باتىرلار جىرى – ەل قورعاعان ەرلەردىڭ باتىرلىعىن جىرلاعان تاريحي ولەڭ ءسوز عانا ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ قاينار بۇلاعى. وندا ەل مەن جەر ءۇشىن بولعان ەگەستىڭ، باسىن وققا بايلاعان باتىردىڭ، تۇياعى التىن تۇلپاردىڭ، ادال جار بولعان ارۋدىڭ سۋرەتى جاتىر. ول – ءسوز سۋرەتى. مۇندا قازاق ايەلىنە عانا ءتان دانالىق، دارالىق، تەكتىلىك، كورەگەندىكتىڭ كوركەم وبرازى سومدالعان. ءدىنى ءپاس تارتىپ، ءتىلى جۇتاڭداعان بۇگىنگى قازاققا باتىرلار جىرىنىڭ بەرەرى ۇشان-تەڭىز. «انا ءتىلى» گازەتى سول تەڭىزدەن مارجان تەرىپ، وقىرمانىنا ءسوز-سىيىن ۇسىنباق. سىيلىقتىڭ باسى – «قوبىلاندى باتىر» جىرىنداعى قۇرتقا سۇلۋدىڭ سوزبەن كەستەلەنگەن بەينەسى.…
قۇرۋلى باقان باسىندا
ەكى ءبولىپ ۇشىردى
اي استىندا تەڭگەنى.
قۇرتقا كورىپ باتىردى.
شاشۋ شاشىپ باسىنا،
بۇرالىپ كەلدى قاسىنا.
نۇرىنا تويىپ تونگەنى، ¬–
كوزى كورمەي وڭگەنى،
«ىزدەگەن تەڭىم كەلدى»، – دەپ،
پاتشاعا سالىپ جەڭگەنى.
قۇرتقا ءوز جارىن وسىلاي تاڭدادى. قازاق قىزىنىڭ كورىنگەن كوك اتتىعا ىلەسە بەرمەيتىن تەكتىلىگىن كورسەتتى. التىنمەن ءىشىن بەزەگەن، سىرتى كۇمىس اق وتاۋىن الىپ، قىرىق تۇيە قازىنا ارتىپ، قىرىق قۇل مەن قىرىق كۇڭىن ەرتىپ ۇزاتىلىپ كەلە جاتقان قىز قۇرتقا جول-جونەكەي كورەگەندىگىن دە تانىتادى.
«مىناۋ جاتقان كوپ جىلقى
كىمدىكى؟ – دەپ سۇرادى.
سوناۋ تۇرعان بيەنى
مەنى بەرسەڭ دە العىن»، – دەپ،
باتىرعا ءامىر قىلادى.
قۇرتقا كورسەتكەن بۇل كوكالا بيەنىڭ ىشىندە كەيىن قوبىلاندىنىڭ جان سەرىگى بولعان تايبۋرىل جاتىر ەدى. تۇلپاردى ىشتەن تانىعان قىز قۇرتقا باتىرعا قانات بولار مۇنداي سايگۇلىكتى ءوز باسىنان بيىك باعالايدى. كەيىن سول بۋرىل قۇلىندى قىرىق كۇن قۋلىقتىڭ، قىرىق كۇن قىسىردىڭ ءسۇتىن ەمىزىپ، توقسان كۇنى جەتكەندە، «ارىماسىن، تالماسىن دەپ، ماڭقا، قولقا بولماسىن دەپ، قىزىل ءدارى جەگىزىپ» باپتايدى. «تۇندىكپەنەن كۇن بەرەدى، تۇتىكپەنەن سۋ بەرەدى». التىننان ايىل-تۇرمانىن دايىنداتىپ، تايبۋرىلدى التى جاسقا جەتكىزگەن قىز قۇرتقاعا ءبىر كۇنى جىلقىدا جاتقان قوبىلاندى سالەم ايتادى. سۇلتانىنىڭ قارامانمەن بىرگە جاۋعا شاپپاق بولعانىن ەستىگەن سۇلۋ قۇرتقا:
قىلاڭ ەتىپ، قىلت ەتىپ،
سىلاڭ ەتىپ، سىلت ەتىپ،
شەكەدە شوعى بۇلت ەتىپ،
التىندى تونى جىلت ەتىپ،
ساۋلى ىنگەندەي ىڭقىلداپ،
كۇشىگەندەي سىڭقىلداپ،
سۇمبىلەدەي جىلتىلداپ،
بۋىنى ءتۇسىپ بىلقىلداپ،
التىن قالپاق دۋلىعا،
شەكەسىندە جارقىلداپ،
ماقپال توسەك مامىقتان،
التىن يەك، اق تاماق،
كوتەرىپ باسىن سويلەدى…
…سۇلتانىما سالەم دە،
ءتىلىمدى السا بارماسىن.
