قازاق حالقى باسقا تۇركى حالىقتارى ءتارىزدى بىرنەشە عاسىر بويى باسىن ورحون-ەنەسەي جازبالارىنان الاتىن تۇركى ادەبي ءتىلىن پايدالاندى. بۇل ءتىل بارلىق ۋاقىتتا بىركەلكى بولعان جوق. تاريحي كەزەڭدەردە ۇستەمدىككە يە بولعان تايپالار ءتىلىنىڭ، سونداي-اق اراب جانە پارسى، موڭعول تىلدەرىنىڭ اسەرىنە ۇشىرادى. الايدا ونىڭ نەگىزگى لەكسيكاسى مەن گرامماتيكالىق قۇرىلىسى ساقتالىپ وتىردى. بۇعان اراب جازۋىنىڭ امبەباپتىعى (ۋنيۆەرسالدىعى) دا سەبەپشى بولسا كەرەك. كەيىنىرەك شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى بيلەگەن كەزدە تۇركى تايپالارى ءوز الدارىنا حاندىق قۇرىپ، شەكارا بولىسكەن كەزدە سول جالپىتۇرىكتىك ورتاق ادەبي جازبا تىلگە ءار حالىق ءوزىنىڭ اۋىزشا ادەبي ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرىن كىرگىزىپ وتىردى (مىسالعا قادىرعاليدىڭ «جاميعات تاۋاريح» اتتى ەڭبەگىن كەلتىرۋگە بولادى).
قازاق ادەبي ءتىل تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ونى 3 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرادى. ونىڭ العاشقى كەزەڭى – حV عاسىردان ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. بۇل كەزەڭدەگى ادەبي ءتىلدى كونە (بىزدىڭشە ەسكى دەگەندى دۇرىس كورەمىز – ب.ءا.) ادەبي ءتىل دەپ اتاپ ءجۇرمىز جانە بۇل كەزەڭنىڭ ءوزىن ەكىگە ءبولىپ، حV-XVII عاسىرلار جانە ءXVىىى عاسىردىڭ 1-جارتىسى دەپ تە قاراستىرۋشىلار بار. ونداعى نەگىزگە الىناتىنى – سوڭعى كەزەڭدە قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ جازبا نۇسقالارىنىڭ ومىرگە كەلىپ، رەسمي ءىس-قاعازدارى رەتىندە مۇراجاي، مۇراعاتتاردا ساقتالۋى. ال ءبىرىنشى كەزەڭدە ونداي نۇسقالار ساقتالماعان. سوندىقتان ول كەزەڭدەگى ادەبي ءتىلىمىزدى اۋىزشا ادەبي ءتىل دەپ ءجۇرمىز. بىزدىڭشە، ول ەكى كەزەڭنىڭ تىلدىك جاعىنان ايىرماشىلىعى جوق دەۋگە بولادى. 1-كەزەڭدە قازاق اراسىندا جازبا نۇسقالار بولمادى دەۋگە استە بولماس، بىراق سول جازبالار ساقتالىپ بىزگە جەتپەگەن.
ءسويتىپ، ەسكى قازاق جازبا ادەبي ءتىلى ءحىح عاسىردىڭ 2-جارتىسىنا دەيىن قازاق قوعامىندا قولدانىس تاۋىپ، ءتىپتى كەيبىر ستيلدەردە حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ونىڭ ساقتالعانىن كورۋگە بولادى. بىراق ەسكى جازبا ادەبي ءتىل ءسوز بولىپ وتىرعان كەزەڭنىڭ ءون بويىندا بىردەي بولعان جوق. ماسەلەن، ءحVىىى عاسىر جازبالارىندا ونىڭ الدىنداعى كەزەڭنەن ەداۋىر «قازاقىلانىپ»، ونداعى تۇركى ادەبي ءتىل ەلەمەنتتەرى قازاقتىڭ اۋىزشا ادەبي تىلىندەگى تۇلعالارىمەن اۋىستىرىلىپ، حالىققا تۇسىنىكتىلىگى ارتتى. مىسالعا 1745 جىلعى ابىلايدىڭ ءسىبىر گۋبەرناتورىنا، 1790 جىلعى سىرىم داتوۆتىڭ ءىى ەكاتەريناعا جازعان حاتتارىن الۋعا بولادى.
