Batyrlar jyry – el qorǵaǵan erlerdiń batyrlyǵyn jyrlaǵan tarıhı óleń sóz ǵana emes, qazaq tiliniń qaınar bulaǵy. Onda el men jer úshin bolǵan egestiń, basyn oqqa baılaǵan batyrdyń, tuıaǵy altyn tulpardyń, adal jar bolǵan arýdyń sýreti jatyr. Ol – sóz sýreti. Munda qazaq áıeline ǵana tán danalyq, daralyq, tektilik, kóregendiktiń kórkem obrazy somdalǵan. Dini pás tartyp, tili jutańdaǵan búgingi qazaqqa batyrlar jyrynyń bereri ushan-teńiz. «Ana tili» gazeti sol teńizden marjan terip, oqyrmanyna sóz-syıyn usynbaq. Syılyqtyń basy – «Qobylandy batyr» jyryndaǵy Qurtqa sulýdyń sózben kestelengen beınesi.…
Qurýly baqan basynda
Eki bólip ushyrdy
Aı astynda teńgeni.
Qurtqa kórip batyrdy.
Shashý shashyp basyna,
Buralyp keldi qasyna.
Nuryna toıyp tóngeni, ¬–
Kózi kórmeı óńgeni,
«Izdegen teńim keldi», – dep,
Patshaǵa salyp jeńgeni.
Qurtqa óz jaryn osylaı tańdady. Qazaq qyzynyń kóringen kók attyǵa ilese bermeıtin tektiligin kórsetti. Altynmen ishin bezegen, syrty kúmis aq otaýyn alyp, qyryq túıe qazyna artyp, qyryq qul men qyryq kúńin ertip uzatylyp kele jatqan qyz Qurtqa jol-jónekeı kóregendigin de tanytady.
«Mynaý jatqan kóp jylqy
Kimdiki? – dep surady.
Sonaý turǵan bıeni
Meni berseń de alǵyn», – dep,
Batyrǵa ámir qylady.
Qurtqa kórsetken bul kókala bıeniń ishinde keıin Qobylandynyń jan serigi bolǵan Taıbýryl jatyr edi. Tulpardy ishten tanyǵan qyz Qurtqa Batyrǵa qanat bolar mundaı sáıgúlikti óz basynan bıik baǵalaıdy. Keıin sol býryl qulyndy qyryq kún qýlyqtyń, qyryq kún qysyrdyń sútin emizip, toqsan kúni jetkende, «arymasyn, talmasyn dep, mańqa, qolqa bolmasyn dep, qyzyl dári jegizip» baptaıdy. «Túndikpenen kún beredi, tútikpenen sý beredi». Altynnan aıyl-turmanyn daıyndatyp, Taıbýryldy alty jasqa jetkizgen qyz Qurtqaǵa bir kúni jylqyda jatqan Qobylandy sálem aıtady. Sultanynyń Qaramanmen birge jaýǵa shappaq bolǵanyn estigen sulý Qurtqa:
Qylań etip, qylt etip,
Sylań etip, sylt etip,
Shekede shoǵy bult etip,
Altyndy tony jylt etip,
Saýly ingendeı yńqyldap,
Kúshigendeı syńqyldap,
Súmbiledeı jyltyldap,
Býyny túsip bylqyldap,
Altyn qalpaq dýlyǵa,
Shekesinde jarqyldap,
Maqpal tósek mamyqtan,
Altyn ıek, aq tamaq,
Kóterip basyn sóıledi…
…Sultanyma sálem de,
Tilimdi alsa barmasyn.
Bizdiń baqqan býrylda
Qyryq úsh kúndik kemdik bar, – degen sálemin jetkizedi.
Jan jarynyń bul sálemin estigen Qobylandy Qaramanǵa joldas bola almasyn aıtqanda, «qatyn» degen sóz estıdi. Buǵan namystanǵan batyr Qurtqany shaýyp tastamaqqa keledi. Sonda Qurtqa «Sasyp júrip, jón taýyp,
aqyl menen oı taýyp…» Qobylandyny sabasyna túsiredi.
Tórde turǵan Býryldyń,
Basyn sheship alady…
Qyz Qurtqany kóterip,
Býryl kókke eki ushty.
Salmaǵymen qyz Qurtqa
Alyp jerge bul tústi.
Jazyǵy áıel demeseń,
Qurtqa qyz da tym kúshti.
Kókke úsh ret ushýǵa tulpardyń qyryq úsh kúndik kemdigi bar ekenin Qurtqa osylaı dáleldeıdi. Sonda Qobylandy:
Kólden ushqan qaz deımin,
Qaz jaılaýyn saz deımin,
Naýryzdan soń jaz deımin.
