(Abaidyŋ «Segız aiaq» öleŋıne tüsınık)
Qoǧamdyq sanaǧa Batystyŋ ılımderın sıŋırudei-aq sıŋırıp kelemız. Bıraq onan kösegemız kögerıp ketkenı käne. Jastardyŋ miyn bosqa keptırmei, endı Abai mūrasyn ılım deŋgeiıne köteretın uaqyt jettı. Qazaq filosofiiasy men äleumettık ǧylymdary negızıne Abaidyŋ oi-tanymdary men közqarastarynnege qalamasqa? Mäselen, oişyldyŋ qazaqtyŋ terıs mınezderın, jaqsy menen jamandy aiyra almaǧan qaraŋǧylyǧyn synaǧany – qoǧamdy azyp-tozdyrǧan bolystyq jüienı äşkere etkenı. Qu men sūmdy, zorlyq-zombylyqty şenegenı – äleumettık ädılettı jaqtaǧany. Ūltyn örge süiregenı – saiasi erkındıktı közdegenı. «Tolyq adam» ılımı – bükıl adamzattyŋ joǧyn joqtaǧany. «Üş süiu» ılımı – älemdık dınderdı tüzetkenı. Qalai degen künde de, qazırgı oqulyq kıtaptar osy syndy jelılı metodologiiaǧa zäru. Tömendeäigılı «Segız aiaqqa» zer salaiyq. Bodandyq zamannyŋ siqy, soǧan säikes elmınezınıŋ būzyluykestelengen. Keŋ panoramaly, ūiqasy da aiyryqşa osy öleŋgeMūhtar Äuezov: «Öleŋdegı barlyq joldar sözben emes, qanmen jazylǧan joldar» dep joǧary baǧasyn beredı. «Qanmen jazylǧan»astarly söz,onda azattyqty amanattaǧan degenūǧymda bar. Kenesary köterılısı basyp-janşylǧan soŋ, saiasi erkındık közden būl-būl ūşty. Abaiǧa: «Endıgı jol qaisy?Ūltty progress örıne jeteleitın küş-qūdıret qaisy?» dep bas qatyruǧa tura keldı. Köşpelıler köşın örkeniettıŋ qiia-şatqaldarynan alyp şyǧar joldyŋ bärın anyqtai kele, aqyrynda, otarlyq jaǧdaida eŋ mändı, eŋ şeşuşı küş – eldık sanany oiatu, nadandyqtan arylu dep şeştı. «Segız aiaq» öleŋı osynyŋ kuäsı. Kölemı –25 şumaq(är şumaǧy segız jol). Bas abaitanuşy M.Äuezov: «Ülken öleŋ ...asa şeber arnaudan bastalady» deidı. «Arnau» dep kırıspenı, segız joldan qaiyrylǧan aldyŋǧy üş şumaqty (jiyny - 24 jol) aitqan. Aita öterı, arnaudyŋ ekı türı bar, jaŋa ülgıdegı ekı tomdyq jinaqta ekeuı de berıldı. Arnaudan soŋ «Segız aiaqtyŋ»: ...Qainaidy qanyŋ, Aşidy janyŋ, Mınezderın körgende, - degen yzaly sözdermen negızgı mazmūn (22 şumaq) bastalady. Negızgı mazmūndy şartty türde üş bölımge jıktei otyryp, zerttep-zerdeleu ūtymdy täsıl siiaqty.Aldyŋǧy bölım,8 şumaqtyŋ (4-11) özegı –adamgerşılık tärbie. Nadandyqtyŋ qoiu qaraŋǧylyǧyn aqyn aq jürek adamdyqtyŋ säulesımen tıledı. Yzaly, aşuly sözdıŋ quatymen oi-sanany şabyttana qamşylaidy. Būl bölımde qalyŋ elı qazaǧyn bes närseden (ösek, ötırık, maqtanşaq, erınşek, beker mal şaşpaq) qaşyq boluǧa şaqyrǧan. Mysalǧa erınşektık ädetke «Egınnıŋ ebın, Saudanyŋ tegın, Üirenıp, oilap, mal ızdeudı» qarsy qoiady. Beker mal şaşpa, önerlı bol! Körkem mınez iesı, estı adam bol! Östıpqana orys, tatar, sart