XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «باسپا بەتىن كورگەن قيسسا» دەگەن ايدارمەن جارىق كورگەن حالىقتىق تۋىندىلاردىڭ ءبىرى − «ايمان-شولپان» جىرى. بۇل شىعارمانى ەسكى قازاق جازبا ادەبي ءتىل ۇلگىلەرىنە جاتقىزۋىمىزدىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، ونىڭ فونەتيكالىق-ورفوگرافيالىق جۇيەسىندە كونە تۇركى ادەبي ءتىلى ءداستۇرىنىڭ ساقتالۋى بولسا، ەكىنشىدەن، ونىڭ لەكسيكاسىندا ەسكى قازاق ءتىلى سوزدەرى مەن اراب-پارسى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءجيى كەزدەسۋى، سونداي-اق كونە تۇركى تىلدىك جالعاۋ-جۇرناقتاردىڭ ءىشىنارا ۇشىراسىپ قالاتىندىعى.
جىر قازاق اراسىندا كەڭ تارالعان، ونىڭ ەل ىشىنەن جازىپ الىنعان بىرنەشە نۇسقاسى ساقتاۋلى. ولاردى سالىستىرا زەرتتەگەن عالىم ج.ءجۇنىسوۆا بۇل نۇسقالاردىڭ جىرداعى وقيعا جەلىسىندە، كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-قيمىلىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق جوق ەكەنىن كورسەتەدى. بۇلاردىڭ بارلىعىنا نەگىز بولعان «ايمان-شولپان» قيسساسىنىڭ 1896 جىلى قازاندا باسىلعان نۇسقاسى ەكەنىن مالىمدەيدى. قيسسا مازمۇنى كوپشىلىك وقىرمانعا ەتەنە تانىس، ول ءبىر عانا نۇسقادا تاراعان. سول سەبەپتى سيۋجەتتى قايتا مازمۇنداۋدىڭ قاجەتى جوق.
جىر ون ءبىر بۋىندى ولەڭگە قۇرالعان. كەي تۇستاردا عانا 7-8 بۋىندى كۇردەلى جىر ۇلگىلەرى كەزدەسەدى. قارا ءسوز تۇرىندە باياندالاتىن جەرلەر وتە از.
جىر ماتىنىندە تازا حالىقتىق پوەتيكالىق تەڭەۋلەر، مەتافورالار مەن وبرازدى قولدانىستار كوپ كەزدەسەدى: «اق مامىقتاي بىلەگى»، «مايىسقان جەز قارماقتاي سۇيەگى»، «قاتپاعان قابىرعاسى جاس بالا ەدى»، «اتىسساق – جاۋ، تابىسساق – ەل» نەمەسە مەرۋەرت جالدى (ات), مىڭ الا باس (تۇيە), جانات ىشىك، شاھي كويلەك (كيىم ءتۇرى), ت.ب. سونىمەن قاتار قيسسادا وسى جىرعا عانا ءتان جاڭا ءسوز تىركەستەرى «زاڭ قىلۋ»، «قول جۇرگىزۋ»، «ساعىنىڭ ساداقاسى»، «شايتان ءسوز»، «ناق سۇيەر»، ت.س.س. تىركەستەر قولدانىلعان.
قيسسادا كەزدەسەتىن ناق سۇيەر تىركەسى – جاڭا قولدانىس. تىلدىك قولدانىستا «جەل ءسوز»، «قوتىر ءسوز»، «بۇزىق ءسوز» دەگەن تىركەستەر بار، ال «شايتان ءسوز» – وسى قيسساعا عانا ءتان، جەك كورۋ، جاقتىرماۋ مانىندە قولدانىلعان سونى تىركەس.
جىر لەكسيكاسىن قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى مەن ءسوز تىركەستەرى قۇرايدى. تەرمينولوگيالىق ءماندى سوزدەر وتە از، بولىس، باتىر، باي، كەدەي سياقتى ساياسي-الەۋمەتتىك تەرميندەر كەزدەسەدى، الايدا «ەر تارعىن» جىرىمەن سالىستىرعاندا، ولاردىڭ ءمانى وزگەشەلەۋ. باتىر ءسوزى مۇندا اكىمشىلىك قىزمەتتى بىلدىرمەي، ادامنىڭ ساپالىق بەلگىسىن بىلدىرەدى ءارى ول ناقتى ءبىر ادامعا – كوتىبارعا قاتىستى قولدانىلادى. ءبىر جەردە مامان باتىر تۇرىندە قولدانىلادى، الايدا مامان باتىرلىقتان مۇلدە ادا. «اۋقاتتى»، «داۋلەتتى» دەگەن ماندەگى «باي» ءسوزى مامانعا كوبىرەك كەلىڭكىرەيدى، «كەدەي» ءسوزى كوتىبار اتىمەن تىركەسەدى. وسىعان بايلانىستى «قۋما كەدەي»، «مۇندار كەدەي»، «قۋ كەدەي» تىركەستەرى قولدانىلادى.
تەرمينولوگيالىق سيپاتتاعى سوزدەردىڭ باسىم بولىگى ءۇي تۇرمىسىندا قولدانىلاتىن جانە ت.ب. زاتتارعا قاتىستى. «دۇنيە»، «بۇيىم» سوزدەرىنىڭ ماعىناسى «مال» ءسوزى ارقىلى بەرىلەدى.
