«Alpamys batyr» jyryndaǵy tektilik máselesi

3789
Adyrna.kz Telegram

Ultandy qul dep tanystyryp, onyń súıkimsiz etip kórsetilgeni 1956 jylǵy daý-damaıda «Alpamys» jyryn synap, halyqtyq sıpaty joq degen oı aıtýǵa ıtermelegen. Biraq bul obraz týraly M.Ǵabdýllın: «Onyń unamsyz beınede alynýy Ultannyń qul bolǵandyǵynda emes, isinde. Tipti jyrdyń qaı varıantyn alsaq ta, Ultan shyn mánindegi qul da emes. Ol – Alpamystyń nemeresi, Qultaıdan týǵan bala. Ultan óse kele, Alpamys sekildi el qamqorshysy emes, óz dárejesiniń ústem bolýyn kózdeıdi», – dep atalmysh jyrdyń ıdeıasyn anyqtaýshy mańyzdy jaǵdaıdy kórsetken.

Qaıshylyqqa toly taǵy bir beıne – Qaraman (Qarajan). Alpamysqa Surhaıyl mystan kempirdiń balasy Qarajan áýeli jaý bolǵanymen, batyrdyń kúsh-qaıratyn kórgen soń ony moıyndap dos bolǵany jáne sol dostyǵyn aqyryna deıin buzbaı saqtaǵany úshin anyq sýbstat dep qabyldaýǵa bolady. Qazaq epostarynda tarıhı sananyń yqpalymen arhaıkalyq negizi bar jyrlar udaıy jańǵyryp otyrǵan. Solaısha ıdeologııalyq maqsattyń kúshtiliginen «Alpamys batyrda» Qaraman jaý kúıinde qalǵan.
Qarajan naqty túrde jaýdy bildiretin jalqy esim retinde qoldanylmaıdy, sondyqtan qazaq jyrynan dál osy esimdi izdeý durys bolmas. Onyń ornyna Qaraman bar. Eger qazaq jyrlarynda Qaramandy qalmaq dep, tarıhı jaý retinde keıinnen qossa, ol altaılyq nusqadaǵy satqyn dos Aqkóben beınesiniń ornyna kirgizilýi múmkin. Ózbektegi Qarajan Surhaıyl kempirdiń balasy degenmen, Alpamys onymen jaý jaqtaǵy Barshyndy alý úshin barǵanda kezdesýi arqyly onyń dini bólek ekeni aıqyn bolady. Sondyqtan qazaqtaǵy Qaraman onymen úndes. Aqkóben basynda dos bolyp, satqyndyqty keıin jasaǵan. Ózbektegi Qarajan áýeli jaý tıpinde kórinip, sosyn dostyq nıet tanytsa, qazaqtaǵy Qaraman olaı emes. Ol dostyq nıet tanytpaıdy. Bul tarıhı soǵystardyń halyq sanasynda qaldyrǵan tereń izi retinde baǵalanady.
Alpamystan jeńilis tapqan Qarajannyń onyń myqtylyǵyn moıyndaǵan soń óz dinin tastap, Islam dinin qabyldaýy – keıingi qospa. «Óz eliniń aman-saýlyǵyn oılaǵan Qarajan Alpamystyń jaý emestigin biledi de, onymen dostyqqa keledi. …Alpamyspen alysqa tússe (avtor soǵysqa tússe degendi meńzep otyr), onyń aqyry qyrǵyn soǵys, qantógiske aınalyp, el-jurtqa aýyr tıetindigin Qarajan jaqsy túsinedi. Sondyqtan da ol Alpamyspen tós túıisken dos bolyp, sert baılasady; qolynan kelgen qyzmetin aıamaıdy», – degen M.Ǵabdýllınniń pikiri, bir jaǵynan, qoldaýǵa turatynyn baıqatsa, ekinshiden, Qarajannyń óz balasy Dosmaǵambetti óltirýi onyń sýbstattyq ereksheligi bolyp shyǵady.
«Alpamys batyr» jyrynda Ultannyń Baıbórini renjitýi, Jádigerdi kókparǵa salýy − munyń bárin jyrshylar qoldamaı, jaǵymsyz kúıde jetkizedi. Onyń Gúlbarshyndy alýy da zorlyqshyldyń bir isi sııaqty kórinip, mańyzdy bir jaǵdaı tasada qalǵandaı bolady. Biraq bul jaı zorlyqshylyq emes, munyń mánisi − ámeńgerlikte.
