Ámire Qashaýbaev 1925 jyly Parıjde ótken EKSPO kórmesine qatysqan tuńǵysh qazaq bolatyn. Soǵan oraı, otandyq telearnalardan «Astana EKSPO-2017» UK» AQ tapsyrysymen Ámire Qashaýbaevtyń oryndaýyndaǵy «Balqadısha» ánin leıtmotıv etken shaǵyn beınerolıkter kórsetile bastady. Onda Maıra Muhamedqyzy, Aıman Musaqojaeva sekildi sahna sheberleri bastaǵan otandyq óner juldyzdary Ámireniń ánin jańasha shyrqaıdy. Osydan ǵasyrǵa jýyq ýaqyt buryn dál sol ándi ánshi atamyz Parıj sahnalarynda áýeletken edi. Urpaq sabaqtastyǵy, dáýir úndestigi degen osy bolar bálkim. Jazdyń jaımashýaq kúnderiniń birinde belgili mýzyka zertteýshisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, «Qurmet» ordeniniń ıegeri Jarqyn Shákerimmen suhbattasýdyń reti kelgen. Jarqyn aǵa qazaq halqynyń mańdaıyna bitken birtýar juldyzy, qaıtalanbas talant ıesi Ámire Qashaýbaevtyń daýsyn sonaý 1974 jyly alǵash taýyp, kópshilikke usynǵan edi. Jýyrda ol kisi taǵy da biraz tarıhı tulǵalardyń daýystaryn Máskeýden alyp kelgenin atty. Ámireniń oryndaýynda fonografqa jazylǵan «Aǵash aıaq» pen «Balqadısha» ánderine restavraııalyq tazartý jumystary jasalǵany jaıly bizge qýana habarlady.
- 1925 jyly Parıjde ótpek Dúnıejúzilik EKSPO kórmesine qatysý úshin Keńester odaǵyndaǵy ár respýblıkanyń mańdaıaldy ánshi, kúıshi, bıshilerin shaqyrtý bastalady. Shetelde KSRO ımıdjin kóterý úshin Stalınniń ózi ıdeologııaǵa sondaı tapsyrma beredi. Ony uıymdastyrý sol kezdegi RSFSR halyq aǵartý komıssary A.V.Lýnacharskııge tapsyrylypty. Onyń taqyryby «dekoratıvtik óner kórmesi» bolǵan eken. Soǵan baılanysty Lýnacharskıı Semeıge jedelhat jiberip, Ámireni Parıjge attanatyn delegaııanyń quramyna aldyrǵysy keledi. Jedelhat mátini bylaı bolatyn: «Semeı qalasy, Shyǵys kóshesi, № 78 kvartalda turatyn ánshi Ámire Qashaýbaev Parıjdegi Dúnıejúzilik kórmeniń etnografııalyq konertine qatysýǵa rızashylyǵy bar ma, osyny tez arada bilip, habarlaýyńyzdy suraımyn! RSFSR Aǵartý Halyq komıssary Lýnacharskıı». Qandaı jaǵdaı bolǵanyn kim bilsin, Semeıdiń sol kezdegi sheneýnikteri «bul Ámire degen kim sonshama Parıjge baratyndaı» dep ony jibermeı qoıady. Bolmaǵasyn Lýnacharskıı ekinshi ret jedelhat joldapty. Onda ol birinshi jedelhatqa jaýapty tezdetýdi surap, Parıjde bolatyn konerttiń memlekettik mańyzy barlyǵyn jazǵan. Habardy alysymen Ámire maýsym aıynyń ortasynda jolǵa shyǵady. Bul kezde Máskeýde Parıjdegi Dúnıejúzilik dekoratıvtik óner kórmesine qatysý úshin ázirlik qyzý júrip jatqan edi. Úmitkerlerdiń qatarynda Ýkraınadan O.Federovskaıa, Ózbekstannan bıshi Tamara haným, ánshi Karı Iakýbov, Ázirbaıjannan Shevket haným Mamedova, Armenııadan Sýkııasov, Harıbekıshvılı, Kahýrov, Bashqurtstannan qýraıshy Jumabaı Esenbaevtar boldy. (Jumabaı Esenbaevtyń atyn ataǵan kezde Jarqyn aǵa: «shirkin, ondaı qýraıshy dúnıede bireý-aq qoı», – dep tamsana basyn shaıqady. – red.) Parıjdegi Konert baǵdarlamasynyń senarıin daıyndaý Vladımır Maıakovskııge júkteledi. Jalpy, osy jerde aıta keter bir jaǵdaı bar. Negizinde Ámire men V.Maıakovskııdiń arasynda jaqsy syılastyq baılanys bolǵanǵa uqsaıdy. Osy jaǵy áli zerttelmeı jatyr.
