Qazaq halqy basqa túrki halyqtary tárizdi birneshe ǵasyr boıy basyn Orhon-Eneseı jazbalarynan alatyn túrki ádebı tilin paıdalandy. Bul til barlyq ýaqytta birkelki bolǵan joq. Tarıhı kezeńderde ústemdikke ıe bolǵan taıpalar tiliniń, sondaı-aq arab jáne parsy, mońǵol tilderiniń áserine ushyrady. Alaıda onyń negizgi leksıkasy men grammatıkalyq qurylysy saqtalyp otyrdy. Buǵan arab jazýynyń ámbebaptyǵy (ýnıversaldyǵy) da sebepshi bolsa kerek. Keıinirek Shyńǵys han jáne onyń urpaqtary bılegen kezde túrki taıpalary óz aldaryna handyq quryp, shekara bólisken kezde sol jalpytúriktik ortaq ádebı jazba tilge ár halyq óziniń aýyzsha ádebı tiliniń elementterin kirgizip otyrdy (mysalǵa Qadyrǵalıdyń «Jamıǵat taýarıh» atty eńbegin keltirýge bolady).
Qazaq ádebı til tarıhyn zertteýshiler ony 3 kezeńge bólip qarastyrady. Onyń alǵashqy kezeńi – HV ǵasyrdan HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıingi aralyqty qamtıdy. Bul kezeńdegi ádebı tildi kóne (bizdińshe eski degendi durys kóremiz – B.Á.) ádebı til dep atap júrmiz jáne bul kezeńniń ózin ekige bólip, HV-XVII ǵasyrlar jáne XVIII ǵasyrdyń 1-jartysy dep te qarastyrýshylar bar. Ondaǵy negizge alynatyny – sońǵy kezeńde qazaq ádebı tiliniń jazba nusqalarynyń ómirge kelip, resmı is-qaǵazdary retinde murajaı, muraǵattarda saqtalýy. Al birinshi kezeńde ondaı nusqalar saqtalmaǵan. Sondyqtan ol kezeńdegi ádebı tilimizdi aýyzsha ádebı til dep júrmiz. Bizdińshe, ol eki kezeńniń tildik jaǵynan aıyrmashylyǵy joq deýge bolady. 1-kezeńde qazaq arasynda jazba nusqalar bolmady deýge áste bolmas, biraq sol jazbalar saqtalyp bizge jetpegen.
Sóıtip, eski qazaq jazba ádebı tili HIH ǵasyrdyń 2-jartysyna deıin qazaq qoǵamynda qoldanys taýyp, tipti keıbir stılderde HH ǵasyrdyń basyna deıin onyń saqtalǵanyn kórýge bolady. Biraq eski jazba ádebı til sóz bolyp otyrǵan kezeńniń ón boıynda birdeı bolǵan joq. Máselen, HVIII ǵasyr jazbalarynda onyń aldyndaǵy kezeńnen edáýir «qazaqylanyp», ondaǵy túrki ádebı til elementteri qazaqtyń aýyzsha ádebı tilindegi tulǵalarymen aýystyrylyp, halyqqa túsiniktiligi artty. Mysalǵa 1745 jylǵy Abylaıdyń Sibir gýbernatoryna, 1790 jylǵy Syrym Datovtyń II Ekaterınaǵa jazǵan hattaryn alýǵa bolady.
II kezeń HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan HH ǵasyrdyń 30-jyldaryna deıin merzimdi qamtydy. HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysy qazaqtyń mádenı ómirinde birsypyra ózgerister týǵyzǵan kezeń boldy. Okrýg ortalyqtarynda orys-qazaq mektepteri ashylyp, qazaq balalary bastaýysh, orta dárejeli bilim aldy. Oblys ortalyǵynda oryssha-qazaqsha gazet shyǵa bastap, kitap basyp shyǵarý isi qolǵa alyndy. Patsha úkimeti qazaq jerin tolyq baǵyndyryp alǵannan keıin onyń jer baılyǵyn, ádebıeti men tilin, etnografııasy men tarıhyn zertteý maqsatynda ártúrli ekspedıııalar uıymdastyrýǵa kiristi.