ءىى كەزەڭ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىنا دەيىن مەرزىمدى قامتىدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى قازاقتىڭ مادەني ومىرىندە ءبىرسىپىرا وزگەرىستەر تۋعىزعان كەزەڭ بولدى. وكرۋگ ورتالىقتارىندا ورىس-قازاق مەكتەپتەرى اشىلىپ، قازاق بالالارى باستاۋىش، ورتا دارەجەلى ءبىلىم الدى. وبلىس ورتالىعىندا ورىسشا-قازاقشا گازەت شىعا باستاپ، كىتاپ باسىپ شىعارۋ ءىسى قولعا الىندى. پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەرىن تولىق باعىندىرىپ العاننان كەيىن ونىڭ جەر بايلىعىن، ادەبيەتى مەن ءتىلىن، ەتنوگرافياسى مەن تاريحىن زەرتتەۋ ماقساتىندا ءارتۇرلى ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرۋعا كىرىستى.
بۇل جاعدايعا بەلگىلى دارەجەدە وزگەرىس ەنگىزگەن تاريحي وقيعاعا قازاقستاننىڭ رەسەي قول استىنا كىرۋىنىڭ تولىقتاي اياقتالۋى بولدى. بۇل ءۇردىس اياقتالماي تۇرىپ-اق رەسەيمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساعان وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا-اق تۇركى حالىقتارىنىڭ جەكەلەگەن قايراتكەرلەرى ءوز ۇلتتارىنىڭ جازبا ءتىلىنىڭ حالىقتىڭ سويلەۋ تىلىنەن الشاقتىعىنا ونىڭ وزگە ءتىل سوزدەرىمەن شۇبارلانعانىنا كوڭىل اۋدارعان بولاتىن.
قازاقتىڭ العاشقى اعارتۋشىسى ش.ءۋاليحانوۆ ءوز تۋىندىلارىن، نەگىزىنەن، ورىس تىلىندە جازسا دا، تۋعان ءتىلىن جوعارى باعالادى، ونىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەستى. ول قازاق ءتىلىن تاتار جانە وزگە دە حالىق سوزدەرىمەن شۇبارلاۋعا قارسى بولدى. شوقاننىڭ جولداسى ش.يبراگيموۆ شوقان تۋرالى جازعان ەستەلىگىندە مىناداي قىزىق مالىمەت كەلتىرەدى: «شوقان ءوز اكەسىنىڭ اۋىلىنا كەلگەن بويدا قازاقتىڭ اتاقتى سۋىرىپسالما اقىنى ورىنباي ونى قۋانىشپەن قارسى الىپ، ولەڭمەن ماقتاي باستادى. سول كەزدە شوقان ورىنبايعا «سەن قازاق ءتىلىن شاعاتاي، تاتار سوزدەرىمەن شۇبارلاما، قازاق ءتىلىنىڭ كوركەمدىك قۋاتى ونسىز دا جەتىپ جاتىر» دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى» (سوچينەنيا چ.چ.ۆاليحانوۆا.سپب.، 1904). دەگەنمەن، وبەكتيۆتى جاعدايعا بايلانىستى شوقان قازاقتىڭ جاڭا جازبا ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويا العان جوق، قازاقشا جازبالارىندا وزىنە دەيىنگى ەسكى ادەبي ءتىلدى پايدالاندى. «ەگەر شوقان قازاق حالقى اراسىنان ساۋاتتى ورتانى تاپقان بولسا، – دەپ جازادى اكادەميك ۆەسەلوۆسكي، – ول ءوز حالقىنىڭ دانىشپانى بولعان بولار ەدى جانە ءوز تايپالاستارىنىڭ ادەبي قايتا تۋ پروتسەسىن ءوزى باستاعان بولار ەدى… ونىڭ نەگىزگى كوزدەگەنى قازاق وقۋشىسى ءۇشىن جازاتىن قازاق ءپۋبليتسيسى نەمەسە قازاق ادەبيەتشىسى بولۋ ەدى، بىراق ءومىر ودان وريەنتاليست عالىم نەمەسە قازاقتار تۋرالى جازاتىن ورىس ادەبيەتشىسى بولۋىن تالاپ ەتتى» (سوچينەنيا چ.