ءبىزدىڭ باققان بۋرىلدا
قىرىق ءۇش كۇندىك كەمدىك بار، – دەگەن سالەمىن جەتكىزەدى.
جان جارىنىڭ بۇل سالەمىن ەستىگەن قوبىلاندى قارامانعا جولداس بولا الماسىن ايتقاندا، «قاتىن» دەگەن ءسوز ەستيدى. بۇعان نامىستانعان باتىر قۇرتقانى شاۋىپ تاستاماققا كەلەدى. سوندا قۇرتقا «ساسىپ ءجۇرىپ، ءجون تاۋىپ،
اقىل مەنەن وي تاۋىپ…» قوبىلاندىنى ساباسىنا تۇسىرەدى.
توردە تۇرعان بۋرىلدىڭ،
باسىن شەشىپ الادى…
قىز قۇرتقانى كوتەرىپ،
بۋرىل كوككە ەكى ۇشتى.
سالماعىمەن قىز قۇرتقا
الىپ جەرگە بۇل ءتۇستى.
جازىعى ايەل دەمەسەڭ،
قۇرتقا قىز دا تىم كۇشتى.
كوككە ءۇش رەت ۇشۋعا تۇلپاردىڭ قىرىق ءۇش كۇندىك كەمدىگى بار ەكەنىن قۇرتقا وسىلاي دالەلدەيدى. سوندا قوبىلاندى:
كولدەن ۇشقان قاز دەيمىن،
قاز جايلاۋىن ساز دەيمىن،
ناۋرىزدان سوڭ جاز دەيمىن.
اقىلى جوق مەن اقىماق،
ءبۇيتىپ جۇرگەن قۇرتقامدى
شاۋىپ تاستاي جازدايمىن، – دەپ جان جارىنا ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. قوبىلاندى اقىرى قارامانمەن بىرگە جاۋعا اتتانباق بولىپ:
…ارتىقشا تۋعان قۇرتقاجان،
اتىڭ ايەل دەسەم دە…
مەنىڭ كوزىم تىرىدە،
ەردىڭ قۇنىن جەسەڭ دە…
وسى بارعان ساپاردان
ەسەن بارىپ، ساۋ قايتسام،
ايەل دە بولساڭ، قۇرتقاجان،
حان قىلارمىن حالىققا! – دەپ قۇرتقامەن قوشتاسادى. سوندا قۇرتقانىڭ دانالىق، كورىپكەلدىك قاسيەتى كورىنىس تابادى. ەرى جوق ەلدىڭ ەرتەڭ قانداي كۇيگە دۋشار بولاتىنىن جەتكىزەدى. بىراق باتىر ايتقانىنان قايتسىن با؟! اقىرى قاراماننىڭ سوڭىنان كەتەدى. ءبىر-اق كۇندە التى ايشىلىق جولدى باسىپ، قۇرداسىن قۋىپ جەتكەن قوبىلاندى:
كوردىڭىز بە، قارامان،
قاتىننىڭ باققان اتىن-اي!
قاتىن دا بولسا ءبىلدىڭ بە،
قۇرتقانىڭ اسىل زاتىن-اي! – دەپ قۇرداسىنىڭ كەزىندە وزىنە ايتقان «قاتىن» دەگەن ءسوزىن بەتىنە باسادى.
ال اسىل جار قۇرتقا باتىرىنىڭ بارار جولىن عانا ەمەس، كەلەر باعىتىن دا انىقتاپ، «اتى ارىسا، قارنى اشسا، قىلسىن دەگەن ازىقتى»
قوبىلاندىنىڭ جولىنا كۇلگە كومىپ كەتكەن ەكەن.
