasan óńirinde ómir súrgen qazaqtyń aq júrek azamaty eken, onyń esimin jalpaq jurtqa jarııa etken onyń qaıyrly maqsatta jumsaǵan aqshasy, qazaq qoǵamyna jasaǵan shapaǵaty men qaıyrymdylyǵy, qamqorlyǵy eken. Oqyrman qaýymǵa «Qazaqtyń Nobeli» atanǵan Esenqul qajy áýleti jaıynda muraǵat qujattaryn aqtaryp, eski gazet qıyndylarynan tapqan tyń derekterdi usynaıyq degen edik.
BAQ DARYP, QUT QONǴAN ÁÝLET
Zadynda, balaǵa tektilik qan arqyly, týǵan jerdiń qasıetti topyraǵy arqyly darymaýshy ma edi! Esenqul qajynyń shyqqan tegi jaıynda birer sóz qozǵaıyq.
Bóribaıuly Qydyraly — óz zamanynda kemeńgerligimen, aqylgóı parasattylyǵymen aty shyqqan Mataı eliniń bedeldi kisisi, qara qyldy qaq jarǵan yqpaldy, kúshti bıi bolǵan. Qydyraly — Mamannyń uly atasy. Qydyralynyń Dóset degen batyr ulynan Qalqabaı, Táneke degen eki ul taraıdy. Ekeýi de zamanynda aıbarymen aty shyqqan qazaqtyń dańqty batyrlary bolǵan. Osy jerdegi Qalqabaı degen kisi — Esenquldyń túp atasy. Qalqabaıdyń Qýatbek, Maman, Medetbek, Tolqyn, Aınabek, Qasabek esimdi alty uly bolǵan. Sonymen, Esenquldyń súıegi naıman, urany «Qaptaǵaı», «Bóribaı» bolǵany jaıly málimet berdik.
1820-1901 jyldar aralyǵynda ómir súrgen Qalqabaıdyń Mamany 1868 jyly Jetisýdyń Qapal ýezinen tuńǵysh qajylyqqa barǵan adam. Sol jyly Ibrahım kópes ekeýi Mekkege baryp, musylmandyq paryzyn ótep kelgen. Qajylyqtan kelgennen keıin el-jurty ony qurmettep «Baıqajy» dep ataǵan. Qapal-Arasan aımaǵyna qaraıtyn toǵyz bolystyń tóbe bıi ári dýanbasy bolǵan. Baıqajynyń tórt áıeli bolypty. Birinshi áıeli Náli báıbisheden Yrysbek, Turysbek, Beıisbek, Seıitbattal týǵan. Ekinshi áıeli Áıimjannan Ońǵarbek, Omar, úshinshi áıeli Laıyqtan Quttybek, Qurmanbek, tórtinshi áıeli Jańǵaqtan Esenqul týǵan. Mamannyń on uly jáne Zylıha, Rahıma, Erkejan esimdi úsh qyzy bolǵan.
Mamannyń báıbishesinen týǵan balalarynyń ishindegi iri baı bolǵandary — Turysbek (1844-1904) pen Seıitbattal (1864-1913). Ekeýi de qajy. Seıitbattal dúnıeden ótkenine deıin Arasan eliniń bolysy, bıi bolǵan. Al Turysbektiń Qudaıbergen, Táńirbergen, Soltanqul, Aıtmuhamet degen balalary, Seıitbattaldyń Seıdahmet, Qojahmet, Nurahmet degen balalary da iri baı bolǵan. Seıitbattal qaıtys bolǵannan keıin onyń ornyna Seıdahmet bı, Qojahmet bolys bolyp saılanǵan. Mamannyń kishi áıelinen týǵan Esenqul qara shańyraq ıesi ári Maman balalarynyń ishindegi eń baıy bolǵan. Biraq Esenqul ómirinde bı de, bolys ta bolmaǵan.
Maman qajy urpaqtarynyń negizgi kásibi saýda-sattyq bolǵan. Saýda men jármeńkeden túsken qarajatty joq-jitikterge, jetimderge, kembaǵaldarǵa jáne oqýdaǵy qazaq jastarynyń paıdasyna jumsap otyrǵan.
