ۇلتاندى قۇل دەپ تانىستىرىپ، ونىڭ سۇيكىمسىز ەتىپ كورسەتىلگەنى 1956 جىلعى داۋ-دامايدا «الپامىس» جىرىن سىناپ، حالىقتىق سيپاتى جوق دەگەن وي ايتۋعا يتەرمەلەگەن. بىراق بۇل وبراز تۋرالى م.عابدۋللين: «ونىڭ ۇنامسىز بەينەدە الىنۋى ۇلتاننىڭ قۇل بولعاندىعىندا ەمەس، ىسىندە. ءتىپتى جىردىڭ قاي ۆاريانتىن الساق تا، ۇلتان شىن مانىندەگى قۇل دا ەمەس. ول – الپامىستىڭ نەمەرەسى، قۇلتايدان تۋعان بالا. ۇلتان وسە كەلە، الپامىس سەكىلدى ەل قامقورشىسى ەمەس، ءوز دارەجەسىنىڭ ۇستەم بولۋىن كوزدەيدى»، – دەپ اتالمىش جىردىڭ يدەياسىن انىقتاۋشى ماڭىزدى جاعدايدى كورسەتكەن.
قايشىلىققا تولى تاعى ءبىر بەينە – قارامان (قاراجان). الپامىسقا سۇرحايىل مىستان كەمپىردىڭ بالاسى قاراجان اۋەلى جاۋ بولعانىمەن، باتىردىڭ كۇش-قايراتىن كورگەن سوڭ ونى مويىنداپ دوس بولعانى جانە سول دوستىعىن اقىرىنا دەيىن بۇزباي ساقتاعانى ءۇشىن انىق سۋبستات دەپ قابىلداۋعا بولادى. قازاق ەپوستارىندا تاريحي سانانىڭ ىقپالىمەن ارحايكالىق نەگىزى بار جىرلار ۇدايى جاڭعىرىپ وتىرعان. سولايشا يدەولوگيالىق ماقساتتىڭ كۇشتىلىگىنەن «الپامىس باتىردا» قارامان جاۋ كۇيىندە قالعان.
قاراجان ناقتى تۇردە جاۋدى بىلدىرەتىن جالقى ەسىم رەتىندە قولدانىلمايدى، سوندىقتان قازاق جىرىنان ءدال وسى ەسىمدى ىزدەۋ دۇرىس بولماس. ونىڭ ورنىنا قارامان بار. ەگەر قازاق جىرلارىندا قاراماندى قالماق دەپ، تاريحي جاۋ رەتىندە كەيىننەن قوسسا، ول التايلىق نۇسقاداعى ساتقىن دوس اقكوبەن بەينەسىنىڭ ورنىنا كىرگىزىلۋى مۇمكىن. وزبەكتەگى قاراجان سۇرحايىل كەمپىردىڭ بالاسى دەگەنمەن، الپامىس ونىمەن جاۋ جاقتاعى بارشىندى الۋ ءۇشىن بارعاندا كەزدەسۋى ارقىلى ونىڭ ءدىنى بولەك ەكەنى ايقىن بولادى. سوندىقتان قازاقتاعى قارامان ونىمەن ۇندەس. اقكوبەن باسىندا دوس بولىپ، ساتقىندىقتى كەيىن جاساعان. وزبەكتەگى قاراجان اۋەلى جاۋ تيپىندە كورىنىپ، سوسىن دوستىق نيەت تانىتسا، قازاقتاعى قارامان ولاي ەمەس. ول دوستىق نيەت تانىتپايدى. بۇل تاريحي سوعىستاردىڭ حالىق ساناسىندا قالدىرعان تەرەڭ ءىزى رەتىندە باعالانادى.