siiaqty halyqtarmen teŋesesıŋ degen oi tastaǧan. Joǧaryda aittyq, Abaidyŋközdegenı – terıs mınezdı tüzetıp, märt mınezge,qūldyq sanadan eldık sanaǧa jetu. «Bolmaşy kekşıl, bolsaişy köpşıl», «Eŋbek qylsaŋ erınbei, toiady qarnyŋ tılenbei», «Bırıŋdı, qazaq, bırıŋ dos – körmeseŋ, ıstıŋ bärı – bos» syndy ūlaǧattar ä bastan-aq qanatty aforizmge, el auzyndaǧy maqal-mätelge ainalǧan. Tübı tereŋdıgın, qoǧamdyq sanaǧa yqpaly küştılıgın osynyŋ özınen-aq aŋǧaruǧa bolady. Mysalǧa«Tamaǧy toqtyq, Jūmysy joqtyq, Azdyrar adam balasyn» degen Abai sözın zerdelep körelık. Būl jeke adam tügılı, ūly imperiialar qūldyrap, ırıp-şıru sebebı ainadaǧydai körınetın qoǧam zaŋdylyǧy. Küş-qairaty jūmsalmaǧan eldı ruhani azǧyndyqtosady. Işkı dıŋgegı bosaǧan mūndai eldı syrtqy jau oŋai jeŋıp,baǧynyşty etpek. Osylai köptegen «örkeniettı» degen memleketter «jabaiylardyŋ» qūrbany bolǧan (Rim imperiiasy, Şyŋǧyshan däuırındegı quatty Orta Aziia, Qytai, Babur zamanyndaǧy İndiia jäne t.b.). Tamaǧy toq, jūmysy joq adam «qairattanu, sılkınu» ornyna ūiqy basyp, bolbyramaq. Oi-örısı tarylyp, qara basy qamynan asa almai, köbısı oiyn-sauyqqa berıledı. Qara basyp, qūldyru jolyna tüsedı.«Talasyp bosqa, Jau bolyp dosqa, Qor bolyp, qūryp barasyŋ. Ötırık şaǧym toldy ǧoi, Ökıner uaqytyŋ boldy ǧoi» (10-şumaq) – deidıAbai jaryqtyq. Öitkenı, şūraily aumaqty kelımsekter ielenıp, qazaqqa maldan ǧana emes, jerden aiyrylu qaupı de töngen bolatyn. «Qor bolyp, qūryp barasyŋ» degendı qoǧam damuynyŋ zaŋdylyǧydep qabyldasaq, bügıngı äleumettık jaralar taǧdyrdan emes, özımızden ekenı anyqtalmaq. Söitıp, aldyŋǧy bölımde Abai sıltegen jol – adamgerşılıktıŋ biık deŋgeiıne köterılu.Alla taǧala adam balasyna erekşe aqylmen qosa, taŋdau erkın de bergen. Qalaǧanyŋ tän tılegı me, älde jan tılegı me? Osy sūraq är adamnyŋ aldynan kün saiyn köldeneŋdep şyǧady. Adamnyŋ jüregı tynyş, özı baqytty sezınuı osy ekı tılektıŋ qaisyn taŋdauyna bailanysty bolmaq. Osyny bıle almaǧan jūrtynyŋ nadan hälı – Abai küiıgı.Mıne aldyŋǧy şumaqtar tereŋınde tasalanǧanastarly filosofiia osylar. Ortaŋǧy bölımde özınıŋ köŋıl-küiın söz etken üş şumaqtan (12, 13, 14) keiıngı alty şumaqta (15-20) Abai bi-bolystar men atqamıner ortany syn tezıne alǧan. Mysalǧa «Hoş, qoryqty elıŋ, Qorqytqan senıŋ – Önerıŋ qaisy, aityp ber? El aŋdyp senı, Sen aŋdyp ony, Qylt etkızbei baǧyp kör» deidı. Söitıp, būl 1868 jylǧy «Jaŋa nizam» qalyptastyrǧan otarlyq jüieezgısı mansūqtalǧan, şenelgen bölım. Otarlyq zaman erekşelıgı – jandy tän bırjola bilep alady. Onyŋ belgılerı: qoǧamda adaldyq, bauyrmaldyq azaimaq. Jastar önersız, qūr elteŋ-selteŋmen jürmek, ülkender