«كۇل ىشىندە نە بار؟» دەپ،
قوبىلاندى كۇلدى قارادى.
اشىپ كۇلدى قاراسا،
جايا مەنەن جال ەكەن،
ءتۇرلى تاعام بار ەكەن.
ءوزىن قالماق العاندا
كوك ارباعا سالعاندا
«كەز بولسا بۇعان باتىر» دەپ،
«تاۋىپ ازىق قىلسىن» دەپ،
اقىلدى تۋعان قۇرتقانىڭ
بوتەن نارسە تاستارعا
شاماسى كەلمەي سۇلۋدىڭ،
كومىپ كەتكەن نانى ەكەن.
«ءوز دەگەنى بولماسا، جونگە كەلمەيتىن بالا» قوبىلاندى جاۋلارىنىڭ «تۇلىمدىسىن تۇل قىلىپ، ايدارلىسىن قۇل قىلىپ» اقىرى جەڭىسكە جەتەدى، التى جاسىندا امىرىنە العان قۇرتقامەن ازامات بولىپ، نەكەلەسەدى.
كۇن قىزىلى باتقاندا،
اۋىلدىڭ الدى جاتقاندا،
توقسان ەكى قاتىندار
قوبىلاندىنى جەتەلەپ،
اق وتاۋدى توتەلەپ،
قۇرتقاعا تىككەن اق وردا
باتىردى اكەپ ەنگىزدى.
بەلى قىلداي، بەتى ايداي،
قۇرتقانى وعان كورگىزدى.
توعىز اي، ون كۇن جۇزىندە
پەرزەنتتىڭ تۋار كۇنى بوپ.
سۇلۋ قۇرتقا تولعاتتى.
ەر تولعاعى تىم قاتتى.
ۇيقى كورمەي ءتۇن قاتتى.
ەل ىشىندە قۇرتقاجان
ادامنان وزعان سىمباتتى.
… ارىستان تۋعان ەكەن دەپ.
اسىرا جۇرتى قۋاندى.
«كوك ەتىكتىڭ مىقتىسى، كۇزگى جەردىڭ شىقتىسى!» اتانعان اقىلدى قۇرتقا بوكەنبايداي باتىر ۇلدى دۇنيەگە اكەلىپ، اسىل انا اتانادى. ءتىپتى جان جارى قوبىلاندىسىنا باتىر قىز قارلىعانى قوسادى.
قارلىعا، قۇرتقا كورسەتىپ،
قالىڭ قىپشاق ەلىنە
تاتۋلىقتىڭ بەلگىسىن،
ماقساتقا جەتكەن وسىلاي
ەلگە جايىپ ۇلگىسىن…
جىر وسىلاي اياقتالادى. جىردا قوبىلاندىنىڭ اناسى – انالىقتىڭ، قارىنداسى – قارلىعاشتىڭ، باتىر قىز – قارلىعانىڭ وبرازى دا تارتىمدى جىرلانعان. دەگەنمەن، «اقىلىڭ سەنىڭ قىز قۇرتقا، پاتشاعا بىتسە بولماي ما؟» دەپ قوبىلاندىداي باتىردى تەرەڭدىگىنە ءتانتى ەتكەن قازاق ارۋىنىڭ بەينەسى دارالانىپ تۇردى. سول سۇلۋلىق عاسىرلار قويناۋىنان ءبىزدىڭ ەلدىك، ۇلتتىق بولمىسىمىزبەن بىتە قايناسىپ كەلە جاتىر. بۇگىنگى قوعامدا ارىن جانىنان بيىك كورەتىن ءاربىر قىزدىڭ بويىندا قۇرتقا انانىڭ قانى تۋلاپ جاتىر دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. قۇرتقا اناعا «ايەل بولدىڭ، امال جوق، ەگەر ەركەك بولعاندا، بولار ەڭ جۇرتقا ءبىر تۇتقا» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان. شىندىعىندا اسىل انا، ادال جار ەرگە تۇتقا بولدى. ەر ەلگە تۇتقا بولدى…
(ماقالادا 2007 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «باتىرلار جىرىنىڭ» ءى تومىنداعى «قوبىلاندى باتىر» جىرى نەگىز ەتىلدى)
ءبىلال قۋانىش