- Parıjde Ámire atamyz neshe konertke qatysqan? Olar qaı jerlerde boldy eken?
- Birinshi konert 20 shilde kúni dekoratıvtik óner kórmesiniń KSRO pavılonynda boldy. Ártister Parıj teatrlarynda barlyǵy 11 konert beredi. Barlyǵyna da Ámire qatysyp, «Besqarager», «Balqadısha», «Smet», «Dýdaraı», «Aǵash aıaq», «Jalǵyz arsha», «Úsh dos», «Qaratorǵaı», «Qyzyl bıdaı» ánderin oryndady. Ámire Parıj saparynan eki jyldan keıin Germanııanyń Maındaǵy Frankfýrt qalasynda ótken Búkilálemdik mýzyka kórmesine de qatysty. Aıta berse, árıne, derek óte kóp. Ony bir suhbattyń aıasyna syıǵyzý áste múmkin de emes.
- Qazaqstannan tek Ámire ǵana barǵan ba?
- Iá, tek Ámire ǵana barǵan. Sol kezde Parıjde júrgen Mustafa Shoqaı atamyz Keńesten kelgen delegaııany kórgende erekshe qatty qýanady. Tipti, Ámireni kórgende jylap jiberipti. Endi Mustafa Shoqaıǵa Keńes úkimeti jaý bolǵanymen, halqy jaý bolǵan joq qoı. Olardyń qasynda bastan-aıaq birge júrip, qolǵabys bergen. Parıjdi aralatyp, qydyryp júrip Mustafa Shoqaı estelik bolsyn dep, inilik iltıpatpen Ámirege bir jaqsy kostıým satyp áperipti. Mine, bar bolǵany sol ǵana. Keıin osy oqıǵa ánshiniń basyna bále bolyp jabysaryn qaıran arystar ol kezde oılamaǵan shyǵar? Elge qaıtarynda Mustafa Shoqaı Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Mirjaqyp Dýlatovtarǵa qaratyp hat jazyp beripti. Biraq Ámire atamyz ony jolda urlatyp alady. Parıjdegi EKSPO-25 saparynan ol Keńes ártisterimen birge tamyz aıynyń orta sheninde Máskeýge, odan Qazaqstanǵa qaıtyp oraldy.
- Ámire atamyzdyń ómirine qatysty qandaı da bir tyń jańalyqtar bar ma?
- Shyn máninde, ony sol kezdegi úsh áriptiń jendetteri qatty qınaǵan kórinedi. Mustafa Shoqaı týraly suraǵan tyńshylarǵa Ámire ne derin de bilmeıdi. Saıasattan habary joq, baıǵus jany qınalǵanda áıteýir ár nárseni aıta bergen ǵoı. Buny kezinde Serke Qojamqulovtyń ózi meniń qulaǵyma sybyrlap, «ishińde júrsin» dep aıtqan edi. Toǵyz jyl boıǵy tergeý men qýǵyn súrginge shydamaǵan Ámire qatty qajıdy. Sóıtip aqyrynda 1934 jylǵy qarashanyń 5-inen 6-syna qaraǵan túni 46 jasynda, qaqaǵan qara sýyqta, Almaty kósheleriniń birinde qaıran Alash arysynyń óli denesi tabylady. Adamzatta sırek kezdesetin ǵajaıyp talant ıesi osylaısha kelmestiń kemesine minip kete bardy. Beıiti Almatyda jatyr. Nıkolaı Anovtyń jazýy boıynsha, tipti, oǵan ý berip óltirgen deıdi.