چ.ۆاليحانوۆا.سپب.، 1904). ءوز تۇسىنداعى تاتار ادەبي ءتىلىنىڭ جاعدايىنا قينالا وتىرىپ، تاتار اعارتۋشىسى كايۋم ناسيري دا بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «ۋ رۋسسكيح تاتار ۆ ۋپوترەبلەني كنيگي، ناپيساننىە نا پەرۆىح دۆۋح نارەچياح: دجاگاتايسكوم، ا وسوبليۆو تۋرەتسكوم. ۆ نەزناچيتەلنىح سوچينەنياح، سوستاۆلەننىح تاتارامي ۆ روسسي، يازىك ۆ گرامماتيچەسكيح فورماح پرەدستاۆلياەت سمەس فورم يز دۆۋح گلاۆنىح نارەچي – دجاگاتايسكوگو ي وسمانسكوگو ي وبرەمەنەن سلوۆامي ارابسكيمي ي پەرسيدسكيمي، تاك چتو نەكوتورىە سوچينەنيا، پەرەپولنەننىە منوجەستۆوم سلوۆ يز ەتيح يازىكوۆ، دەلايۋتسيا نەپونياتنىم دليا نەۋچەنوگو پروستوليۋدينا» (ناسىروۆ ك. كراتكايا تاتارسكايا گرامماتيكا يزلوجەنيا ۆ پريمەراح. كازان، 1860) .
ك.ءناسىريدىڭ تۇستاسى، قازاق اعارتۋشىسى ى.التىنسارين دە ءدال وسى كەزدە ن.ي.يلمينسكيگە جازعان حاتىندا: «ءسىز قازاقتىڭ تابيعي ءتىلىن بۇزاتىن تاتاريزمگە وتە قارسى ەكەنسىز، ال مەن دە كوپتەن بەرى وسى پىكىردە بولاتىنمىن» دەپ جازعان ەدى. بۇل ەكى اعارتۋشى دا كەيىن ءوز ۇلتتارىنىڭ جازبا ادەبي تىلدەرىن حالىقتىق نەگىزدە قالىپتاستىرۋدا كوپ ەڭبەك ەتتى. بۇعان سول كەزدەگى تاريحي جاعداي دا سەبەپشى بولدى.
بۇل كەز رەسەيدە كاپيتاليزمنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى ونىڭ وتار ەلدەرىندە دە ساياسي-الەۋمەتتىك ماڭىزى بار پروگرەستىك شارالاردىڭ ىسكە اسا باستاعان شاعى ەدى. قازاق حالقىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ورىسشا وقىعان بولىگى قازاقستاننىڭ ارتتا قالۋىن جويۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تەحنيكاسىنىڭ تابىستارىن ۇيرەنۋگە شاقىردى، قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپ اشىپ، وندا ورىس تىلىمەن قاتار انا ءتىلىن ۇيرەتۋدى كوزدەدى. انا تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ اشۋ دەگەن ءسوز، ءبىر جاعىنان، قازاقتىڭ سول تۇستاعى شاعاتاي ادەبي ءتىل اسەرىنەن ءالى قۇتىلماعان جازبا ءتىلىن حالىقتىڭ اۋىزشا ادەبي ءتىلى مەن سويلەۋ ءتىلى نەگىزىندە قايتا قۇرۋ دەگەن ءسوز ەدى. ءسويتىپ، «XIX عاسىرداعى ورتا تۇسىنان باستاپ، قازاق قوعامىنىڭ تاريحي دامۋ فاكتورلارىنا بايلانىستى جازبا ادەبي ءتىل مۇقتاجدىعى كۇشەيەدى. ول ءتىلدى ەكى جەردەن ىزدەۋ كەرەك بولادى: نە بۇرىننان قولدانىلىپ كەلە جاتقان، بىراق قازاق مادەنيەتىندە قىزمەت سفەراسى بۇل كەزدە تارىلعان ورتاازيالىق جازبا ادەبي ءتىلدى پايدالانىپ، سونى جانداندىرۋ نەمەسە جاڭا جازبا ادەبي ءتىلدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ» (يلمينسكي ن.ي. ماتەريالى ك يزۋچەنيۋ كيرگيزكوگو يازىكا. كازان،1860).