Bul jaǵdaıǵa belgili dárejede ózgeris engizgen tarıhı oqıǵaǵa Qazaqstannyń Reseı qol astyna kirýiniń tolyqtaı aıaqtalýy boldy. Bul úrdis aıaqtalmaı turyp-aq Reseımen tyǵyz qarym-qatynas jasaǵan ótken ǵasyrdyń orta tusynda-aq túrki halyqtarynyń jekelegen qaıratkerleri óz ulttarynyń jazba tiliniń halyqtyń sóıleý tilinen alshaqtyǵyna onyń ózge til sózderimen shubarlanǵanyna kóńil aýdarǵan bolatyn.
Qazaqtyń alǵashqy aǵartýshysy Sh.Ýálıhanov óz týyndylaryn, negizinen, orys tilinde jazsa da, týǵan tilin joǵary baǵalady, onyń tazalyǵy úshin kúresti. Ol qazaq tilin tatar jáne ózge de halyq sózderimen shubarlaýǵa qarsy boldy. Shoqannyń joldasy Sh.Ibragımov Shoqan týraly jazǵan esteliginde mynadaı qyzyq málimet keltiredi: «Shoqan óz ákesiniń aýylyna kelgen boıda qazaqtyń ataqty sýyrypsalma aqyny Orynbaı ony qýanyshpen qarsy alyp, óleńmen maqtaı bastady. Sol kezde Shoqan Orynbaıǵa «Sen qazaq tilin shaǵataı, tatar sózderimen shubarlama, qazaq tiliniń kórkemdik qýaty onsyz da jetip jatyr» dep eskertý jasaıdy» (Sochınenııa Ch.Ch.Valıhanova.SPb., 1904). Degenmen, obektıvti jaǵdaıǵa baılanysty Shoqan qazaqtyń jańa jazba ádebı tilin qalyptastyrý máselesin kún tártibine qoıa alǵan joq, qazaqsha jazbalarynda ózine deıingi eski ádebı tildi paıdalandy. «Eger Shoqan qazaq halqy arasynan saýatty ortany tapqan bolsa, – dep jazady akademık Veselovskıı, – ol óz halqynyń danyshpany bolǵan bolar edi jáne óz taıpalastarynyń ádebı qaıta týý proesin ózi bastaǵan bolar edi… Onyń negizgi kózdegeni qazaq oqýshysy úshin jazatyn qazaq pýblıısi nemese qazaq ádebıetshisi bolý edi, biraq ómir odan orıentalıst ǵalym nemese qazaqtar týraly jazatyn orys ádebıetshisi bolýyn talap etti» (Sochınenııa Ch.Ch.Valıhanova.SPb., 1904). Óz tusyndaǵy tatar ádebı tiliniń jaǵdaıyna qınala otyryp, tatar aǵartýshysy Kaıým Nasırı da bylaı dep jazǵan bolatyn: «Ý rýsskıh tatar v ýpotreblenıı knıgı, napısannye na pervyh dvýh narechııah: djagataıskom, a osoblıvo týrekom. V neznachıtelnyh sochınenııah, sostavlennyh tataramı v Rossıı, ıazyk v grammatıcheskıh formah predstavlıaet smes form ız dvýh glavnyh narechıı – djagataıskogo ı osmanskogo ı obremenen slovamı arabskımı ı persıdskımı, tak chto nekotorye sochınenııa, perepolnennye mnojestvom slov ız etıh ıazykov, delaıýtsıa neponıatnym dlıa neýchenogo prostolıýdına» (Nasyrov K. Kratkaıa tatarskaıa grammatıka ızlojenııa v prımerah. Kazan, 1860) .