«MAMANIIa» — JETISÝDAǴY TUŃǴYSh MEKTEP
Qoǵam aǵymyn tereń boljap, keleshek qamyn oılaǵan Turysbek 1878 jyly qajylyqtan kelgennen keıin, ákesi Mamannyń ósıeti boıynsha Aqsý beketiniń ońtústik jaǵyndaǵy Súttigen degen jerge qonys aýdaryp, kishkene qalashyq salýǵa kirisken. Bes-alty bólmeli, tóbesi kók qańyltyrmen jabylǵan aǵash úıler salyp, ár úıdiń tóńiregine túrli jemis aǵashtaryn otyrǵyzady. Az ǵana ýaqyt ishinde bul jer kishigirim qalashyqqa aınalyp, «Qaraǵash» qalasy dep atalady.
Maman, Turysbek qajylardyń bastamasymen 1899 jyly Qaraǵashta úsh klastyq mektep úıi ashylady. Alǵashynda oqý baǵdarlamasy qadym eskishe oqytý júıesinde bolyp, keıinnen jańa zaman aǵymyna beıimdelip, jádıt (tóte jazý) júıesine kóshirilgen. Jáńgir hannyń arnaıy stıpendııasymen Kaırdaǵy Mysyr ýnıversıtetiniń zań fakýltetine oqýǵa túsken bókeılik Ǵabdolǵazız Musaǵalıev 1909 jyly ýnıversıtetti úzdik bitirip, Jetisý dalasynda tuńǵysh ashylǵan mektepke kelip, ustazdyq etken. Segiz tildi meńgergen Ǵabdolǵazız Qaraǵashtaǵy mekteptiń oqý-tárbıe jumysyn jaqsy jolǵa qoıyp, mektep atyn keń baıtaq qazaq jerine jarııa etken.
1913-1914 jyldary «Mamanııa» mektebinde 17 muǵalim, 200 shákirt bolǵan eken. Mamanııa mektebiniń alǵashqy túlekteri: Bilál Súleıuly, Ábýbákir Jaıshybekuly, Mamanuly Ybyraıym, Ilııas Jansúgir, Baǵramuly Áıseıit, Ermektasuly Meıirman, Kedesuly Beısenbaı sııaqty taǵy basqa tulǵalar bolǵan. Bir tańǵalarlyq jaıt — «Mamanııa» mektebin bitirgen shákirtter basqa qalalardaǵy oqý oryndaryna erkin túse alǵan. Maman urpaqtarynyń ashqan mektebi jaıynda Alash oqyǵany Jaqyp Aqbaıuly. Jetisýlyq bir stýdentke Mamanov-Turysbekovter jyl saıyn 20 som stıpendııa tólep otyrýǵa mindettengen. Al bizdiń barlyq jerimizde osyndaı patrıottar bolsa, bizdiń qazaqtar nadandyqtyń shegine jetpes edi-aý. Meniń oıymsha, Mamanov – Turysbekov ápendiler biz barsha jurtpen teń bolatyn jaqsy kezderge deıin esimderi tarıhta qalýǵa tıisti tulǵalar» degen eken. («Aıqap» jýrnaly, №7 sany, 1913 jyl).
ESENQUL QAJY “QAZAQTYŃ NOBELI” EDI
Maman qajynyń kenjesi Esenqul qajy 1880-1832 jyldary ómir súrgen qazaqtyń asa aýqatty baıy edi. Esenquldyń anasy Jetisýdaǵy ataqty jalaıyr Jálmende bıdiń qyzy Jańǵaq ana edi. Esenqul Baıqajynyń jasy ulǵaıǵan kezinde dúnıege kelgendikten, ójet, qaısar, erke bolyp ósipti.
Esenqul HH ǵasyr basyndaǵy qazaq qoǵamynda bolǵan saıası-áleýmettik qozǵalystardyń bel ortasynda júrgen qazaqtyń oqyǵan azamaty edi. Ol Álıhan Bókeıhanuly, Muhamedjan Seralın, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly tárizdi qazaqtyń kóshin alǵa súıregen ult qaıratkerlerimen qoıan-qoltyq aralasyp, qazaqtyń bolashaǵyna alańdap otyrǵan, Alash qaıratkerlerin qaı jaǵynan bolsa da qoldap otyrǵan ardaqtysy edi.
Esenquldyń tarıhta atyn shyǵarǵan qaıyrly isi — 1914 jyly qazaq jazýshylaryna arnap, tuńǵysh ret roman báıgesin jarııalaýy. «1913 jyldyń dekabr juldyzynda, bir jumanyń ishinde biri 5 jasar, biri 2 jasar Ánýarbek pen Nııazbek esimdi eki balam dúnıeden qaıtty.