مۇنداي ارداقتى ماقسات جولىندا قىزمەت ەتۋ قۇرمەتى قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىلارى ىبىراي مەن ابايدىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. بۇدان ءسال بۇرىن، ياعني 1858 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، بەلگىلى شىعىستانۋشى ن.ي.يلمينسكي زەرتتەۋگە ورىنبورعا كەلەدى. ول قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدى شەكارا كوميسسياسىندا جيناقتالعان قازاقشا قۇجاتتاردى وقۋدان باستادى. وعان شەكارا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بەلگىلى تاريحشى عالىم ۆ.گريگورەۆ: «سەن بۇل قاعازداردان شىنايى قازاق ءتىلىن تاپپايسىڭ. ناعىز قازاق ءتىلىن بىلگىڭ كەلسە، ەل ىشىنە شىعىپ، ادامدارمەن سويلەس، سوندا عانا قازاق ءتىلىنىڭ قانداي ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى» دەپ كەڭەس بەرەدى. بۇل ۇسىنىستى قابىلداعان ن.ي.يلمينسكي بىرنەشە اي قازاقستاننىڭ شىعىسى مەن باتىس ولكەلەرىن ارالاپ، ونىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن تاريحىن، مادەنيەتىن ءوز كوزىمەن كورەدى. ناتيجەسىندە ول قازاق ءتىلىن سونشالىق جاقسى مەڭگەرىپ، ول تىلدە حات، عىلىمي ەڭبەكتەر جازۋعا دەيىن جەتكەن. ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن جازىپ، سوزدىگىن تۇزەدى.
ن.ي.يلمينسكيگە دەيىن قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى جەكە زەرتتەلمەي، باسقا تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندە عانا جول-جونەكەي ءسوز بولىپ كەلگەن ەدى. ن.ي.يلمينسكيدىڭ زەرتتەۋىندە قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق كاتەگوريالارى تولىققاندى سۋرەتتەلگەن، ونىڭ ۇستىنە كىتاپتا سوزدىك تە بەرىلگەن. بۇل زەرتتەۋ تۇركى تىلدەرى بويىنشا ەڭ ۇزدىك زەرتتەۋ بولىپ سانالادى، بۇدان كەيىنگى زەرتتەۋلەرگە نەگىز بولادى. بىراق عالىم اسا كىشىپەيىلدىلىكپەن كىتابىن «گرامماتيكا» دەمەي، «ماتەريالى ك يزۋچەنيۋ كيرگيزكوگو نارەچيا» دەپ اتاپ، ونىڭ كىرىسپەسىندە «بۇل تولىق گرامماتيكا ەمەس، تەك قىرعىز (قازاق) ءتىلىنىڭ تاتار تىلىنەن ايىرماشىلىعىن عانا كورسەتتىم» دەيدى (استراحانسكي ۆەستنيك، 1894, №1377). بۇعان قوسا ول قازاق بالالارىنىڭ وزدىگىنەن ورىسشا ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن «ساموۋچيتەل رۋسسكوي گراموتى دليا كيرگيزوۆ» (1861) دەگەن كىتاپ شىعارعان. بۇل كىتاپتا ورىس تىلىندەگى ءسوز جاساۋ، سويلەم قۇراۋ جولدارى مىسالدارمەن ءتۇسىندىرىلىپ، ول اراب ارپىمەن قازاقشا قاتارىنا جازىلىپ بەرىلىپ وتىرعان، ياعني قازىرگى ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋ ادىستەمەسىنەن مۇلدەم بولەك. بىزگە كىتاپتىڭ سوڭعى 50 بەتىندە بەرىلگەن ءارتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا قۇراستىرىلعان ورىسشا-قازاقشا ءماتىندى العاشقى عىلىمي-كوپشىلىك ادەبيەت ۇلگىسى رەتىندە قاراۋعا بولاتىندىعىمەن قىمبات.