V.M. Jırmýnskıı Qarajanda Aqkóbenniń keıbir qylyqtary saqtalǵan dep, Aqkóbenniń asyrandy bala ekeni, ıaǵnı rýǵa keıinnen qosylsa da, ámeńgerlik joldan úmiti bar ekenin tanytady. Al Ultannyń sheshesi kúń bolsa da, ákesi Baıbóriniń nemere týysy, sondyqtan onyń Gúlbarshynnan úmitker bolýynda ámeńgerlik salt jatqany belgili.
Ultandy qul dep tanystyryp, ony sonshalyqty qatygez etip kórsetý beker emes. Ony óz balasyndaı kórip, dúnıege kelgen boıynda el-jurtty shaqyryp, toı jasaǵan Baıbórige til tıgizgeni, Jádigerdi kókparǵa berýi zorlyqshyldyń isinen dep shekteýge syımaıdy. Ultannyń sheshesi kúń bolǵan. Sondyqtan da onyń sonshalyqty jaǵymsyz bolyp shyǵýynyń sebebi – teksizdikte. Oǵan qaraǵanda Alpamystyń namysqoılyǵynan tektilik baıqalady. Muny birneshe jaǵdaıdan kórýge bolady. Atap aıtqanda, atastyrylǵan qalyńdyǵynyń basqa jaqta ekenin estigen boıda ekiudaı kúıge túspeı, jolǵa shyǵady; Taıshyq han alyp ketken maldy qaıtarý úshin ákesiniń «ket» degen sózi qatty aıtylsa da:
Ákem de bolsań, men sorly,
Sózińdi estip neteıin.
Atqa saldym tegildirik terlikti,
Qarataýda men kóp súrdim beklikti, – degen sózderi onyń tektiligin baıqatady. Alpamystyń on jasynda ákim bolǵany barlyq nusqada derlik turaqty aıtylady. Onyń Qońyrat rýyna qorǵan bolǵanyn bildiretin joldar da ornyqty qalyptasqan. Máselen:
Tozyp ketken jurtynyń
Bárin jıyp alady.
Teli menen tentegin
Túzetip jolǵa salady, − degen joldar Alpamystyń qyzmeti batyrlyq kórsetýmen shektelmegenin aıǵaqtaıdy.
Tektilikti jyr keıipkerleriniń kıimderinen de bilýge bolady. Gúlbarshynnyń qıyn jaǵdaıda júrgenin Baıbóri «Kelinimniń ústinen túsip qaldy, Kıip júrgen barshasy» dese, Qultaı baba Jádigerdiń ákesi bar kezde «Altyn edi kórpesi-aı» deýi osy oıǵa negiz beredi. Onyń ústine Alpamystyń Qultaı babasyna:
Jigittikte júrýshi eń,
Kireýke tondy jamylyp…
Qartaıǵanda, jan baba,
Jaıaý júrsiń naǵylyp? – deýi onyń o basta qul bolmaǵanyn tanytady.
Jigitińde qus saldyń,
Jasanǵan jaýdy qıratyp,
Elden buryn olja aldyń.
Tentek penen momyndy
Aqylyńmenen teńgerip,
Nasıhat jurtqa jol saldyń, – degen joldardyń qoldanysy Qultaıdy rýbasy degen tanymnyń durystyǵyna kóz jete túsedi.
Eger «Qyz Jibekte» Tólegen sonshalyqty úlken kóshtiń bárin aralap, bir sulýdan ketip, ekinshisin kórip, Jibekke jetkenshe toqtamasa, sezim erkindigin tanytýmen birge onyń jaı qyzdy emes, tekti qyzdy tańdap júrýimen baılanysty. Al Alpamystyń mundaı tańdaýy joq. Alpamysty Qambar batyrmen salystyrǵan N.S.Smırnova alǵashqy jyrdyń kóne ekendigin jar tańdaý saryny boıynsha túsindiredi. Onyń mundaı pikir aıtýyna «Alpamys batyr» jyryndaǵy ejeqabyl