الپامىستان جەڭىلىس تاپقان قاراجاننىڭ ونىڭ مىقتىلىعىن مويىنداعان سوڭ ءوز ءدىنىن تاستاپ، يسلام ءدىنىن قابىلداۋى – كەيىنگى قوسپا. «ءوز ەلىنىڭ امان-ساۋلىعىن ويلاعان قاراجان الپامىستىڭ جاۋ ەمەستىگىن بىلەدى دە، ونىمەن دوستىققا كەلەدى. …الپامىسپەن الىسقا تۇسسە (اۆتور سوعىسقا تۇسسە دەگەندى مەڭزەپ وتىر), ونىڭ اقىرى قىرعىن سوعىس، قانتوگىسكە اينالىپ، ەل-جۇرتقا اۋىر تيەتىندىگىن قاراجان جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان دا ول الپامىسپەن ءتوس تۇيىسكەن دوس بولىپ، سەرت بايلاسادى; قولىنان كەلگەن قىزمەتىن ايامايدى»، – دەگەن م.عابدۋلليننىڭ پىكىرى، ءبىر جاعىنان، قولداۋعا تۇراتىنىن بايقاتسا، ەكىنشىدەن، قاراجاننىڭ ءوز بالاسى دوسماعامبەتتى ءولتىرۋى ونىڭ سۋبستاتتىق ەرەكشەلىگى بولىپ شىعادى.
«الپامىس باتىر» جىرىندا ۇلتاننىڭ ءبايبورىنى رەنجىتۋى، جادىگەردى كوكپارعا سالۋى − مۇنىڭ ءبارىن جىرشىلار قولداماي، جاعىمسىز كۇيدە جەتكىزەدى. ونىڭ گۇلبارشىندى الۋى دا زورلىقشىلدىڭ ءبىر ءىسى سياقتى كورىنىپ، ماڭىزدى ءبىر جاعداي تاسادا قالعانداي بولادى. بىراق بۇل جاي زورلىقشىلىق ەمەس، مۇنىڭ ءمانىسى − امەڭگەرلىكتە.
ۆ.م. جيرمۋنسكي قاراجاندا اقكوبەننىڭ كەيبىر قىلىقتارى ساقتالعان دەپ، اقكوبەننىڭ اسىراندى بالا ەكەنى، ياعني رۋعا كەيىننەن قوسىلسا دا، امەڭگەرلىك جولدان ءۇمىتى بار ەكەنىن تانىتادى. ال ۇلتاننىڭ شەشەسى كۇڭ بولسا دا، اكەسى ءبايبورىنىڭ نەمەرە تۋىسى، سوندىقتان ونىڭ گۇلبارشىننان ۇمىتكەر بولۋىندا امەڭگەرلىك سالت جاتقانى بەلگىلى.
ۇلتاندى قۇل دەپ تانىستىرىپ، ونى سونشالىقتى قاتىگەز ەتىپ كورسەتۋ بەكەر ەمەس. ونى ءوز بالاسىنداي كورىپ، دۇنيەگە كەلگەن بويىندا ەل-جۇرتتى شاقىرىپ، توي جاساعان بايبورىگە ءتىل تيگىزگەنى، جادىگەردى كوكپارعا بەرۋى زورلىقشىلدىڭ ىسىنەن دەپ شەكتەۋگە سىيمايدى. ۇلتاننىڭ شەشەسى كۇڭ بولعان. سوندىقتان دا ونىڭ سونشالىقتى جاعىمسىز بولىپ شىعۋىنىڭ سەبەبى – تەكسىزدىكتە. وعان قاراعاندا الپامىستىڭ نامىسقويلىعىنان تەكتىلىك بايقالادى. مۇنى بىرنەشە جاعدايدان كورۋگە بولادى. اتاپ ايتقاندا، اتاستىرىلعان قالىڭدىعىنىڭ باسقا جاقتا ەكەنىن ەستىگەن بويدا ەكىۇداي كۇيگە تۇسپەي، جولعا شىعادى; تايشىق حان الىپ كەتكەن مالدى قايتارۋ ءۇشىن اكەسىنىڭ «كەت» دەگەن ءسوزى قاتتى ايتىلسا دا:
اكەم دە بولساڭ، مەن سورلى،
ءسوزىڭدى ەستىپ نەتەيىن.
اتقا سالدىم تەگىلدىرىك تەرلىكتى،
قاراتاۋدا مەن كوپ ءسۇردىم بەكلىكتى، – دەگەن سوزدەرى ونىڭ تەكتىلىگىن بايقاتادى. الپامىستىڭ ون جاسىندا اكىم بولعانى بارلىق نۇسقادا دەرلىك تۇراقتى ايتىلادى. ونىڭ قوڭىرات رۋىنا قورعان بولعانىن بىلدىرەتىن جولدار دا ورنىقتى قالىپتاسقان. ماسەلەن:
توزىپ كەتكەن جۇرتىنىڭ
ءبارىن جيىپ الادى.