qaiǧysyz, oilary – qulyq-sūmdyqpen paida tappaq. Köpşılık ömırdıŋ bar qyzyǧy mahabbatpen, iaǧni adamdy süiumen ekenın ūmytpaq. Ol azdai, Qūdai joly –ädılet ekenın bılmeidı. Abai: «Bılmegen soqyr, Qaiǧysyz otyr, Tamaǧy toisa jatuǧa» degenı qazaq jüregınde iman ortaiǧanyna qamyqqany. Sözdıŋ qysqasy, aqyndy küŋırentken terıs mınez atauly – düniege tek bas közımen qaraudyŋ saldary. Osynau tyǧyryqtan halyqty alypşyǧarqūdıret –bılım men ılımdı meŋgeru. Sondyqtan Abai soŋǧy, üşınşı bölımnıŋ bes şumaǧyn (21-25) tereŋ oi, tereŋ ǧylym ızdegen hälıne arnaǧan. Mysalǧa «Ǧylymdy ızdep, Dünienı közdep, Ekı jaqqa üŋıldım» deidı. «Ekı jaqqa üŋıldım» dep Abai nenı aitqan? Äzırge batys pen şyǧysty aitqan deuge beiılmız. Mäselen,prof. M.Myrzahmetov: «Būl öz zamanyndaǧy ozyq batys elderı men qazynaly mūsylmandyq şyǧysty meŋzep aitqan sözı bolatyn», - dep tüsınık beredı («Abai lūǧaty» kıtaby. –Almaty, 2017. 26-bet). Bıraq tereŋge bet qoisaq, Abaidyŋ aitqany – dünienıŋ ışkı jäne syrtqy (baqi men fäni) syry siiaqty. Öitkenı, şumaqtyŋ soŋyn: «Ekı keme qūiryǧyn, Ūsta, jetsın būiryǧyŋ» dep tüiındegen. Mülde toqailaspai, adam közıne ekı kemedei elesteitın myna jaratylys pen jan älemı ǧana emes pe. Adamşylyq tübı – qūdaişylyqta. Demek, «ekı jaqqa üŋıldımdı» dünienıŋ körıngen jäne körınbegen syryn, iaǧni bılım men ılımdı qatar meŋgeru dep ūqsaq dūrystyq siiaqty. Keleşek öner, ǧylymmen kögermegın köre bılgen Abai köp nasihat aitqan. Abaimen tört ret kezdeskenhalyq aqyny Töleu Köbdıkov jazyp qaldyrǧan estelıkten bırer üzındı keltıre keteiık. Jailau tösınde üşınşı ret körgenı (1898 jyly) turaly baianynda: «Şai ışıp otyrǧanda Myrzaqan Abaidyŋ jaŋa saldyrǧan tısınıŋ jaiyn sūrady. Abai qartaiǧan adamdarǧa Semeide osyndai tıs saldyryp aluǧa bolatynyn, būl da öner-ǧylymnyŋ köp paidasynyŋ bırı ekenın, otarba, şoiynjol, suda jüzetın keme, ne keremet ǧylym jaiyn ūzaq äŋgıme qylyp kettı. Basqa önerlı elderdıŋ bızden artyq tırşılıgın de söz qyldy» deidı. Ärı qarai «Abaidy törtınşı ret Semei qalasynda, päterınde kördım» dei kele, aitqany: «Sol joly Abaidan dünie mūnymen tūrmaidy, būdan da zor özgerısı bolady... älı balyqşa suǧa jüzıp jürgenın de köresıŋ, qūs bolyp, qanat qaǧyp aspanda ūşyp jürgendı de köresıŋ degen siiaqty keleşekte ǧylym arqyly adamzat qol jetkızetın köp qiiali närselerdı estıdım. «Apyrai, būlar boluy mümkın be?» dep aŋtarylyp tūryp qaldym». Ǧylym men öner laulaǧan jer – Germaniia önımderın patşalyq Resei suşa sımırdı. Ozyq tehnikasyn, qaru-jaraǧyn köşırıp alyp, zauyt, fabrika salyp özınıkı etıp öndırdı. Eŋ bastysy, ūlttyŋ ǧylymy damuy qarqyn aldy. Keşegı Altyn Orda