Ámire týraly kóp aıtyla bermeıtin taǵy bir áńgime bar. Ánshiniń eskertkishin turǵyzýǵa jetpisinshi jyldardyń ishinde Dinmuhamet Qonaevtyń ózi táýekel etip, 7 myń rýbl bólgizdi. Nátıjesinde T.V.Andrıýenko degen músinshiniń qolymen 7 metr bıiktikte eńseli eskertkish jasalyp shyqty. El qatty qýandy. Bul ýaqytta ánshi aqtalǵanymen, áli de bolsa qatigez rejımniń qandy sheńgeli jumsara qoımaǵan kez edi. Sol eskertkish aqyry ushty-kúıli joq bolyp ketti. Mine, osyndaı da jaǵdaılar bolǵan. Ámireniń qandaı ánshi ekenin Romen Rollan, Anatolıı Lýnacharskıı, Álkeı Marǵulan, Sábıt Muqanov, Muhtar Áýezovter tamsana jazyp ketken. Qalıbek Qýanyshbaev ol jóninde: «Oń jaq alqymynda moınynyń qaltasy bar edi. Soǵan bar demdi toltyryp ap, únemdep shyǵaryp kópke deıin dem almaıtyn», – deıdi. «Parıj aptalyǵy» gazetinde «Ǵajaıyp daýys ıesi Ámire Qashaýbaev ult aspaby dombyranyń súıemeldeýimen óz eliniń jan-júıeni balqytqan ánderin salyp berdi» dep erekshe tańdana jazǵan maqalalar basyldy (Parıj qalasy, 1925 jyl, 24-31 shilde aralyǵy).
Qalaı aıtsaq ta Ámire qazaqtyń atyn aıdaı álemge alǵash shyǵaryp ketti ǵoı. Bir qýanarlyǵy, aldyńǵy jyly Semeıde oǵan eskertkish ornatyldy. Ashylý saltanatyna baryp qatystym.
- Ol kisiniń urpaqtary bar ma, bolsa qaıda eken?
- Óz kindiginen eki qyzy bolǵan Kúlán jáne Kúlásh degen. Kúláshtiń joldasy Qostanaı oblystyq fılarmonııasynyń konert júrgizýshisi bolyp qyzmet atqarǵan Qazaq KSR eńbek sińirgen ártisi Seıtim Jaqypov degen kisi bolatyn. Urpaqtary Qazaqstannyń ár túpkirinde ómir súrip jatyr dep estımin. Naqty bilmedim. Ámireniń ózi qaıtys bolǵanda zaıyby Orazke júkti qalǵan eken. Aıy-kúni jetken soń torsyqtaı ul bosanypty. Serke Qojamqulov náreste esimin Ámirjan dep qoıypty. Ulydan urpaq qaldy dep bári qýanysypty. Alaıda qyrqynan keıin ol da shetinep ketedi. Ámire qaıtys bolǵanda kúlli qazaq kúńirenip joqtaǵan eken. Respýblıkalyq gazetterde sol kúnderi qaptaǵan nekrolog shyǵady. Sáken Seıfýllın «Kazahstanskaıa pravda» gazetine: «Shyrqaǵan ánimen álemdi tańdandyrǵan, Anrı Barbıýs pen Romen Rollan tárizdi kórnekti mádenıet qaıratkerlerin shyn kóńilmen súısindirgen ánshi Ámire dúnıeden ozdy», – dep turyp keremet maqala jazǵan.
- Ámire atamyzdyń daýysyn alǵash ret 1974 jyly ózińiz tapqan edińiz. Qalaı kez boldyńyz?
- 1974 jyly Qyrǵyzstannyń sol kezdegi birinshi hatshysy T.Úsibálıev degen kisi D.A.Qonaevqa «Kompartııanyń 50 jyldyǵy bolǵaly jatyr, soǵan oraı Qyrǵyzstannyń barlyq myqtylarynyń – Saıaqbaı Qaralaev, Estemes Tursynálıev, Urqash Mámbetálıev, Týǵanbaı Ábdıev sekildi manasshylarynyń jáne áıgili qyrǵyz oryndaýshylarynyń kúıtabaǵyn shyǵarýǵa kómektesseńizder» degen mazunda hat jazyp, ótinish jasaıdy. Ol kezde kúıtabaqqa jazý stýdııasy Orta Azııa boıynsha Almaty men Tashkentte ǵana bar bolatyn. Sodan Qazaq KSR Mádenıet mınıstrliginiń tapsyrýy boıynsha «Almaty kúıtabaqqa jazý stýdııasynyń» dırektory Seıilhan Qusaıynov meni shaqyryp alyp, «kiris» dedi emes pe? Julqynǵan jas kezim, á degenshe bolǵan joq Qyrǵyzstannan bir-aq shyqtym. Bishkekte jarty jyldaı turdym. Kólemdi kúıtabaq shyǵarý úshin Qyrǵyz radıosynan biraz shyǵarmalardy jazyp aldyq. Endi qalǵanyn Máskeýden qospaqshymyz. Óıtkeni onda sapaly jazbalar óte kóp bolatyn. Sóıtip Máskeýdegi Ortalyq Memlekettik muraǵattyń fono-foto qujattar jáne dybys jazý bóliminde saqtalǵan qyrǵyz qoryn aqtaryp, manasshylardy izdep júrgem. Sol jerde qalyń shańnyń arasynda jatqan qońyr kitap qolyma túsip, ondaǵy Ámireniń esimi, ol oryndaǵan ánderdiń tizimi, sondaı-aq fonografqa jazylǵan daýys taspasynyń nomeri kózime ottaı basyldy. Qýanǵanymnan kózimnen qalaı jas shyǵyp ketkenin de bilmeı qalyppyn.