سول ەل ارالاعان ساپارلارىندا ن.ي.يلمينسكي قازاقتىڭ اقىندارىمەن دە كەزدەسىپ، ولاردان اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن دە جازىپ الىپ وتىرعان. ماسەلەن، ماراباي اقىننان جازىپ العان «ەر تارعىن» جىرىن 1862 جىلى جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعارادى. بۇل دا باسپادان شىققان العاشقى قازاقشا كىتاپ ەدى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەر جاڭالىق مىناداي، 1870-1883 جىلدارى تاشكەنت قالاسىنان قازاقشا، وزبەكشە ەكى تىلدە شىعىپ تۇرعان «تۇركىستان ءۋالاياتى» گازەتىنىڭ ءتىلى ورتاازيالىق تۇركى ادەبي ءتىلى اسەرىنەن مۇلدەم تازا، قازاقتىڭ سول تۇستاعى اۋىزشا ادەبي ءتىلى مەن اۋىزەكى سويلەۋ تىلىندە جازىلعان. مۇنىڭ سەبەبىن ءبىز گازەتتى ون جىلداي شىعارىپ تۇرعان شوقانمەن بىرگە كادەت كورپۋسىندا وقىعان، ونىمەن دوستىق بايلانىستا بولعان شاھماردان يبراگيموۆتىڭ وراسان زور ەڭبەگىنەن دەپ بىلەمىز. بۇل جاعدايلار ىبىراي التىنسارينگە ءوز اسەرىن تيگىزەدى دەۋگە بولادى.
ى.التىنسارين ءبىرىنشى بولىپ ءوز حالقىن ورىستىڭ وزىق مادەنيەتىنە جەتكىزۋدىڭ نەگىزگى كۇرەسكەرى بولدى. قازاق حالقىنىڭ ەكونوميكالىق جانە رۋحاني دامۋىن تەزدەتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى ەتىپ ول بارلىق قازاق اۋىلدارىندا ورىس-قازاق مەكتەپتەرىن اشۋ مىندەتىن قويدى.
«قىرعىز حرەستوماتياسىن» قۇراستىرۋ، جازۋ ۇستىندە ىبىرايدىڭ ۇلكەن-ۇلكەن ءپرينتسيپتى، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزى وراسان زور ماسەلەلەردى شەشۋىنە تۋرا كەلدى. ونىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ بولاشاق دامۋ باعىتىن ايقىنداۋ ەدى. «قىرعىز حرەستوماتياسىنا» كىرگىزگەن ءوزىنىڭ ءتول اڭگىمەلەرى مەن ولەڭدەرىن، سونداي-اق حالىق اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن حالىقتىڭ سول كەزدەگى سويلەۋ ءتىلى مەن اۋىزشا ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىندە جازدى. ءسويتىپ، ول الدەنەشە عاسىر بويى اۋىز ادەبيەت ءتىلى مەن سويلەۋ ءتىلى دارەجەسىندە قالىپ بارا جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىل رەتىندە دامۋىنا نەگىز قالادى. مىنە، وسى ءوزى نەگىزىن سالعان جازبا ادەبي تىلدە ول قازاقشا گازەت شىعارۋ ماسەلەسىن دە كۇن تارتىبىنە قويىپ، ونىڭ العاشقى ۇلگىسىن ءوز قولىمەن جاسادى. وسى تىلمەن ول «شاريات ۋل-يسلام» اتتى عىلىمي-كوپشىلىك كىتاپ جازىپ، وندا يسلام شارتتارىن كوپشىلىك حالىققا قاراپايىم قازاق تىلىندە ءتۇسىندىردى. ىبىرايدىڭ بۇل قىزمەتى ءوز كەزىندە-اق ءادىل باعالانىپ، وزىنەن كەيىنگى وقىعان جاستار اراسىندا قولداۋ تاپقانىن كورەمىز.
ىبىرايدىڭ تۇستاسى ا.الەكتوروۆ ءوزىنىڭ «پيسمەننايا ليتەراتۋرا كيرگيزوۆ» دەگەن ماقالاسىندا: «نايبولەە بلەستياششيم پرەدستاۆيتەلەم كيرگيزسكوگو نارودا سو ستورونى ليتەراتۋرنوگو تۆورچەستۆا موجەت بىت نازۆان ي.ا.التىنسارين، سپراۆەدليۆو سچيتاۆشيسيا پۋشكينىم كيرگيزوۆ» دەپ جازدى (استراحانسكي ۆەستنيك، 1894, №1377).