Aqyly joq men aqymaq,
Búıtip júrgen Qurtqamdy
Shaýyp tastaı jazdaımyn, – dep jan jaryna rızashylyǵyn bildiredi. Qobylandy aqyry Qaramanmen birge jaýǵa attanbaq bolyp:
…Artyqsha týǵan Qurtqajan,
Atyń áıel desem de…
Meniń kózim tiride,
Erdiń qunyn jeseń de…
Osy barǵan sapardan
Esen baryp, saý qaıtsam,
Áıel de bolsań, Qurtqajan,
Han qylarmyn halyqqa! – dep Qurtqamen qoshtasady. Sonda Qurtqanyń danalyq, kóripkeldik qasıeti kórinis tabady. Eri joq eldiń erteń qandaı kúıge dýshar bolatynyn jetkizedi. Biraq batyr aıtqanynan qaıtsyn ba?! Aqyry Qaramannyń sońynan ketedi. Bir-aq kúnde alty aıshylyq joldy basyp, Qurdasyn qýyp jetken Qobylandy:
Kórdińiz be, Qaraman,
Qatynnyń baqqan atyn-aı!
Qatyn da bolsa bildiń be,
Qurtqanyń asyl zatyn-aı! – dep qurdasynyń kezinde ózine aıtqan «qatyn» degen sózin betine basady.
Al asyl jar Qurtqa batyrynyń barar jolyn ǵana emes, keler baǵytyn da anyqtap, «Aty arysa, qarny ashsa, qylsyn degen azyqty»
Qobylandynyń jolyna kúlge kómip ketken eken.
«Kúl ishinde ne bar?» dep,
Qobylandy kúldi qarady.
Ashyp kúldi qarasa,
Jaıa menen jal eken,
Túrli taǵam bar eken.
Ózin qalmaq alǵanda
Kók arbaǵa salǵanda
«Kez bolsa buǵan batyr» dep,
«Taýyp azyq qylsyn» dep,
Aqyldy týǵan Qurtqanyń
Bóten nárse tastarǵa
Shamasy kelmeı sulýdyń,
Kómip ketken nany eken.
«Óz degeni bolmasa, jónge kelmeıtin bala» Qobylandy jaýlarynyń «tulymdysyn tul qylyp, aıdarlysyn qul qylyp» aqyry jeńiske jetedi, alty jasynda ámirine alǵan Qurtqamen azamat bolyp, nekelesedi.
Kún qyzyly batqanda,
Aýyldyń aldy jatqanda,
Toqsan eki qatyndar
Qobylandyny jetelep,
Aq otaýdy tótelep,
Qurtqaǵa tikken aq orda
Batyrdy ákep engizdi.
Beli qyldaı, beti aıdaı,
Qurtqany oǵan kórgizdi.
Toǵyz aı, on kún júzinde
Perzenttiń týar kúni bop.
Sulý Qurtqa tolǵatty.
Er tolǵaǵy tym qatty.
Uıqy kórmeı tún qatty.
El ishinde Qurtqajan
Adamnan ozǵan symbatty.
… Arystan týǵan eken dep.
Asyra jurty qýandy.
«Kók etiktiń myqtysy, kúzgi jerdiń shyqtysy!» atanǵan aqyldy Qurtqa Bókenbaıdaı batyr uldy dúnıege ákelip, asyl ana atanady. Tipti jan jary Qobylandysyna batyr qyz Qarlyǵany qosady.
Qarlyǵa, Qurtqa kórsetip,
Qalyń Qypshaq eline
Tatýlyqtyń belgisin,
Maqsatqa jetken osylaı
Elge jaıyp úlgisin…
Jyr osylaı aıaqtalady. Jyrda Qobylandynyń anasy – Analyqtyń, qaryndasy – Qarlyǵashtyń, batyr qyz – Qarlyǵanyń obrazy da tartymdy jyrlanǵan. Degenmen, «Aqylyń seniń qyz Qurtqa, Patshaǵa bitse bolmaı ma?» dep Qobylandydaı batyrdy tereńdigine tánti etken qazaq arýynyń beınesi daralanyp turdy. Sol sulýlyq ǵasyrlar qoınaýynan bizdiń eldik, ulttyq bolmysymyzben bite qaınasyp kele jatyr. Búgingi qoǵamda aryn janynan bıik kóretin árbir qyzdyń boıynda Qurtqa ananyń qany týlap jatyr desek artyq aıtqandyq bolmas. Qurtqa anaǵa «Áıel boldyń, amal joq, eger erkek bolǵanda, bolar eń jurtqa bir tutqa» degen sóz beker aıtylmaǵan. Shyndyǵynda asyl ana, adal jar erge tutqa boldy. Er elge tutqa boldy…
(Maqalada 2007 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryq kórgen «Batyrlar jyrynyń» I tomyndaǵy «Qobylandy batyr» jyry negiz etildi)
Bilál QÝANYSh