«ساندىق»، «قوبدي»، «تاباق»، «جاعلان» سياقتى ءۇي تۇرمىسىندا قولدانىلاتىن زاتتارمەن قاتار قيسسا ماتىنىندە تون، ىشىك، ءوڭشاپان، كامشات، جارعاق سياقتى كيىم اتاۋلارى دا كەزدەسەدى.
جىر ءماتىنى ەتنوگرافيالىق لەكسيكاعا وتە باي: سابا، ساۋىن، جامبى، ساۋعا، قولقا، بايعازى، ءسۇيىنشى، قالىڭ مال، كيىت، وكىل اتا، ت.ب. سابا اتاۋىنىڭ وزىنەن بىرنەشە تىركەستەر جاسالعانىن بايقايمىز: تۇيە مويناق، التىن پىسپەك، ت.س.س. «ساۋعا» ءسوزىنىڭ قاتىسۋىمەن «باتىردان ساۋعا سۇراۋ» ءسوز تىركەسى جاسالىپ، باستاپقى مانىندە قولدانىلعان.
قيسسا ماتىنىندە جەكەلەگەن جەرگىلىكتى سوزدەردىڭ قولدانىلۋى قيسسا اۆتورىنىڭ وڭتۇستىك وڭىردەن بولۋىنا بايلانىستى تۋىنداسا كەرەك. قانت، توقاش، جاعلان، شىلگىر، مەيمان، شونۇق، قاما، توعاناقتاپ سياقتى سوزدەر – وڭتۇستىك ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ تىلىنە ءتان ەرەكشەلىك.
قيسسا ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىسىندا قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ نورمالارىنان تىس ەرەكشەلىكتەر كەزدەسپەيدى.
كومەكتەس سەپتىك قوسىمشالارى مەنەن، كەيدە مەن تۇرىندە كەلەدى، ءبىر جەردە عانا ءبىرلان تۇرىندە كەزدەسەدى. سول سياقتى جانە جالعاۋلىق شىلاۋىنىڭ ورنىنا ءۋا ءسوزى، وسى سىلتەۋ ەسىمدىگىنىڭ ورنىنا ءۇشبۋ ءسوزى ءبىر رەت قولدانىلعان.
ال بار سوزدەرىنىڭ العىن، بارعىن، تۇرىندە قولدانىلۋىن جالپىتۇركىلىك ادەبي تىلگە جاتقىزاتىن بولساق، كوسەمشەنىڭ قىسقارتىلا قولدانىلۋى (الىپ ءسوزىنىڭ ورنىنا اپ), ڭ ءارپىنىڭ ورنىنا ن ءارپىنىڭ جازىلۋىن (ولەڭ – ولەن، سوڭ – سون، قالىڭ – قالىن) جەرگىلىكتى ءتىل ەرەكشەلىكتەرى رەتىندە سيپاتتاۋعا بولادى.
«ايمان-شولپان» قيسساسىندا ەسكى جازبا ادەبي ءتىلدىڭ ورفوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى تولىعىمەن ساقتالعان.
سونىمەن «ايمان-شولپان» قيسساسى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كەيىنگى ءداۋىردىڭ، دالىرەك ايتساق، قازاقتىڭ باتىس ولكەسىنىڭ رەسەيدىڭ قول استىنا باعىنعان XVIII ع. اياق كەزى دەۋگە بولادى. وعان جىردا كەزدەسەتىن ساۋدا نارىعى (بازار، ءوندىرىس تاۋارلارىنىڭ اتتارى), فەودالدىق ءومىر سۋرەتى (باي مەن باتىر اراسىنداعى باقتالاستىق، اس بەرۋ، ەل شابۋ، ت.ب.) جاستاردىڭ ءوز سۇيگەندەرىنە قوسىلۋ جولىنداعى تالپىنىستارىنىڭ قىلاڭ بەرۋى سەكىلدى كورىنىستەر دالەل بولا الادى.
تىلدىك جاعىنان العاندا، جىر سول تۇستاعى اۋىزشا ادەبي تىلدە جازىلعانىمەن، ونىڭ ورفوگرافياسىندا ءداستۇرلى تۇركى ادەبي ءتىل زاڭدىلىقتارى ساقتالعان. ونىڭ سەبەبىن ءبىز جىر اۆتورىنىڭ مۇسىلمانشا وقىعان ادام بولعاندىقتان ەسكى جازبا داستۇردەن شىعا الماۋىنان كورسەك، ەكىنشىدەن، قيسسا باسىلعان قازان باسپاسىنداعى تاتار اعايىنداردىڭ دا اسەرى بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل قيسسا بىزگە ەسكى جازبا ادەبي ءتىل ءداستۇرىنىڭ بىرتىندەپ اۋىزشا ادەبي ءتىل زاڭدىلىقتارىنا يكەمدەلە باستاۋىنىڭ العاشقى كورىنىسى دەۋىمىزگە بولادى.
باباش ابىلقاسىموۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور،
«انا ءتىلى».
