XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda «Baspa betın körgen qissa» degen aidarmen jaryq körgen halyqtyq tuyndylardyŋ bırı − «Aiman-Şolpan» jyry. Būl şyǧarmany eskı qazaq jazba ädebi tıl ülgılerıne jatqyzuymyzdyŋ sebebı, bırınşıden, onyŋ fonetikalyq-orfografiialyq jüiesınde köne türkı ädebi tılı dästürınıŋ saqtaluy bolsa, ekınşıden, onyŋ leksikasynda eskı qazaq tılı sözderı men arab-parsy elementterınıŋ jiı kezdesuı, sondai-aq köne türkı tıldık jalǧau-jūrnaqtardyŋ ışınara ūşyrasyp qalatyndyǧy.
Jyr qazaq arasynda keŋ taralǧan, onyŋ el ışınen jazyp alynǧan bırneşe nūsqasy saqtauly. Olardy salystyra zerttegen ǧalym J.Jünısova būl nūsqalardyŋ jyrdaǧy oqiǧa jelısınde, keiıpkerlerdıŋ ıs-qimylynda aitarlyqtai aiyrmaşylyq joq ekenın körsetedı. Būlardyŋ barlyǧyna negız bolǧan «Aiman-Şolpan» qissasynyŋ 1896 jyly Qazanda basylǧan nūsqasy ekenın mälımdeidı. Qissa mazmūny köpşılık oqyrmanǧa etene tanys, ol bır ǧana nūsqada taraǧan. Sol sebeptı siujettı qaita mazmūndaudyŋ qajetı joq.
Jyr on bır buyndy öleŋge qūralǧan. Kei tūstarda ǧana 7-8 buyndy kürdelı jyr ülgılerı kezdesedı. Qara söz türınde baiandalatyn jerler öte az.
Jyr mätınınde taza halyqtyq poetikalyq teŋeuler, metaforalar men obrazdy qoldanystar köp kezdesedı: «Aq mamyqtai bılegı», «Maiysqan jez qarmaqtai süiegı», «Qatpaǧan qabyrǧasy jas bala edı», «Atyssaq – jau, tabyssaq – el» nemese meruert jaldy (at), myŋ ala bas (tüie), janat ışık, şahi köilek (kiım türı), t.b. Sonymen qatar qissada osy jyrǧa ǧana tän jaŋa söz tırkesterı «zaŋ qylu», «qol jürgızu», «saǧynyŋ sadaqasy», «şaitan söz», «naq süier», t.s.s. tırkester qoldanylǧan.
Qissada kezdesetın naq süier tırkesı – jaŋa qoldanys. Tıldık qoldanysta «jel söz», «qotyr söz», «būzyq söz» degen tırkester bar, al «şaitan söz» – osy qissaǧa ǧana tän, jek köru, jaqtyrmau mänınde qoldanylǧan sony tırkes.
Jyr leksikasyn qazaqtyŋ töl sözderı men söz tırkesterı qūraidy. Terminologiialyq mändı sözder öte az, bolys, batyr, bai, kedei siiaqty saiasi-äleumettık terminder kezdesedı, alaida «Er Tarǧyn» jyrymen salystyrǧanda, olardyŋ mänı özgeşeleu. Batyr sözı mūnda äkımşılık qyzmettı bıldırmei, adamnyŋ sapalyq belgısın bıldıredı ärı ol naqty bır adamǧa – Kötıbarǧa qatysty qoldanylady. Bır jerde Maman batyr türınde qoldanylady, alaida Maman batyrlyqtan mülde ada. «Auqatty», «däulettı» degen mändegı «bai» sözı Mamanǧa köbırek kelıŋkıreidı, «kedei» sözı Kötıbar atymen tırkesedı. Osyǧan bailanysty «quma kedei», «mūndar kedei», «qu kedei» tırkesterı qoldanylady.
Terminologiialyq sipattaǧy sözderdıŋ basym bölıgı üi tūrmysynda qoldanylatyn jäne t.b. zattarǧa qatysty. «Dünie», «būiym» sözderınıŋ maǧynasy «mal» sözı arqyly berıledı.