- Bir joqty bir joq tapqan eken ǵoı. Sonda qyrǵyz bóliminde jatyr ma?
- Iá, solaı. Qazaq bóliminde joq, qyrǵyzdarda jatyr. Keıbir jerleri óship ketken. Sony kópshilik tyńdaýyna laıyqtap, sol kezdegi Qazaq KSR Mádenıet mınıstri Jeksenbek Erkimbekovtyń tikeleı tapsyrmasymen Ámireniń ánderi jazylǵan kúıtabaǵyn shyǵardyq.
- Ámire atamyzdyń áli de bolsa, tabylmaı jatqan daýysy bar dep oılaısyz ba?
- Máskeý men Sankt-Peterbýrg tóńiregindegisi ábden qaraldy. Biraq alys sheteldik muraǵattarda jatqandary bolýy múmkin. Ana bir jyldary bir kisiler Parıjde aılap jatyp, artyna sham alyp túsip izdep kórdi. Bireýdi jamandaǵanym emes, biraq olar bir kezde joǵary laýazym atqarǵan jartylaı ǵalym, jartylaı sheneýnik adamdar bolatyn, ókinishke qaraı taza ǵalym emes edi. Árkimnen bir surap taba almaı qaıtypty. Joq izdeýdiń óziniń tásilderi bolady. Ol – ınemen qudyq qazǵandaı jumys. Sony bilmegen adamǵa, árıne, qıyn. Mende mynandaı bir derek bar. Sorbonna ýnıversıtetiniń eki ǵalymy doktor Shramek pen professor Perno Ámireniń daýysyn Parıjde júrgen jerinde fonograf apparatyna jazyp alǵan eken. Sol jazbalar ýnıversıtet muraǵatynda bar bolýy múmkin. Nemese urpaqtarynan surastyrý kerek. Óıtkeni olar mundaı jádigerdiń baǵasyn biletin kollekıonerler edi ǵoı.
- Olaı bolsa, ózińiz baryp izdep kórmeısiz be?
- Barýǵa bolar edi, biraq qazir densaýlyq ta jas kezdegideı emes, onyń ústine, Alla buıyrsa, aldaǵy eki-úsh jylda jetpis degen jer taıanatyn jas ta qylań bermek. Ári oǵan úlken qarajat kerek. Ótken jyldyń qarasha aıynda Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne aqparat mınıstri Muhtar Qul-Muhammedtiń kómekshisi úıge telefon soǵyp: «Sizben mınıstr Muhtar Abraruly sóılesedi», – dedi. Bastyqtardan únemi qashqalaqtap júretin baıqus basym, oılamaǵan jerden ne bop qaldy eken dep qapelimde qatty sasqalaqtadym.