1888-1902 جىلدار اراسىندا شىعىپ تۇرعان «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنىڭ بەتىندە قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ جايى، ونىڭ بولاشاعى كەڭ تالقىلانىپ، كەلەلى-كەلەلى پىكىرلەر ايتىلعانى بەلگىلى. ماقالا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى – اسىلقوجا قۇرمانباەۆ «قازاق ءتىلى تۋراسىندا» دەگەن ماقالاسىندا قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىق ءومىر تىرشىلىگىنە ساي وزگە تۇركى حالىقتارىنان ءتىلى دە وزگەشە دامىعانىن ايتا كەلىپ، قازاق ءتىلى تۋرالى ءوز ءتىلىن عانا ەمەس، وزگە دە كوپتەگەن شىعىس تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن، سوندىقتان ولاردى ءوزارا سالىستىرۋعا مۇمكىندىگى بولعان بەلگىلى ىبىراي التىنسارين «قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى سونشالىق ونىمەن كەز كەلگەن تاقىرىپقا كىتاپ جازۋعا بولادى» دەۋشى ەدى… قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن التىنسارين ءسوز جۇزىندە عانا دالەلدەپ قويعان جوق، تازا قازاق تىلىندە ورىس ارپىمەن «قىرعىز حرەستوماتياسى» اتتى كىتاپ جازۋ ارقىلى ىسپەن كورسەتتى.
كەيىنگى كەزدەگى ىبىراي شىعارماشىلىعىن ءسوز ەتكەن ادەبيەتشى، ءتىلشى عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىندە دە ىبىرايدىڭ قازاقتىڭ جاڭا ساپاداعى جازبا ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىرۋداعى كىزمەتى مەن الاتىن ورنى كەڭىنەن كورسەتىلىپ كەلەدى.
قازاقتىڭ جاڭا دەموكراتيالىق باعىتتاعى پوەتيك ءتىلىن قالىپتاستىرۋدا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ تۇستاسى اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ءبىر توبە. ابايدىڭ مۇلدەم جاڭا سيپاتتاعى پوەزيا جاساۋداعى ۇلگى تۇتقانى – ورىستىڭ XIX عاسىرداعى رەاليستىك دەموكراتيالىق پوەزياسى بولسا، قولدانعان ءتىلى حالقىمىزدىڭ الدەنەشە عاسىر بويى سۇرىپتالعان اۋىزشا ادەبي ءتىلى مەن سول كەزدەگى سويلەۋ ءتىلى ەدى. وسى ەكى ارنانى سارقا پايدالانىپ، ونداعى قاراپايىم سوزدەردى تالاي ساققا قۇبىلتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ وبراز جاساۋ ماقساتىنا شەبەرلىكپەن پايدالاندى. ابايدىڭ قازاقتىڭ جاڭا جازبا ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىرۋداعى تىندىرعان قىزمەتى مەن الاتىن ورنى ءبىرسىپىرا زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەگىندە ىلگەرىلى-كەيىندى جان-جاقتى ءسوز بولعانى ءمالىم. سوناۋ 30-جىلداردىڭ ورتا كەزىندە-اق پروفەسسور ق.جۇبانوۆ قازاق تىلشىلەرىنىڭ اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ ابايدىڭ قازاق ادەبي ءتىلىن جاساۋداعى قىزمەتىن دۇرىس كورسەتكەن بولاتىن. ق.جۇبانوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، «ابايدىڭ اقىندىعىن، باسقا قاسيەتتەرىن بىلاي قويىپ، تەك ادەبي ءتىلىمىزدى جاساۋداعى ەڭبەگىنىڭ ءوزىن عانا الساق تا، وندا اقىمىز كەتەتىن ءتۇرى جوق». ابايدىڭ «قازاق ادەبي ءتىلىن جاساۋداعى ەڭبەگىن» اۆتور ودان ءارى بىلاي تۇيىندەيدى: «ادەبيەت تىلىندەگى حالىق ۇلگىسىنىڭ باسى ارتىق قوسارلارىن جويۋمەن قابات، شىعىس ۇلگىسىنەن كەلىپ جۇرگەن اراب-پارسى سوزدەرىن قۋىپ، ادەبيەت ءتىلىن تازارتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بار بايلىعىن ىسكە اسىرۋعا جول اشىپ، جازبا ادەبيەت ءتىلىمىزدىڭ ىرگەسىن قالادى» (جۇبانوۆ ق.قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر. الماتى،1966) .