K.Nasyrıdiń tustasy, qazaq aǵartýshysy Y.Altynsarın de dál osy kezde N.I.Ilmınskııge jazǵan hatynda: «Siz qazaqtyń tabıǵı tilin buzatyn tatarızmge óte qarsy ekensiz, al men de kópten beri osy pikirde bolatynmyn» dep jazǵan edi. Bul eki aǵartýshy da keıin óz ulttarynyń jazba ádebı tilderin halyqtyq negizde qalyptastyrýda kóp eńbek etti. Buǵan sol kezdegi tarıhı jaǵdaı da sebepshi boldy.
Bul kez Reseıde kapıtalızmniń damýymen baılanysty onyń otar elderinde de saıası-áleýmettik mańyzy bar progrestik sharalardyń iske asa bastaǵan shaǵy edi. Qazaq halqynyń aldyńǵy qatarly oryssha oqyǵan bóligi Qazaqstannyń artta qalýyn joıýdyń bir joly retinde orys halqynyń mádenıeti men tehnıkasynyń tabystaryn úırenýge shaqyrdy, qazaq balalary úshin mektep ashyp, onda orys tilimen qatar ana tilin úıretýdi kózdedi. Ana tilinde oqytatyn mektep ashý degen sóz, bir jaǵynan, qazaqtyń sol tustaǵy shaǵataı ádebı til áserinen áli qutylmaǵan jazba tilin halyqtyń aýyzsha ádebı tili men sóıleý tili negizinde qaıta qurý degen sóz edi. Sóıtip, «XIX ǵasyrdaǵy orta tusynan bastap, qazaq qoǵamynyń tarıhı damý faktorlaryna baılanysty jazba ádebı til muqtajdyǵy kúsheıedi. Ol tildi eki jerden izdeý kerek bolady: ne burynnan qoldanylyp kele jatqan, biraq qazaq mádenıetinde qyzmet sferasy bul kezde tarylǵan ortaazııalyq jazba ádebı tildi paıdalanyp, sony jandandyrý nemese jańa jazba ádebı tildiń irgetasyn qalaý» (Ilmınskıı N.I. Materıaly k ızýchenııý kırgızkogo ıazyka. Kazan,1860).
Mundaı ardaqty maqsat jolynda qyzmet etý qurmeti qazaqtyń uly aǵartýshylary Ybyraı men Abaıdyń úlesine tıdi. Budan sál buryn, ıaǵnı 1858 jyly Qazan ýnıversıtetiniń professory, belgili shyǵystanýshy N.I.Ilmınskıı zertteýge Orynborǵa keledi. Ol qazaq tilin úırenýdi shekara komıssııasynda jınaqtalǵan qazaqsha qujattardy oqýdan bastady. Oǵan shekara komıssııasynyń tóraǵasy belgili tarıhshy ǵalym V.Grıgorev: «Sen bul qaǵazdardan shynaıy qazaq tilin tappaısyń. Naǵyz qazaq tilin bilgiń kelse, el ishine shyǵyp, adamdarmen sóıles, sonda ǵana qazaq tiliniń qandaı ekenine kóziń jetedi» dep keńes beredi. Bul usynysty qabyldaǵan N.I.Ilmınskıı birneshe aı Qazaqstannyń shyǵysy men batys ólkelerin aralap, onyń aýyz ádebıeti men tarıhyn, mádenıetin óz kózimen kóredi. Nátıjesinde ol qazaq tilin sonshalyq jaqsy meńgerip, ol tilde hat, ǵylymı eńbekter jazýǵa deıin jetken. Eń aldymen, qazaq tiliniń grammatıkasyn jazyp, sózdigin túzedi.