- «Jáke, keshe ǵana «Telqońyrdy» («Qazaqstan» ulttyq arnasyndaǵy baǵdarlama. – red.) kórdim, – dedi mınıstr. – Sonda siz Júsipbek Elebekovtyń 1935-40 jyldardaǵy jazbasy Máskeýde saqtaýly dep aıttyńyz ǵoı. Sony endi alyp kelińiz», – dep bir-aq kesti. Sonymen aıtylǵan kúni, jolǵa daıyndalyp, Astanaǵa jettim. Kerek-jaraqtarymnyń bárin túgendep, janyma Qazaqtyń ulttyq óner ýnıversıtetiniń magıstranty Rústem Nurkenovty kómekshi etip, mınıstrlik ókilderi meni ary qaraı Máskeýge attandyrdy. Osylaısha Máskeý men Sankt-Peterbýrgte eki aıǵa jýyq ýaqyt boıy muraǵat qoparyp, izdegen joǵymyzdy taptyq. Búkil úntaspaǵa jazylǵan qordy aqtaryp júrip, qazaq ónerpazdarynyń 200-den astam daýysyn alyp keldik. Onyń ishinde Jambyl babamyzdyń óz oryndaýyndaǵy otyzynshy jyldarda jazylǵan, buryn-sońdy el estimegen bir tolǵaýy tabyldy! Kenenniń, Qalqa Japsarbaevtyń, Qaıyp Aınabekovtyń, Maıasar Japaqovtyń oryndaýyndaǵy úntaspalary, t.b. tolyp jatqan jádigerler bar. Osy tizimniń ishinde joǵaryda atap ótken Ámire Qashaýbaevtyń Parıjdegi ótken dúnıejúzilik EKSPO-1925 kórmesinde shyrqaǵan ánderi de bar. Bul – qazaq mádenıeti úshin teńdesi joq, ushan-teńiz baılyq dep sanaımyn. Osy dúnıelerdi Qazaqstandyq tarap, qor qyzmetkerlerinen buryn da áldeneshe ret suratqan kórinedi. Biraq reseılikter qyrýar qarajat talap etip, bul másele keıinge shegerilip qala beripti. Maqtanǵanym emes, 70-jyldarda Máskeýde birge qyzmet istesken, áli kózi tiri dostarymdy taýyp, solarmen aqyldasa júrip, aýdıojazbanyń bárin dısk túrinde kómekshimiz ekeýmiz aman-esen elge alyp keldik. Naqtylaı aıtqanda mindetimizdi oryndadyq. Osy jumystardy iske asyryp qarjylandyrǵan M.Qul-Muhammedteı ultjandy azamatqa shyn nıetimmen úlken alǵys bildiremin.
- «Bul ánniń burynǵy ánnen» qandaı ózgesheligi bar?
- Máskeýden ákelingen dybystyq jádigerler negizinen otyzynshy jyldar men elýinshi jyldarda jazylǵan. Naqtyraq aıtqanda, Qalı Baıjanov, Manarbek Erjanov, Ǵarıfolla Qurmanǵalıev, Júsipbek Elebekov, Kúlásh Baıseıitova, Rıshat Abdýllın, Jamal Omarova, Roza Baǵlanova tárizdi ánshilerimiz oryndaǵan ánder, Jappas Qalambaev, Qalı Jantileýov, Ábiken Hasenov, Shanaq Aýǵanbaev oryndaǵan kúıler, Muhtar Áýezov pen Ahmet Jubanovtyń, Ǵazıza Jubanovanyń jasyryq kezderindegi daýystary. Tyńdaǵanda taza estiledi. Tipti 1925 jyly Shahmet Qusaıynov oryndaǵan Balýan Sholaqtyń ánin fonograf taspasyna A.V.Zataevıchtiń ózi habarlap jazdyrǵan eken. Mine, Máskeý men Sankt-Peterborda saqtalǵan úntaspa jádigerleri osyndaı erekshelikterimen qundy. Onyń ústine osy saparymyzda Ámire atamyzdyń Parıjde oryndaǵan «Aǵashaıaq» pen «Balqadısha» ánderine kompıýterlik restavraııa jasaldy.
Jaqynda otandyq telearnalardan Ámire Qashaýbaevtyń oryndaýyndaǵy Aqan Seriniń «Balqadısha» ánine túsirilgen beınerolıkter kórsetilip júr. Onda klassıkalyq mýzyka oryndaýshylary Maıra Muhamedqyzy, Aıman Musaqojaeva, Bolat Tynybekov, Zarına Esenaman sekildi tanymal óner sheberleri men «Nur-muqasan», «Rıngo» toptary, ánshi Ásem syndy estrada juldyzdary osynaý keń tynysty ǵajaıyp ándi Ámire atalarymen birge shyrqaǵandaı áser beredi eken. «Astana EKSPO-2017» ulttyq kompanııasynyń bul ıdeıasy óte sátti shyqqan der edim.
Endigi meniń tilegim, Ámireniń Parıjde shyrqaǵan osy ánderi bolashaqta Astanada ótetin EKSPO halyqaralyq kórmesiniń Qazaqstan pavılonynda asqaqtap tursa qandaı ǵajap bolar edi! Qazaq balasynyń EKSPO kórmesine osydan bir ǵasyr buryn qatysyp, án salǵany maqtanyp kórsetýge turatyn-aq is qoı.
Suhbattasqan Maqsat ÁDILHAN,
"Alash aınasy"