«اباي دا، – دەپ جازدى اكادەميك جازۋشى م.اۋەزوۆ، – پۋشكين سياقتى، ءوز ەڭبەكتەرىندە بىزگە گرامماتيكالىق كۇرىلىسى مەن سوزدىك قورى جاعىنان قازاقتىڭ بۇگىنگى سويلەپ جۇرگەن ادەبيەتتىك ءتىلىنىڭ قالپىنان كوپ ايىرماسى جوق ءتىل ۇلگىسىن قالدىردى» (اۋەزوۆ م.و. اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالار مەن زەرتتەۋلەر. الماتى، 1966). ءسويتىپ، قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىلارى ى.التىنسارين مەن ا.قۇنانباەۆ وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا-اق قازاقتىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ونىڭ بولاشاق دامۋ باعىتىن ايقىنداپ بەرگەن بولاتىن. بارشا زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە دە، ىبىراي مەن اباي ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى قازاقتىڭ جاڭا ساپاداعى كوركەم ادەبيەت ءتىلىن جاساپ، ادەبي ءتىلدىڭ كوركەم ادەبيەت ءستيلىن قالىپتاستىردى.
ىبىراي مەن ابايدىڭ نەگىزىن قالاعان بۇل ادەبي ءتىل ۇلگىسى ولاردان كەيىن سول قالپىندا ساقتالىپ، ءوز دارەجەسىندە ودان ءارى دامي بەرگەن جوق. ولاي بولاتىن وبەكتيۆتى جاعداي دا جوق ەدى. ارينە، ولاردىڭ يدەياسىن، سالعان ۇلگىسىن ءارى قاراي جالعاستىرۋدا ەڭبەك ەتكەن جەكەلەگەن قايراتكەرلەر بولدى. بۇل ورايدا، «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە قىزمەت ەتكەن ا.قۇرمانباەۆتى، د.سۇلتانعازيندى، ر.دۇيسەنباەۆتى، ت.ب. اتاۋعا بولادى. بىراق ولاردىڭ پىكىرلەرىنىڭ قالىڭ كوپشىلىكتەن قولداۋ تاۋىپ، جۇرتشىلىقتى جۇمىلدىراتىنداي قاۋقارى بولا المادى. بۇل ارادا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا انا ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلاپ، ونىڭ ۇلى اعارتۋشىلار نەگىزدەگەن جاڭا جازبا ادەبي ءتىل ۇلگىسىن ءارى قاراي دامىتۋدا ايانباي ەڭبەك ەتكەن ىبىرايدىڭ شىن ماعىناسىنداعى شاكىرتى احمەت بايتۇرسىنۇلىن ەرەكشە اتاۋىمىز كەرەك. ول ءوزىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىن بايانداپ بەرگەن ىرگەلى ەڭبەكتەرىمەن قاتار قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرگەن العاشقى ۇلتتىق ءباسپاسوزىمىز «قازاق» گازەتىن (1913-18) شىعارىپ، جاڭا جازبا ادەبي ءتىلىمىزدىڭ ناعىز ۇلگىسىن جاساپ بەردى. ءسويتىپ، قازاق تىلشىلەرىنىڭ دۇرىس كورسەتىپ جۇرگەنىندەي، ۇلى اعارتۋشىلاردان باستالعان جاڭا جازبا ادەبي ءتىل ۇلگىسى قازىرگى كەزەڭدە جان-جاقتى دامىپ، ءوزىنىڭ كەمەلىنە كەلىپ وتىر.
باباش ابىلقاسىموۆ،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«انا ءتىلى».