N.I.Ilmınskııge deıin qazaq tili grammatıkasy jeke zerttelmeı, basqa túrki tilderiniń ishinde ǵana jol-jónekeı sóz bolyp kelgen edi. N.I.Ilmınskııdiń zertteýinde qazaq tiliniń grammatıkalyq kategorııalary tolyqqandy sýrettelgen, onyń ústine kitapta sózdik te berilgen. Bul zertteý túrki tilderi boıynsha eń úzdik zertteý bolyp sanalady, budan keıingi zertteýlerge negiz bolady. Biraq ǵalym asa kishipeıildilikpen kitabyn «grammatıka» demeı, «Materıaly k ızýchenııý kırgızkogo narechııa» dep atap, onyń kirispesinde «bul tolyq grammatıka emes, tek qyrǵyz (qazaq) tiliniń tatar tilinen aıyrmashylyǵyn ǵana kórsettim» deıdi (Astrahanskıı vestnık, 1894, №1377). Buǵan qosa ol qazaq balalarynyń ózdiginen oryssha saýatyn ashý úshin «Samoýchıtel rýsskoı gramoty dlıa kırgızov» (1861) degen kitap shyǵarǵan. Bul kitapta orys tilindegi sóz jasaý, sóılem quraý joldary mysaldarmen túsindirilip, ol arab árpimen qazaqsha qataryna jazylyp berilip otyrǵan, ıaǵnı qazirgi orys tilin úıretý ádistemesinen múldem bólek. Bizge kitaptyń sońǵy 50 betinde berilgen ártúrli ǵylym salalary boıynsha qurastyrylǵan oryssha-qazaqsha mátindi alǵashqy ǵylymı-kópshilik ádebıet úlgisi retinde qaraýǵa bolatyndyǵymen qymbat.
Sol el aralaǵan saparlarynda N.I.Ilmınskıı qazaqtyń aqyndarymen de kezdesip, olardan aýyz ádebıet úlgilerin de jazyp alyp otyrǵan. Máselen, Marabaı aqynnan jazyp alǵan «Er Tarǵyn» jyryn 1862 jyly jeke kitap etip bastyryp shyǵarady. Bul da baspadan shyqqan alǵashqy qazaqsha kitap edi.
Taǵy bir aıta keter jańalyq mynadaı, 1870-1883 jyldary Tashkent qalasynan qazaqsha, ózbekshe eki tilde shyǵyp turǵan «Túrkistan ýálaıaty» gazetiniń tili ortaazııalyq túrki ádebı tili áserinen múldem taza, qazaqtyń sol tustaǵy aýyzsha ádebı tili men aýyzeki sóıleý tilinde jazylǵan. Munyń sebebin biz gazetti on jyldaı shyǵaryp turǵan Shoqanmen birge kadet korpýsynda oqyǵan, onymen dostyq baılanysta bolǵan Shahmardan Ibragımovtyń orasan zor eńbeginen dep bilemiz. Bul jaǵdaılar Ybyraı Altynsarınge óz áserin tıgizedi deýge bolady.
Y.Altynsarın birinshi bolyp óz halqyn orystyń ozyq mádenıetine jetkizýdiń negizgi kúreskeri boldy. Qazaq halqynyń ekonomıkalyq jáne rýhanı damýyn tezdetýdiń negizgi quraly etip ol barlyq qazaq aýyldarynda orys-qazaq mektepterin ashý mindetin qoıdy.
«Qyrǵyz hrestomatııasyn» qurastyrý, jazý ústinde Ybyraıdyń úlken-úlken prınıpti, qazaq halqynyń bolashaǵy úshin mańyzy orasan zor máselelerdi sheshýine týra keldi. Onyń biri – qazaqtyń ulttyq jazba ádebı tiliniń bolashaq damý baǵytyn aıqyndaý edi. «Qyrǵyz hrestomatııasyna» kirgizgen óziniń tól áńgimeleri men óleńderin, sondaı-aq halyq aýyz ádebıet úlgilerin halyqtyń sol kezdegi sóıleý tili men aýyzsha ádebı tiliniń negizinde jazdy. Sóıtip, ol áldeneshe ǵasyr boıy aýyz ádebıet tili men sóıleý tili dárejesinde qalyp bara jatqan qazaq tiliniń ulttyq jazba ádebı til retinde damýyna negiz qalady. Mine, osy ózi negizin salǵan jazba ádebı tilde ol qazaqsha gazet shyǵarý máselesin de kún tártibine qoıyp, onyń alǵashqy úlgisin óz qolymen jasady. Osy tilmen ol «Sharıat ýl-ıslam» atty ǵylymı-kópshilik kitap jazyp, onda ıslam sharttaryn kópshilik halyqqa qarapaıym qazaq tilinde túsindirdi. Ybyraıdyń bul qyzmeti óz kezinde-aq ádil baǵalanyp, ózinen keıingi oqyǵan jastar arasynda qoldaý tapqanyn kóremiz.