Men sol súıikti balalarymnyń kózindeı kórerlik bir kitaptyń shyǵýyn tileımin. Sonyń úshin osy jylǵy noıabr basyna deıin taza qazaq tilinde jáne taza qazaq turmysynan roman jazýshylardyń báıgesine 2000 som aqsha tigemin. Jazýshylar birneshe kisi bolsa, olardyń jazǵandaryn ózim belgilegen 3-4 kisilik bir komıssııanyń synyna beremin. Báıge sol komıssııa jaqsy dep unatqan roman ıesine beriledi» degen. («Qazaq» gazeti, №52, 1914 jyl, 28 fevral). Qazaq ádebıetinde qylań bergen bul tosyn qubylysty qazaqtyń zııaly qaýymy tereń túsinip, erekshe baǵalaǵan.
Tuńǵysh roman baıqaýynan jeńiske jetip, ádebı júldege Sultanmahmut Toraıǵyrdyń «Qamar sulýy» men Taıyr Jomartbaıdyń «Qyz kórelik» romany ıe bolǵan. Júlde qory negizinen 2000 som bolǵan. Keıbir derekte 200 som dep qate kórsetilgen. Aqıqaty — 2000 som aqsha. Ol qazirgi aqsha júıesimen eseptegende 33 mıllıon teńgeniń shamasynda eken.
JAZYQSYZ JAPA ShEKKEN URPAQ
1928-1930 jyldar aralyǵy qazaq eline úlken qaýip tóndirdi. Bul shyn máninde stalındik qandyqol repressııanyń bastaýy edi. Bul qoldan jasalǵan asharshylyqtyń basy bolǵan taýqymetti jyl edi.
Maman qajy áýletiniń shańyraǵy shaıqalyp, urpaǵy bordaı tozyp, bosyp ketýine ne sebep bolǵan? Basty sebep — Maman urpaqtarynyń «Alashorda» basshylarymen baılanysta bo-lyp, olarǵa járdemdeskeni. Olarǵa taǵylǵan aıyp — gazet betterinde olardyń kórsetken kómekteri jaıyndaǵy maqalalar eken. Biraq bunyń bárin uıymdastyrǵan qazaq arasyndaǵy «sholaq belsendiler» ekenin qolymyzdaǵy tarıhı qujattar aıǵaqtap otyr.
1926 jylǵa deıin Maman urpaqtary 45 tútin bolǵan eken. Qazirgi tańda Maman urpaqtarynyń sany 20 tútinge jýyq. 1928 jyldyń tamyzynda bolshevıkter Esenquldy tutqynǵa alyp, 8 aı tergeıdi. Baılyǵynan basqa eshbir qylmysy bolmaǵandyqtan, ony 3 jylǵa Orynborǵa jer aýdartady. Esenqul 1932 jyly Orynborda aıdaýda júrip qaıtys bolǵan. Muraǵatta saqtalǵan qujattardan derek keltireıik:
Turysbekov Táńirbergen — Búıen-Aqsý aýyly №12 aýyl keńesiniń turǵyny, 56 jasta. Otbasy 27 jan, iri qara aınaldyrǵanda 217 bas maly bolyp, onyń 192 basy kánpeskelengen. 1 aǵash úı, 2 kirpish úı, 3 kıiz úı, 1 baý-baqsha, 4 er-toqym, 1 kúmis taıtuıaq, 1 qomsha, 1 shırmen tárkilengen. Táńirbergen túrmege qamalyp, áýletinen 26 jan Oral okrýgine jer aýdarylǵan.
Bıdahmet Seıitbattaluly — Búıen-Aqsý aýyly №10 aýyl keńesiniń turǵyny, 26 jasta. Otbasy 3 jan, iri qaraǵa aınaldyrǵanda 336 bas maly bolyp, onyń 290-y kánpeskelengen. Sonymen birge 2 úı, 2 kıiz úı, 1 baý-baqsha tartyp alynǵan.
Seıdahmet Seıitbattaluly — Búıen-Arasannyń №10 aýyl turǵyny, 43 jasta. Otbasy 5 jan. Iri qaraǵa aınaldyrǵanda 770 bas maly bolyp, onyń 502 bas maly, 1 aǵash úıi, 1 kirpish úı, 2 kıiz úı, 2 kúmis er, 1 qomsha tárkilengen. Ózi túrmege qamalyp, urpaǵy Oralǵa jer aýdarylǵan.