saltyn eskerýi negiz bolǵan. «Alpamys batyr» jyrynda arhaıkalyq jyrlardyń zańdylyǵyna saı batyrǵa laıyq jar onymen bir mezgilde dúnıege keledi. Mundaı baılaýly tańdaý beker emes. El qorǵaıtyn úlken maqsattyń adamy qatardaǵy jaı qyzdy almaıdy, oǵan o basta tekti qyz buıyrylǵan. Shyndyǵynda, folklorlyq shyǵarmalarda bas keıipkerlerdiń jary ne hannyń qyzy, ne baıdyń qyzy bolýy oılandyrýy kerek. Taptyq sananyń ózindik yqpaly bolǵanymen, mundaı sarynnyń saqtalýy tekti jerden qyz alýdy bildiredi. Jyrlardaǵy: «Qanykeıdeı kóriktini, Tinikeıdeı tektini al» degen folklorlyq qańqanyń tym tereń tarıh qoınaýynan tamyr tartatyny osylaısha belgili bolady. Taptyq jiktelistiń ózi rý ishinde baılyǵymen erekshelengen adamdar arqyly paıda bolǵan. Kedeılikpen ósken balalardyń baı balasynan aqyl, tapqyrlyq asyrýy keıinnen qosylǵan, sondyqtan batyrlardyń jarynyń baı ne han qyzdary bolýynyń mánisi rý ishindegi tańdaýly degen uǵymmen astasyp, ejeqabyl salty kórsetilgen.
Alpamysty batyr, el múddesin oılaıtyn ákim retinde tanystyrý laıyqty dárejede jasalsa da, jyrda tektilik máselesi mańyzdy ekendigi oǵan berilgen baǵalaýdan da kórinedi. Taıshyq kórgen túsinen qorqatynyn aıta otyryp:
Aýyzyna qaradym,
Sulýdy tańdap súıgendeı.
Kelbetine qaradym,
Qamqapty tańdap kıgendeı, − deıdi.
Alpamys joq kezde Baıbóri, Odısseı joq kezde Laert qarttyń qıyn jaǵdaıda qalǵany nelikten? Óıtkeni el qorǵany bolǵan bas keıipkerdiń ákesiniń álsiz bolyp kórsetilýi – jalpy epıkalyq dástúr. Jádiger de, Telemah ta ákesi kelgen soń qaırattanyp shyǵady. Osy jaǵdaıdy aldyńǵy býynnyń Baıbóri men Laert qarttarǵa bas keıipkerlerdiń qamqor bolýymen sabaqtastyryp qarasaq, eki arada logıkalyq baılanys bar, ıaǵnı urpaqtardyń kemeldený sıpaty ańǵarylady. Bul – ár urpaqtyń aldyńǵy býynmen salystyrǵanda kemeldenýin ańsaǵan halyq muraty.
A.Baıtursynovtyń: «…burynǵy jaýgershilik zamanda halyq tán esebinde bolǵan da, batyrlar jan esebinde bolǵan. Sondyqtan batyrlar týrasyndaǵy áńgime – halyqtyń jany, rýhy týrasyndaǵy áńgime», – degenin batyr urpaqtarynyń da el qorǵany bolýymen sabaqtastyrýǵa bolady. Jádigerdi «bóriniń bóltirigi» dep qabyldap, Ultannyń ony óltirýdi oılap, Qarlyǵashqa alyp kelýdi buıyratyny belgili. Sonda jylap kelgen ápekesine Jádiger bala bolsa da:
Ultan quldan taıaq jep,
Aıdalada jylaǵan
Bolar ma bizge laıyq? – deýi beker emes. Tekti urpaq qandaı qıyn kezde de kóz jasyn kórsetpeıdi. Bireýdiń, onyń ústine tutas áýletke qorlyq kórsetip otyrǵan bireýdiń aldynda jylaý − er jigitke úlken syn. Jyrshylar Jádigerdi aıtqanda, osyny eskergen.
Qoryta aıtqanda, batyrlyq jyrlardaǵy tektilik búkil eldik máseleni kótergen.


Rıza ÁLMUHANOVA,
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty,

«Ana tili»

 

Pikirler