تەلى مەنەن تەنتەگىن
تۇزەتىپ جولعا سالادى، − دەگەن جولدار الپامىستىڭ قىزمەتى باتىرلىق كورسەتۋمەن شەكتەلمەگەنىن ايعاقتايدى.
تەكتىلىكتى جىر كەيىپكەرلەرىنىڭ كيىمدەرىنەن دە بىلۋگە بولادى. گۇلبارشىننىڭ قيىن جاعدايدا جۇرگەنىن ءبايبورى «كەلىنىمنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ قالدى، كيىپ جۇرگەن بارشاسى» دەسە، قۇلتاي بابا جادىگەردىڭ اكەسى بار كەزدە «التىن ەدى كورپەسى-اي» دەۋى وسى ويعا نەگىز بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە الپامىستىڭ قۇلتاي باباسىنا:
جىگىتتىكتە ءجۇرۋشى ەڭ،
كىرەۋكە توندى جامىلىپ…
قارتايعاندا، جان بابا،
جاياۋ ءجۇرسىڭ ناعىلىپ؟ – دەۋى ونىڭ و باستا قۇل بولماعانىن تانىتادى.
جىگىتىڭدە قۇس سالدىڭ،
جاسانعان جاۋدى قيراتىپ،
ەلدەن بۇرىن ولجا الدىڭ.
تەنتەك پەنەن مومىندى
اقىلىڭمەنەن تەڭگەرىپ،
ناسيحات جۇرتقا جول سالدىڭ، – دەگەن جولداردىڭ قولدانىسى قۇلتايدى رۋباسى دەگەن تانىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتە تۇسەدى.
ەگەر «قىز جىبەكتە» تولەگەن سونشالىقتى ۇلكەن كوشتىڭ ءبارىن ارالاپ، ءبىر سۇلۋدان كەتىپ، ەكىنشىسىن كورىپ، جىبەككە جەتكەنشە توقتاماسا، سەزىم ەركىندىگىن تانىتۋمەن بىرگە ونىڭ جاي قىزدى ەمەس، تەكتى قىزدى تاڭداپ جۇرۋىمەن بايلانىستى. ال الپامىستىڭ مۇنداي تاڭداۋى جوق. الپامىستى قامبار باتىرمەن سالىستىرعان ن.س.سميرنوۆا العاشقى جىردىڭ كونە ەكەندىگىن جار تاڭداۋ سارىنى بويىنشا تۇسىندىرەدى. ونىڭ مۇنداي پىكىر ايتۋىنا «الپامىس باتىر» جىرىنداعى ەجەقابىل سالتىن ەسكەرۋى نەگىز بولعان. «الپامىس باتىر» جىرىندا ارحايكالىق جىرلاردىڭ زاڭدىلىعىنا ساي باتىرعا لايىق جار ونىمەن ءبىر مەزگىلدە دۇنيەگە كەلەدى. مۇنداي بايلاۋلى تاڭداۋ بەكەر ەمەس. ەل قورعايتىن ۇلكەن ماقساتتىڭ ادامى قاتارداعى جاي قىزدى المايدى، وعان و باستا تەكتى قىز بۇيىرىلعان. شىندىعىندا، فولكلورلىق شىعارمالاردا باس كەيىپكەرلەردىڭ جارى نە حاننىڭ قىزى، نە بايدىڭ قىزى بولۋى ويلاندىرۋى كەرەك. تاپتىق سانانىڭ وزىندىك ىقپالى بولعانىمەن، مۇنداي سارىننىڭ ساقتالۋى تەكتى جەردەن قىز الۋدى بىلدىرەدى. جىرلارداعى: «قانىكەيدەي كورىكتىنى، تىنىكەيدەي تەكتىنى ال» دەگەن فولكلورلىق قاڭقانىڭ تىم تەرەڭ تاريح قويناۋىنان تامىر تارتاتىنى وسىلايشا بەلگىلى بولادى. تاپتىق جىكتەلىستىڭ ءوزى رۋ ىشىندە بايلىعىمەن ەرەكشەلەنگەن ادامدار ارقىلى پايدا بولعان. كەدەيلىكپەن وسكەن بالالاردىڭ باي بالاسىنان اقىل، تاپقىرلىق اسىرۋى كەيىننەن قوسىلعان، سوندىقتان باتىرلاردىڭ جارىنىڭ باي نە حان قىزدارى بولۋىنىڭ ءمانىسى رۋ ىشىندەگى تاڭداۋلى دەگەن ۇعىممەن استاسىپ، ەجەقابىل سالتى كورسەتىلگەن.