Mamanov Qojahmet — Búıen-qoıandynyń №5 aýylynyń turǵyny, 52 jasta. Otbasy 12 jan. 425 bas malynyń 171 bas maly jáne 1 úı, 1 kıiz úı, 2 kúmis er, 2 qomsha, 2 kilem tárkilengen. Ózi túrmege qamalyp, otbasy Oralǵa jer aýdarylǵan.
Mamanov Esenqul — Búıen-qoıandy bolysynyń №5 aýylynyń turǵyny. 48 jasta. Otbasy 15 jan. 815 iri qara malynyń 389 basy jáne 3 kúmis er, 1 kúmis belbeý, 1 kúmis taıtuıaq, 2 baý-baqsha, 2 aǵash úı, 2 kıiz úı, 1 kirpish úı, 1 shapan tárkilenip, otbasy Oralǵa jer aýdarylǵan.
Turysbekov Aıtmuhambet — Búıen-Aqsý aýyly №10 aýyldyń turǵyny, 35 jasta. Eki áıeli, 10 balasy bar. Semıasy 19 jan. Revolıýııaǵa deıin 300 jylqy, 2200 qoı-eshki, 100 sıyr, 25 túıe, 3000 somdyq saýda kapıtaly, jaıylym jeri bolǵan. Konfeske kezinde 146 jylqy, 709 qoı-eshki, 8 sıyr, 10 túıesi bolǵan. Kámpeskege 276 iri qarasy, 1 kıiz úı, 3 kúmistelgen er-toqym, 3 syrmaq, ½ desıatına baý-baqshasy ilingen. 1928 jyldyń 28 tamyzynda otbasy Oralǵa jer aýdarylǵan. Ózi túrmege qamaýǵa alynǵan.
Sonymen, muraǵat qujattarynyń (F.r-135, op-1, d-66, ll. – 9-11) málimetinshe, Jetisýdaǵy ataman Annenkovtyń jendetteri Alashordanyń belsen-disi bolǵan ataqty Mamanuldarynyń altaýyn «qaýipti jat element» retinde N statıasymen tutqynǵa alyp, 1720 iri qara malyn, taǵy basqa zattaı-turmystyq múlikterin tárkilegen.
Dáýletti áýlettiń urpaqtarynan taǵdyrdyń ártúrli synynan aman qalyp, jazyqsyz japa shege júrip, rýhtary synbaı, ǵylymnyń bıigine kóterilgen Mamanova Halıda Esenqulqyzy (1918-1977) medıına ǵylymynyń doktory, Mamanov Ybyraıym Esenqululy (1907-1991) fılologııa ǵylymynyń kandıdaty, Esenqululy Adaı (1925-2007) fılologııa ǵylymynyń kandıdaty bolyp, QazUÝ men Aqtóbe medınstıtýtynda, Ulttyq ǵylym akademııasynda qyzmet atqarǵanyn bilemiz. Maman áýletiniń kóbi asharshylyq, soǵys jyldarynda qaza tapqan.
TÚIIN:
Esenqul qajy ult taǵdyryn óz moınyna júktegen Alash qaıratkerleriniń senimdi serigi, tiregi edi. Bul mindeti — áýeli Qudaı Taǵala aldyndaǵy musylmandyq paryzy, ekinshiden, ata-babasy men týǵan eli aldyndaǵy perzenttik paryzy edi. Ol óziniń aqtyq demi taýsylǵansha antyna adal, serti men sózine berik, is-áreketi men sóılegen sózi úılesken, shyn mánindegi, musylmannyń bes paryzyna sáıkes, Hazireti paıǵambarymyz Muhammed Mustafa (s.ǵ.s.) hadısterine, asyl sharıǵat jolyna saı ǵumyr keshken taqýa jan edi.
Iá, ol asa aýqatty baı edi, sóıte tura jalt-jult etken dúnıege, baılyq ataýly boqtyqqa qyzyqpaı, qazaqtyń ózge baılary sııaqty bolystyq, aýylnaılyq joǵary laýazymdyq qyzmetke umtylmaı, keýdesine Patsha Aǵzamnyń medaldaryn taqpaı jáne oǵan aryn da satpaǵan qazaq edi.
Eldos TOQTARBAI, ádebıettanýshy,