Ybyraıdyń tustasy A.Alektorov óziniń «Pısmennaıa lıteratýra kırgızov» degen maqalasynda: «Naıbolee blestıaım predstavıtelem kırgızskogo naroda so storony lıteratýrnogo tvorchestva mojet byt nazvan I.A.Altynsarın, spravedlıvo schıtavshıısıa Pýshkınym kırgızov» dep jazdy (Astrahanskıı vestnık, 1894, №1377).
1888-1902 jyldar arasynda shyǵyp turǵan «Dala ýálaıaty» gazetiniń betinde qazaq ádebı tiliniń jaıy, onyń bolashaǵy keń talqylanyp, keleli-keleli pikirler aıtylǵany belgili. Maqala avtorlarynyń biri – Asylqoja Qurmanbaev «Qazaq tili týrasynda» degen maqalasynda qazaq halqynyń sharýashylyq ómir tirshiligine saı ózge túrki halyqtarynan tili de ózgeshe damyǵanyn aıta kelip, qazaq tili týraly óz tilin ǵana emes, ózge de kóptegen shyǵys tilderin jetik biletin, sondyqtan olardy ózara salystyrýǵa múmkindigi bolǵan belgili Ybyraı Altynsarın «qazaq tiliniń baılyǵy sonshalyq onymen kez kelgen taqyrypqa kitap jazýǵa bolady» deýshi edi… Qazaq tiliniń baılyǵyn Altynsarın sóz júzinde ǵana dáleldep qoıǵan joq, taza qazaq tilinde orys árpimen «Qyrǵyz hrestomatııasy» atty kitap jazý arqyly ispen kórsetti.
Keıingi kezdegi Ybyraı shyǵarmashylyǵyn sóz etken ádebıetshi, tilshi ǵalymdarymyzdyń eńbekterinde de Ybyraıdyń qazaqtyń jańa sapadaǵy jazba ádebı tilin qalyptastyrýdaǵy kyzmeti men alatyn orny keńinen kórsetilip keledi.
Qazaqtyń jańa demokratııalyq baǵyttaǵy poetık tilin qalyptastyrýda Ybyraı Altynsarınniń tustasy Abaı (Ibrahım) Qunanbaevtyń sińirgen eńbegi bir tóbe. Abaıdyń múldem jańa sıpattaǵy poezııa jasaýdaǵy úlgi tutqany – orystyń XIX ǵasyrdaǵy realıstik demokratııalyq poezııasy bolsa, qoldanǵan tili halqymyzdyń áldeneshe ǵasyr boıy suryptalǵan aýyzsha ádebı tili men sol kezdegi sóıleý tili edi. Osy eki arnany sarqa paıdalanyp, ondaǵy qarapaıym sózderdi talaı saqqa qubyltý arqyly óziniń obraz jasaý maqsatyna sheberlikpen paıdalandy. Abaıdyń qazaqtyń jańa jazba ádebı tilin qalyptastyrýdaǵy tyndyrǵan qyzmeti men alatyn orny birsypyra zertteýshilerdiń eńbeginde ilgerili-keıindi jan-jaqty sóz bolǵany málim. Sonaý 30-jyldardyń orta kezinde-aq professor Q.Jubanov qazaq tilshileriniń arasynan birinshi bolyp Abaıdyń qazaq ádebı tilin jasaýdaǵy qyzmetin durys kórsetken bolatyn. Q.Jubanovtyń sózimen aıtsaq, «Abaıdyń aqyndyǵyn, basqa qasıetterin bylaı qoıyp, tek ádebı tilimizdi jasaýdaǵy eńbeginiń ózin ǵana alsaq ta, onda aqymyz ketetin túri joq». Abaıdyń «qazaq ádebı tilin jasaýdaǵy eńbegin» avtor odan ári bylaı túıindeıdi: «Ádebıet tilindegi halyq úlgisiniń basy artyq qosarlaryn joıýmen qabat, shyǵys úlgisinen kelip júrgen arab-parsy sózderin qýyp, ádebıet tilin tazartyp, qazaq tiliniń bar baılyǵyn iske asyrýǵa jol ashyp, jazba ádebıet tilimizdiń irgesin qalady» (Jubanov Q.Qazaq tili jónindegi zertteýler. Almaty,1966) .