الپامىستى باتىر، ەل مۇددەسىن ويلايتىن اكىم رەتىندە تانىستىرۋ لايىقتى دارەجەدە جاسالسا دا، جىردا تەكتىلىك ماسەلەسى ماڭىزدى ەكەندىگى وعان بەرىلگەن باعالاۋدان دا كورىنەدى. تايشىق كورگەن تۇسىنەن قورقاتىنىن ايتا وتىرىپ:
اۋىزىنا قارادىم،
سۇلۋدى تاڭداپ سۇيگەندەي.
كەلبەتىنە قارادىم،
قامقاپتى تاڭداپ كيگەندەي، − دەيدى.
الپامىس جوق كەزدە ءبايبورى، وديسسەي جوق كەزدە لاەرت قارتتىڭ قيىن جاعدايدا قالعانى نەلىكتەن؟ ويتكەنى ەل قورعانى بولعان باس كەيىپكەردىڭ اكەسىنىڭ ءالسىز بولىپ كورسەتىلۋى – جالپى ەپيكالىق ءداستۇر. جادىگەر دە، تەلەماح تا اكەسى كەلگەن سوڭ قايراتتانىپ شىعادى. وسى جاعدايدى الدىڭعى بۋىننىڭ ءبايبورى مەن لاەرت قارتتارعا باس كەيىپكەرلەردىڭ قامقور بولۋىمەن ساباقتاستىرىپ قاراساق، ەكى ارادا لوگيكالىق بايلانىس بار، ياعني ۇرپاقتاردىڭ كەمەلدەنۋ سيپاتى اڭعارىلادى. بۇل – ءار ۇرپاقتىڭ الدىڭعى بۋىنمەن سالىستىرعاندا كەمەلدەنۋىن اڭساعان حالىق مۇراتى.
ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ: «…بۇرىنعى جاۋگەرشىلىك زاماندا حالىق ءتان ەسەبىندە بولعان دا، باتىرلار جان ەسەبىندە بولعان. سوندىقتان باتىرلار تۋراسىنداعى اڭگىمە – حالىقتىڭ جانى، رۋحى تۋراسىنداعى اڭگىمە»، – دەگەنىن باتىر ۇرپاقتارىنىڭ دا ەل قورعانى بولۋىمەن ساباقتاستىرۋعا بولادى. جادىگەردى «ءبورىنىڭ بولتىرىگى» دەپ قابىلداپ، ۇلتاننىڭ ونى ءولتىرۋدى ويلاپ، قارلىعاشقا الىپ كەلۋدى بۇيىراتىنى بەلگىلى. سوندا جىلاپ كەلگەن اپەكەسىنە جادىگەر بالا بولسا دا:
ۇلتان قۇلدان تاياق جەپ،
ايدالادا جىلاعان
بولار ما بىزگە لايىق؟ – دەۋى بەكەر ەمەس. تەكتى ۇرپاق قانداي قيىن كەزدە دە كوز جاسىن كورسەتپەيدى. بىرەۋدىڭ، ونىڭ ۇستىنە تۇتاس اۋلەتكە قورلىق كورسەتىپ وتىرعان بىرەۋدىڭ الدىندا جىلاۋ − ەر جىگىتكە ۇلكەن سىن. جىرشىلار جادىگەردى ايتقاندا، وسىنى ەسكەرگەن.
قورىتا ايتقاندا، باتىرلىق جىرلارداعى تەكتىلىك بۇكىل ەلدىك ماسەلەنى كوتەرگەن.
ريزا ءالمۇحانوۆا،
م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
«انا ءتىلى»