vassaly, endıkelıp,basqynşyǧa ainalǧan körşınıŋosynau ösıp-örkendeu tarihy Abaiǧa alaqanǧa salǧandai aian edı. Bıraq keŋ baitaq sahara egesı qazakeŋ beiqam, tüktı baiqar emes. Sebebı, qūldyq sanabas kötertpedı: barşa jūrt tän tılegı – paida oilau soŋynda bos dalaqtap jür. Soŋǧy bes jyl boiy masa bolyp yzyŋdasa da, «Qairattan, sılkın!» dep qaqsap aitsa da eşkımselt etpedı. Oişyl aqynnyŋ: Jartasqa bardym, Künde aiǧai saldym, Onan da şyqty jaŋǧyryq; Estısem ünın, Bılsem dep jönın, Köp ızdedım qaŋǧyryp; Baiaǧy jartas – bır jartas, Qaŋq eter, tüktı baiqamas, - dep qamyqpasqa lajy joq.Üzılmes ümıt tek keleşekte. Mäselen, «Tasdiq» (qazırgışe 38-söz) traktaty soŋy, eŋ soŋǧy ösietınde: «Bız... ǧylymdy käsıp qylmaqpyz!» deidı. Körıpkel amanatqa erıksız bas şaiqap, taŋqalasyŋ. «Segız aiaq» bır maqala kölemıne siiatyn şyǧarma emes, sondyqtan «hakım Abai ūltyn süigen be, süise qalai süigen?» degen soŋǧy mäselemen şektelmekpız. Būl sūraqtyŋ jauaby: Auyrmai tänım, Auyrdy janym, Qaŋǧyrtty, qysty basymdy; Taryldy kökırek, Qysyldy jürek, Aǧyzdy syǧyp jasymdy,– degen, sondai-aq: Işte dert qalyŋ, Auyzdan jalyn – Būrq etıp, közden jas şyqsyn: Küidırgen soŋ şydatpai, Qoiar ma eken jylatpai? – degen küŋırenısınde tūr. Mamyqtan tösekte ūiyqtai almai, «ah!» ūrǧan hälın äldeneşe öleŋıne özek etedı. Aqylǧa kemel,qairatty, küştı tūlǧa nelıkten qatty küiıngen? Būl – ūltqadegen mahabbattyŋ aiǧaǧy häm jūrttytüzetem, el qylam degen maqsatqa jete almaǧanynyŋ ökınışı. Keler ūrpaqqa «Osyny ūq, men jete almadym, sen jet!» dep syr şertedı. Amanattaidy. Ūltyn şyn süiu belgısı osy. Mūny «Abai Reseidıŋ otarşyl bilıgıne qarsy söz aitpaǧan, otarlyq saiasatty synamaǧan» desetın jandar bıle jürgenı abzal. Sonymen, tūjyra aitqanda, «Segız aiaq» – halyqtyŋ mūŋyn mūŋdaudyŋ ǧajaiyp ülgısı. Oǧan qosa, «Oian, jūrtym!» dep jar salǧan qairatker Abai ūrany. Asyl mūrany jastarǧa tüsındıru ısınde osy ekınşı aspektı de qaǧys qalmai eskerılse, nūr üstıne nūrbolar edı. Söz soŋy nemese säl Abaişa kürsınıs.Öz yrqymyz – öz qolymyzda dür. Mübadä, otyz jylda ne bıttı, ne öndı? Tük te, eşteŋe de. Nege? Jappaipaida oiladyq. Taqqa tän keldı, näfsı hükım ettı. Boldy, bıttı. Hattä «bes dūşpan», äsırese, maqtanşaq uäbeker mal şaşpaq (jalǧan forum, ötırık reforma, daŋǧaza toi, t.b.) esırdı de kettı.Tıl öştı, ǧylym söndı. Ūltsyzdandyq. Bū hämmäsi «Ai, qap!»-qa sebep – ǧūlamahi Abaiǧa senbedık. Közı tırısınde «Könbedı eşkım sözıme, Ädetıne qarysyp» dese, qazır de könbedık. Haq taǧala «Abyz Abaidy tany, sılkın!» depbergen altyn uaqytty paidalanbadyq, qyryn keldık. Endı qaittık?!... Asan Omarov Abai.kzŪqsas jaŋalyqtar