«Sandyq», «qobdi», «tabaq», «jaǧlan» siiaqty üi tūrmysynda qoldanylatyn zattarmen qatar qissa mätınınde ton, ışık, öŋşapan, kämşat, jarǧaq siiaqty kiım ataulary da kezdesedı.
Jyr mätını etnografiialyq leksikaǧa öte bai: saba, sauyn, jamby, sauǧa, qolqa, baiǧazy, süiınşı, qalyŋ mal, kiıt, ökıl ata, t.b. Saba atauynyŋ özınen bırneşe tırkester jasalǧanyn baiqaimyz: tüie moinaq, altyn pıspek, t.s.s. «Sauǧa» sözınıŋ qatysuymen «batyrdan sauǧa sūrau» söz tırkesı jasalyp, bastapqy mänınde qoldanylǧan.
Qissa mätınınde jekelegen jergılıktı sözderdıŋ qoldanyluy qissa avtorynyŋ oŋtüstık öŋırden boluyna bailanysty tuyndasa kerek. Qant, toqaş, jaǧlan, şılgır, meiman, şonūq, qama, toǧanaqtap siiaqty sözder – oŋtüstık öŋır tūrǧyndarynyŋ tılıne tän erekşelık.
Qissa tılınıŋ grammatikalyq qūrylysynda qazırgı qazaq tılınıŋ normalarynan tys erekşelıkter kezdespeidı.
Kömektes septık qosymşalary menen, keide men türınde keledı, bır jerde ǧana bırlän türınde kezdesedı. Sol siiaqty jäne jalǧaulyq şylauynyŋ ornyna uä sözı, osy sılteu esımdıgınıŋ ornyna üşbu sözı bır ret qoldanylǧan.
Al bar sözderınıŋ alǧyn, barǧyn, türınde qoldanyluyn jalpytürkılık ädebi tılge jatqyzatyn bolsaq, kösemşenıŋ qysqartyla qoldanyluy (alyp sözınıŋ ornyna ap), ŋ ärpınıŋ ornyna n ärpınıŋ jazyluyn (öleŋ – ölen, soŋ – son, qalyŋ – qalyn) jergılıktı tıl erekşelıkterı retınde sipattauǧa bolady.
«Aiman-Şolpan» qissasynda eskı jazba ädebi tıldıŋ orfografiialyq erekşelıkterı tolyǧymen saqtalǧan.
Sonymen «Aiman-Şolpan» qissasy, joǧaryda aitqanymyzdai, keiıngı däuırdıŋ, dälırek aitsaq, qazaqtyŋ batys ölkesınıŋ Reseidıŋ qol astyna baǧynǧan XVIII ǧ. aiaq kezı deuge bolady. Oǧan jyrda kezdesetın sauda naryǧy (bazar, öndırıs tauarlarynyŋ attary), feodaldyq ömır suretı (bai men batyr arasyndaǧy baqtalastyq, as beru, el şabu, t.b.) jastardyŋ öz süigenderıne qosylu jolyndaǧy talpynystarynyŋ qylaŋ beruı sekıldı körınıster dälel bola alady.
Tıldık jaǧynan alǧanda, jyr sol tūstaǧy auyzşa ädebi tılde jazylǧanymen, onyŋ orfografiiasynda dästürlı türkı ädebi tıl zaŋdylyqtary saqtalǧan. Onyŋ sebebın bız jyr avtorynyŋ mūsylmanşa oqyǧan adam bolǧandyqtan eskı jazba dästürden şyǧa almauynan körsek, ekınşıden, qissa basylǧan Qazan baspasyndaǧy tatar aǧaiyndardyŋ da äserı bolǧanyn joqqa şyǧara almaimyz. Bır sözben aitqanda, būl qissa bızge eskı jazba ädebi tıl dästürınıŋ bırtındep auyzşa ädebi tıl zaŋdylyqtaryna ikemdele bastauynyŋ alǧaşqy körınısı deuımızge bolady.
Babaş ÄBILQASYMOV,
filologiia ǧylymdarynyŋ
doktory, professor,
«Ana tılı».