«Abaı da, – dep jazdy akademık jazýshy M.Áýezov, – Pýshkın sııaqty, óz eńbekterinde bizge grammatıkalyq kurylysy men sózdik qory jaǵynan qazaqtyń búgingi sóılep júrgen ádebıettik tiliniń qalpynan kóp aıyrmasy joq til úlgisin qaldyrdy» (Áýezov M.O. Abaı Qunanbaev. Shyǵarmalar men zertteýler. Almaty, 1966). Sóıtip, qazaqtyń uly aǵartýshylary Y.Altynsarın men A.Qunanbaev ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynda-aq qazaqtyń ulttyq jazba ádebı tiliniń negizin qalap, onyń bolashaq damý baǵytyn aıqyndap bergen bolatyn. Barsha zertteýshilerdiń pikirinshe de, Ybyraı men Abaı óz shyǵarmashylyǵy arqyly qazaqtyń jańa sapadaǵy kórkem ádebıet tilin jasap, ádebı tildiń kórkem ádebıet stılin qalyptastyrdy.
Ybyraı men Abaıdyń negizin qalaǵan bul ádebı til úlgisi olardan keıin sol qalpynda saqtalyp, óz dárejesinde odan ári damı bergen joq. Olaı bolatyn obektıvti jaǵdaı da joq edi. Árıne, olardyń ıdeıasyn, salǵan úlgisin ári qaraı jalǵastyrýda eńbek etken jekelegen qaıratkerler boldy. Bul oraıda, «Dala ýálaıaty» gazetinde qyzmet etken A.Qurmanbaevty, D.Sultanǵazındi, R.Dúısenbaevty, t.b. ataýǵa bolady. Biraq olardyń pikirleriniń qalyń kópshilikten qoldaý taýyp, jurtshylyqty jumyldyratyndaı qaýqary bola almady. Bul arada ótken ǵasyrdyń basynda ana tilimizdiń bolashaǵyn oılap, onyń uly aǵartýshylar negizdegen jańa jazba ádebı til úlgisin ári qaraı damytýda aıanbaı eńbek etken Ybyraıdyń shyn maǵynasyndaǵy shákirti Ahmet Baıtursynulyn erekshe ataýymyz kerek. Ol óziniń qazaq tiliniń zańdylyqtaryn baıandap bergen irgeli eńbekterimen qatar qazaq qoǵamyn dúr silkindirgen alǵashqy ulttyq baspasózimiz «Qazaq» gazetin (1913-18) shyǵaryp, jańa jazba ádebı tilimizdiń naǵyz úlgisin jasap berdi. Sóıtip, qazaq tilshileriniń durys kórsetip júrgenindeı, uly aǵartýshylardan bastalǵan jańa jazba ádebı til úlgisi qazirgi kezeńde jan-jaqty damyp, óziniń kemeline kelip otyr.
Babash ÁBILQASYMOV,
A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor
«Ana tili».
